3– یانلئش توەککۆل
توەککۆل، بیر ایشتە عاجیز قالدئغئنئ قابول أدیپ اۇنو باشقاسئنا بئراقماقتئر. آللاها توەککۆل ایسە، بیر ایشتە یاپابیلەجگی هر شەیی یاپئپ گریسینی آللاها بئراقماق اۇلور. فاقاط توەککۆل زامانلا، کندینی یۇرمادان “ایشی آللاها بئراقما” شکلیندە آنلاشئلمئشتئر. باعضئ آیتلر دە بونا گؤرە یۇروملانئنجا تنبللیگە آچئق آما گلیشمەلرە قاپالئ وە سۇروملولوغو آللاها یۆکلەین بیر داورانئش بیچیمی اۇرتایا چئقمئشتئر.
حالبوکی آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى ﴿۳۹﴾ (سورة النجم)
اینسانئن چالئشماسئندان باشقاسئ کندینین دگیلدیر. (نجم سورەسی؛ 39)
… فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ ﴿۲۰۰﴾ وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿۲۰۱﴾ أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿۲۰۲﴾ (سورة البقرة)
… اینسانلاردان کیمی دەر کی: “راببیمیز! بیزە بو دۆنیادا ور!” اۇنون بؤیلەجە آحیرتتە آلاجاغئ قالماز. اۇنلاردان کیمی دە شؤیلە دەر: “راببیمیز! بیزە بو دۆنیادا گۆزللیک ور، آحیرتتە دە گۆزللیک ور. بیزی اۇ آتشین عاذابئندان قۇرو!” بونلاردان هر بیرینە قازاندئقلارئندان بیر پای واردئر. آللاە حسابئ چابوق گؤرۆر. (باقارا سورەسی؛ 202-200)
دەمک کی، دۆنیایئ ایستەین چالئشماق زۇروندادئر. هم دۆنیایئ هم آحیرتی ایستەین دە چالئشماق زۇروندادئر. چالئشمایانا بیر شەی یۇقتور. باشارئنئن ایکی شارطئ واردئر؛ بیری دۇغرو ترجیحتە بولونماق، دیگری ایسە گرکلی گۆجە صاحیب اۇلماقتئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا ﴿۳۰﴾ (سورة الإسراء)
سنین راببین رئزقئ، ترجیحینی دۇغرو یاپان وە گرکلی گۆجە صاحیب اۇلان ایچین یایار. اۇ، قوللارئنئن ایچینی بیلیر وە هر شەیی گؤرۆر. (ایسرا سورەسی؛ 30)
یریۆزۆندە پەینیر، أکمک، آش وب. حاضئر واضعیەتتە یۇقتور. آما آللاە، اۇنلارئ ألدە أتمە ایمکانلارئنئ یاراتمئشتئر. بو ایمکانلارئ قوللانمایانلار، اۇ نیعمتلرە اولاشمازلار.
اۇ شؤیلە بویورور:
… وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ ﴿۱۰﴾ (سورة فصلت)
… غئدالارئنئن اؤلچۆسۆنۆ دؤرت گۆندە اۇلوشتوروپ آرایانلار ایچین دنگەلی بیر شکیلدە یایان اۇدور. (فوصصیلت سورەسی؛ 10)
کیم گرکلی چالئشمایئ یاپارسا، نیعمتلرە اولاشابیلیر. آللاە، کندیلرینە شؤیلە سسلنمەمیزی ایستەمیشتیر:
… وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿۲۷﴾ (سورة آل عمران)
… ترجیح أتتیگینە اۇرانتئسئز رئزئق وریرسین. (آلی عیمران سورەسی؛ 27)
ایمکانلار بۇل اۇلسا آما گرکلی گۆجە صاحیب اۇلمازساق وەیا گۆجۆمۆز اۇلدوغو حالدە چالئشمازساق ألیمیزە بیر شەی گچمز. بو سببلە گرکلی گۆجۆ ألدە أتمک وە چالئشماق گرکیر. قوراقلئق، آشئرئ یاغمور وە دپرم گیبی آفتلرە قارشئ گۆجۆمۆز یتمەیەجگی ایچین دە بۆتۆن تدبیرلری آلدئقتان سۇنرا آللاها توەککۆل أدیلملیدیر.
تفسیر وە مئاللردە باعضئ آیتلرە فارقلئ آنلام وریلینجە توەککۆل یانلئش آنلاشئلمئشتئر. مثەلا یوقارئدا گچن ایسرا سورەسینین؛ 30-نجی آیتینە شؤیلە مئال وریلمیشتیر:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا ﴿۳۰﴾ (سورة الإسراء)
شو کسین کی، راببین دیلەدیگی کیمسەنین ناصیبینی بۇللاشتئرئر. دیلەدیگینین ناصیبینی دارالتئر. چۆنکۆ راببین، قوللارئنئن هر حالینی بیلیپ گؤرمکتەدیر. (ایسرا سورەسی؛ 30)
فارقلئ آنلامئن سببی، آیتتەکی “یَشَاءُ = ایستەر” وە “یَقدِرُ = گۆجۆ یتر” فیعیللرینین فاعیلی اۇلان “اۇ” ضامیرینین “راببە” دؤندۆرۆلمەسیدیر. عارابچادا ضامیر أن یاقئنئنئ گؤستریر، اوزاق ایچین قارینە گرکیر. بؤیلە بیر قارینە اۇلمادئغئندان بورادا ضامیر، “مَن = کیم”ی گؤستریر.
بونا بیر اؤرنک دە سبە سورەسینین 39-نجو آیتینە وریلن شو مئالدیر:
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ … ﴿۳۹﴾ (سورة سبأ)
دە کی: “دۇغروسو راببیم، قوللارئندان دیلەدیگینە رئزقئ بۇل وریر، دیلەدیگینە دە قئسار.” (سبە سورەسی؛ 39)
عارابچا باقئمئندان دۇغرو آنلام شؤیلە اۇلور:
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ … ﴿۳۹﴾ (سورة سبأ)
دە کی: “راببیم رئزقئ، ترجیحینی دۇغرو یاپان وە یترلی دۇنانئما صاحیب اۇلان قوللارئ ایچین یایار…” (سبە سورەسی؛ 39)
4– آللاهئن عاففئ ایلە آلدانما
چۇق کیمسە، “آللاە بیزە نییە عاذاب أتسین کی؟”، “یاراتتئغئ، بسلەییپ بۆیۆتتۆگۆ قولونا عاذاب أدر می؟” گیبی سؤزلرلە کندینی آلداتئر. کیمیلری دە یاپتئقلارئ باعضئ ایی ایشلرین قورتولوشلارئنا سبب اۇلاجاغئنئ سانئر. بدیردە نبیمیزین عامجاسئ عابباس وە آرقاداشلارئ أسیر اۇلونجا، مۆسلۆمانلار اۇنلارئ مۆشریک اۇلدوقلارئ ایچین عایئبلامئشلاردئ. عابباس شؤیلە دەدی: “واللاهی بیز دە مسجیدی حارامئ عیبادتە آچئق توتار، سئقئنتئدا اۇلانئن سئقئنتئسئنئ گیدریر، کاعبەیی قۇرور، حاجئلارا سو داغئتئرئز.”
بونون اۆزرینە شو آیت ایندی:
أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۹﴾ (سورة التوبة)
سیز حاجئلارا سو ورمەیی وە مسجیدی حاراما حیذمتی، آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانان وە آللاە یۇلوندا بۆتۆن أنگللرە گؤگۆس گرن کیمسەنین یاپتئغئ ایلە بیر می توتویۇرسونوز؟ بونلار آللاە قاتئندا بیر اۇلمازلار. آللاە، یانلئشلار ایچیندەکی بیر تۇپلومو یۇلا گتیرمز. (تەوبە سورەسی؛ 19)
کندینی آللاهئن عاففی ایلە آلداتانلارلا ایلگیلی آیتلردن بیری شودور:
وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقَامٍ ﴿۳۷﴾ (سورة الزمر)
قالقئش گۆنۆ، یریۆزۆندەکی هر شەی وە بیر اۇ قادارئ داحا اۇ ظالیملرین ألیندە اۇلسا، اۇ عاذابئن سئقئنتئسئندان قورتولماق ایچین حپسینی وریرلردی. آللاە، هیچ حساب أتمەدیکلری شەیلری قارشئلارئنا چئقاراجاقتئر. (زۆمر سورەسی؛ 47)
آللاە اینانانلارئ دا ایمتیحاندان گچیریر.
اۇ، بو قۇنودا شؤیلە بویورویۇر:
الم ﴿۱﴾ أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿۲﴾ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ ﴿۳﴾ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ ﴿۴﴾ مَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿۵﴾ وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ ﴿۶﴾ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿۷﴾ (سورة العنکبوت)
ألیف، لام، میم. بو اینسانلار ایناندئق دەیینجە راحات بئراقئلاجاقلارئنئ، سئقئنتئیا سۇقولمایاجاقلارئنئ مئ سانئیۇرلار؟ اۇنلاردان اؤنجەکیلری دە سئقئنتئلارا سۇقموشتوق. آللاە کیملرین صامیمی اۇلدوغونو ألبتتە بیلەجکتیر. کیملرین یالانجئ اۇلدوقلارئنئ دا بیلەجکتیر. کؤتۆ ایشلر یاپانلار، ألیمیزدن قورتولاجاقلارئنئ مئ سانئیۇرلار؟ نە کؤتۆ قارار ورییۇرلار!
کیم آللاە ایلە قارشئلاشمایئ اومویۇرسا بیلسین کی، آللاهئن بلیرلەدیگی واقیت ألبتتە گلەجکتیر. اۇ ایشیتیر وە بیلیر.
جیهاد أدن جیهادئ کندی ایچین یاپار. آللاهئن کیمسەیە ایحتیاجئ اۇلماز. اینانمئش وە ایی ایشلر یاپمئش اۇلانلارئن کؤتۆلۆکلرینی ألبتتە اؤرتریز. ألبتتە اۇنلارئ یاپتئقلارئنئن أن گۆزلی ایلە اؤدۆللندیریریز. (عنکبوت سورەسی؛ 7-1)
5– آللاهئن گۆجۆ ایلە آلدانما
باعضئ کیمسەلر آللاە ایلە ایلگیلی اۇلور اۇلماز شەیلر سؤیلەر، دلیل اۇلاراق دا: “آللاهئن بونا گۆجۆ یتمز می؟” دەرلر. بو قۇنودا بیر شەیح ایلە آرامئزدا گچن قۇنوشما شؤیلەدیر:
بایئندئر: مدینەدە حاجئلارلا صۇحبت أدرکن غایبئ آللاەتان باشقاسئنئن بیلەمەدیگیندن باحثەتتیم. مۆریدلرینیزدن بیر حانئم دەدی کی: “اؤیلە دییۇرسونوز آما بیلییۇروم کی بنیم شەیحیم، گجە یاتاقتا قاچ کرە ساغا سۇلا دؤندۆگۆمۆ بیلە بیلیر.” دەدی.
شەیح أفندی: آللاە بیلدیریرسە بیلەمز می؟ آللاهئن بونا گۆجۆ یتمز می؟
بایئندئر: آللاهئن گۆجۆنۆن یتمەدیگی نە وار کی؟ آما اۇنون گۆجۆیلە دلیل گتیریلمز. آللاە دیلەرسە ألچیسی موحاممدی جهننمە، فیرعاوونو دا جننتە قۇیاماز مئ؟ اۇنون بونا گۆجۆ یتمز می؟
شەیح أفندی: ألبتتە یتر.
بایئندئر: آما اۇ؛ فیرعاوونو جهننمە، موحاممدی (ص) دە جننتتە قۇیاجاقتئر. آرتئق آللاهئن گۆجۆ دلیل گتیریلەرک بونا آیقئرئ بیر ایددیعا یاپئلاماز.
… وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ … ﴿۱۷۹﴾ (سورة آل عمران)
… آللاە غایبئنئ سیزە آچاجاق دا دگیلدیر… (آلی عیمران سورەسی؛ 179)
… آیتیندن سۇنرا دا کیمسە، آللاهئن گۆجۆنۆ دلیل گتیریپ، بونون عاکسینی ایددیعا أدەمز.
پرۇف. دۇک. عابدولعازیز بائندئرئن یازدئغئ
“قورئان ائشئغئندا آراجئلئق وە شیرک” کیتابئندان
