4.آ- جهننم آتشی‌نین چەوریلمەسی
اینسان‌لار جهننم آتشیندن آللاهئن اۇنلارئ چەویرمەسی‌یلە قورتولاجاق‌لاردئر. أنعام سورەسینین 16-نجئ آیتیندە، حساب گۆنۆندە جهننم عاذابئندان چەوریلن‌لرین بو بۆیۆک اؤدۆلە آللاهئن کندی‌لری‌نە ایکرام‌دا بولونماسئ‌یلا قاووشاجاق‌لارئ بیلدیریلیر.
آیت شؤیلەدیر:
مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ ﴿۱۶﴾ (سورة الأنعام)
اۇ گۆن کیم اۇ عاذاب‌تان چەوریلیرسە آللاە اۇنا ایکرام أتمیش اۇلور. بو، آچئق بیر قورتولوش‌تور. (أنعام سورەسی؛ 16)
بیر باشقا آیت‌تە، فورقان سورەسینین 65-نجی آیتیندە “راحمانئن قول‌لارئ” اۇلاراق واصئفلاندئرئلان‌لارئن، شؤیلە دوعا أتتیک‌لریندن باحثەدیلیر:
… رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ … ﴿۶۵﴾ (سورة الفرقان)
… أی راببیمیز! جهننم عاذابئ‌نئ بیزدن چەویر!.. (فورقان سورەسی؛ 65)
مۆشریک‌لر باعضئ کیشی‌لری آللاەلا کندی آرالارئ‌نا یرلشتیریرلر آنجاق آرایا یرلشتیک‌لریندن باعضئ‌لارئ‌نئن بوندان حابری اۇلماز. بونلار کندی‌لری‌نین شیرکە آلت أدیلمەسینی حساب گۆنۆندە رددەدەجک‌لر. ایشتە بؤیلەسی بیر دوروم‌دا حابرلری اۇلمادان شیرکە آلت أدیلن‌لرین، مۆشریک‌لردن عاذابئ چەویرەمەیەجگی‌نی آللاە شؤیلە بیلدیریر:
فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِمَا تَقُولُونَ فَمَا تَسْتَطِيعُونَ صَرْفًا وَلَا نَصْرًا وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَبِيرًا ﴿۱۹﴾ (سورة الفرقان)
(آللاە تعالا دیەجک کی:) “بونلار، آنلاتتئق‌لارئنئزئ یالان سایمئش‌لاردئ. بوگۆن بونلاردان نە عاذابئ چەویرەبیلیرسینیز، نە دە بونلارا یاردئم أدەبیلیرسینیز. سیزین ایچینیزدن کیم شیرکە دۆشمۆش‌سە اۇنا بۆیۆک بیر عاذاب تاتتئراجاغئز.” (فورقان سورەسی؛ 19)
“ص-ر-ف” فیعیلی، گؤرمزدن گلن‌لرین حاق أتتیک‌لری عاذابئن اۇنلاردان چەوریلمەیەجگی (لیس مصروفا عنهم)، بونلارئن، عاذابئ اۇنلاردان چەویرەجک بیری‌نی بولامایاجاق‌لارئ (وَلَم یَجِدُوا عَنهَا مَصرِفًا) باغلامئندا دا ایسیم شکلی‌یلە قورئان‌دا قوللانئلماق‌تادئر.
5.آ- ساواشان‌لارئن دۆشمان‌دان چەوریلمەسی
آلی عیمران سورەسینین 152-نجی آیتیندە، اوحود ساواشئ سئراسئندا چارپئشان مۆسلۆمان‌لارئن یئپراتئجئ بیر ایمتیحان‌دان گچیریلمەلری ایچین وە طابیعی کندی ترجیح‌لری سببی‌یلە ایلگی‌لری‌نین دۆشمان‌لا مۆجادلە أتمک‌تن دۆنیا مالئ‌نا چەوریلمەسیندن باحثەدیلیر (ثُمَّ صَرَفَکُم عَنهُم لِیُبتِلَیکُم). شاید توتوم‌لارئ‌نئ دگیشتیرمەسەیدی‌لر، ساواش‌تا یاپئلماسئ گرکن‌لری یاپمایا دوام أتسەیدی‌لر، مؤەلا باعضئ‌لارئ گؤرەو یرلری‌نی ترک أتمەسەیدی ساواشئ قازاناجاق‌لاردئ. بکلنن سۇنوچ بویدو.
ذاتن آیتین باشئندا بو دوروم بیلدیریلمک‌تەدیر:
وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ ﴿۱۵۲﴾ (سورة آل عمران)
باقئن! آللاە (اوحود ساواشئندا) سیزە وردیگی سؤزۆ توتتو؛ اۇنون ایذنی‌یلە کافیرلری قئرئپ گچییۇردونوز. أل‌دە أتمک ایستەدیگینیزی (ظافری) گؤسترمەسیندن سۇنرا گەوشەدینیز، نە یاپاجاغئنئز قۇنوسوندا آنلاشمازلئغا دۆشتۆنۆز وە أمریمە قارشئ گلدینیز (دۆشمانئ تاعقیب أتمەدینیز). کیمینیز همن ألی‌نە گچەجک اۇلانئ (غانیمتی) ایستییۇر، کیمینیز دە سۇنراسئنئ (دۆشمانئ تام أتکیسیز حالە گتیرمەیی) ایستییۇردو. سۇنرا (آللاە) سیزی، یئپراتئجئ بیر امتیحان‌دان گچیرمک ایچین اۇنلار قارشئسئندا غالیب‌کن ماغلوب حالە گتیردی. آما یینە دە سیزی عاففەتتی. آللاە اینانئپ گۆونن‌لرە لۆطوفکاردئر. (آلی عیمران سورەسی؛ 152)
آنجاق کندی ترجیح‌لری سببی‌یلە دۆشمانئ بئراقئپ غانیمتە یؤنلدی‌لر، بؤیلەجە دۆشمان‌دان چەوریلمیش اۇلدولار.
6.آ- جین‌لرین چەوریلمەسی
آحقاف سورەسینین 29-نجو آیتیندە بیرقاچ جیننین قورئان دینلەمەسی ایچین موحاممدە (ع) چەوریلدیگی بیلدیریلیر (وَإذ صَرَفنَا إلَیکَ نَفَرٌا مِنَ الجِنِّ یَستَمِعُونَ القُرآنَ). أساسن جین‌لرین اینسان‌لارا تبلیغ أدیلمەسی گرکن بیر کیتابئ دینلەمەلری بکلنمزکن، راببیمیزین مۆداحالەسی‌یلە یاعنی چەویرمەسی‌یلە بو گرچکلشمیش اۇلمالئ‌دئر.
7.آ- گؤزلرین چەوریلمەسی
آعراف سورەسینین 47-نجی آیتیندە، جننتە هنۆز گیرمەمیش اۇلان‌لارئن گؤزلری‌نین جهننملیک‌لرە چەوریلدیگیندن سؤز أدیلیر (وَإذَا صَرِفَت أبصَارُهُم). گؤزلری‌نین چەوریلمەسینە نەدن اۇلان بیر سس، بیر گۆرۆلتۆ، بیر اویارئ اۇلمالئ‌دئر کی جننتە گیرمەمیش آما گیرمە اۆمیدی اۇلان بو کیشی‌لر جهننملیک‌لرە باقاجاق‌لاردئر.
ب- تاصریف (روباعی قالئب)
“تاصریف” کلیمەسی تفعیل بابئندان‌دئر. بو قالئبئن فیعیلی “صرف =صاررافە”دیر. چەویرمە آنلامئ بو قالئب‌تا دا واردئر. ثۆلاثی قالئب‌تان فارقئ، چەویرمەنین دواملئلئغئ‌نا ایشارت أتمەسی اۇلمالئ‌دئر.
1.ب- راحمت اۇلاراق یاغمور وە واحی
مثەلا فورقان سورەسینین 50-نجی آیتیندە سویون تاصریفیندن، جانلئ‌لار آراسئنداکی دؤنگۆسۆندن سؤز أدیلمک‌تەدیر. قۇنو 48-نجی آیت‌تن ایعتیبارن شؤیلە آنلاتئلماق‌تادئر:
وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا ﴿۴۸﴾ لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا ﴿۴۹﴾ وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا ﴿۵۰﴾ (سورة الفرقان)
راحمتیندن (ایکرامئندان) اؤنجە رۆزگارلارئ مۆژدەجی اۇلاراق گؤندرن وە گؤک‌تن تمیز بیر سو ایندیرن دە اۇدور. بونو، اۇ سویلا اؤلۆ بیر بؤلگەیی جانلاندئرالئم، یاراتتئغئمئز حایوان‌لارئن وە اینسان‌لاردان بیرچۇغونون سو ایحتیاجئ‌نئ قارشئلایالئم دییە یاپارئز. بیز اۇنو، دۇغرو بیلگی‌لری‌نی قوللانسئن‌لار دییە آرالارئندا حال‌دن حالە چەویردیک. آما اینسان‌لارئن چۇغو، نانکؤرلۆک دئشئندا هر شەیە دیرنیر. (فورقان سورەسی؛ 48-50)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە راحمت اۇلاراق نیتەلنن یاغموردان اؤنجە رۆزگارلارئن گؤندریلمەسیندن، یاغمورلا اؤلۆ بؤلگەنین حایات بولدوغوندان باحثەدیلمک‌تەدیر. بیر باشقا آیت‌تە، باقارا سورەسینین 164-نجۆ آیتیندە رۆزگارلارئن وە بولوت‌لارئن تاصریفیندن شؤیلە سؤز أدیلمک‌تەدیر:
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۱۶۴﴾ (سورة البقرة)
گؤک‌لرین وە یرین یاراتئلئشئندا، گجە ایلە گۆندۆزۆن آرد آردا یر دگیشتیرمەسیندە، اینسان‌لارا یارارلئ شەی‌لری دنیزدە تاشئیئپ گؤتۆرن گمی‌لردە، آللاهئن گؤک‌تن ایندیریپ اۇنونلا یریۆزۆنۆ اؤلۆمۆندن سۇنرا جانلاندئردئغئ وە هر جانلئ‌یئ اۇنونلا یاراتئپ یریۆزۆنە یایدئغئ سودا، رۆزگارلارئ فارقلئ یؤن‌لردن وە فارقلئ اؤزللیک‌لردە أستیرمەسیندە، گؤک ایلە یر آراسئندا گؤرەولی یاغمور بولوت‌لارئندا، عاقلئ‌نئ قوللانان (دۇغرو باغلانتئ‌لار قوران) بیر تۇپلولوق ایچین آیت‌لر (گؤسترگەلر) واردئر. (باقارا سورەسی؛ 164)
بنزەر آیت‌لر شؤیلەدیر:
إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ ﴿۳﴾ وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ﴿۴﴾ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۵﴾ (سورة الجاثیة)
شۆبهەسیز گؤک‌لردە وە یردە، اینانئپ گۆونن‌لر ایچین آیت‌لر (گؤسترگەلر) واردئر. (آللاهئن) سیزی یاراتماسئندا وە یایدئغئ جانلئ‌لاردا، کسین بیلگی‌یە اولاشماق ایستەین بیر تۇپلولوق ایچین آیت‌لر (گؤسترگەلر) واردئر. گجە ایلە گۆندۆزۆن آرد آردا گلمەسیندە، آللاهئن گؤک‌تن ایندیریپ اۇنونلا یریۆزنۆ اؤلۆمۆندن سۇنرا جانلاندئردئغئ رئزئق‌تا، رۆزگارلارئ فارقلئ اؤزللیک‌لردە أستیرمەسیندە دە عاقلئ‌نئ قوللانان (دۇغرو باغلانتئ‌لار قوران) بیر تۇپلولوق ایچین آیت‌لر (گؤسترگەلر) واردئر. (جاثیە سورەسی؛ 3-5)
طئبقئ یاغمور گیبی آللاهئن آیت‌لری دە اینسان‌لارئ حایاتا دؤندۆرمک‌تەدیر. آیت‌لردە یاغمور وە واحی آراسئنداکی ایلیشکی‌یە یاعنی بیری‌نین دیگری‌نە چەوریلەرک آنلاتئلماسئنا عاطئف‌تا بولونولماق‌تادئر. ذاتن تاصریف قاورامئ‌نئن قورئان‌دا کیتابی آیت‌لرلە کەونی آیت‌لرین برابرجە دیققاتە آلئناراق هرحانگی بیر مسئلەنین ایضاحئ باغلامئندا قوللانئلدئغئ گؤرۆلمک‌تەدیر. قاورامئن اؤزللیک‌لە أنعام سورەسیندە قوللانئم‌لارئندا بو آچئقچا گؤرۆلمک‌تەدیر.
2.ب- کیتابی آیت-کەونی آیت دؤنگۆسۆ اۇلاراق
أنعام سورەسینین 36-نجئ آیتیندە آللاهئن آیت‌لری‌نین، سادەجە اۇنا قولاق ورن‌لردە أتکی اۇلوشتوراجاغئ بیلدیریلمک‌تەدیر. 37-نجی آیت‌تە، نبی‌لردن موعجیزە طالبیندە بولونان‌لارا آللاهئن بو قۇنودا اؤلچۆسۆنۆن بولوندوغو، آنجاق اینسان‌لارئن چۇغونون بونو گؤرمەیە چالئشمادئق‌لارئ بیلدیریلیر. یاعنی کندی‌لری‌نە تبلیغ أدیلن واحیین کەونی پارچالارئ‌نئ حایات‌لارئ‌نئن هر آنئندا آصلئندا گؤردۆک‌لری‌نی، بونون طالب أتتیک‌لری موعجیزەیە دنک اۇلدوغو آما بونا دیققات أتمەدیک‌لری بیلدیریلییۇر. نیتەکیم 38-نجی آیت‌تە یریۆزۆندەکی بۆتۆن جانلئ‌لارئن، گؤک‌یۆزۆندە اوچان قوش‌لارئن، طئبقئ بیزیم گیبی تۇپلولوق‌لار اۇلدوغو، کیتاب‌تا هیچ‌بیر شەیین أکسیک بئراقئلمادئغئ بیلدیریلیر. 39-نجو آیت‌تە، آیت‌لر قارشئسئندا یالان یانلئش شەی‌لرە سارئلان‌لارئن، قارانلئغا گؤمۆلمۆش ساغئرلار وە دیلسیزلر اۇلدوغو بیلدیریلیر. دوام أدن آیت‌لردە، اینسانئن باشئ‌نا هرحانگی بیر اۇلومسوزلوق گلسە بونلارئ اۇندان کیمین قالدئراجاغئ سۇرولماق‌تا 46-نجئ آیت‌تە دە شؤیلە دەنیلمک‌تەدیر:
… انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ ﴿۴۶﴾ (سورة الأنعام)
… باق باقالئم، آیت‌لری دگیشیک آچئ‌لاردان ناسئل آچئقلئیۇروز (تاصریف أدییۇروز)، سۇنرا اۇنلار ناسئل کنارا چکیلییۇرلار؟ (أنعام سورەسی؛ 46)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە، اینسانئن دیققاتە کەونی آیت‌لرە چەوریلمک‌تە، دوامئندا دا بو آیت‌لرە دیققات چکن کیتابی آیت‌لرلە تاصریف یاپئلدئغئ بیلدیریلمک‌تەدیر.
بنزەر دوروم أنعام سورەسینین آیت‌لریندن ایعتیبارن دە گچرلی‌دیر. آیت‌تە شیرکین یاساقلاندئغئ، وە آیت‌لردە واحیە دایاناراق حارەکت أدیلمەسی گرکتیگی ، نبی‌دن ایستنن‌لری یاپمایا اۇنون گۆجۆنۆن یتمەیەجگی، آیت‌تە غایبئ آللاهئن، قارادا وە دنیزدە اۇلان هر شەیی آللاهئن بیلدیگی، آیت‌تە گجە وە گۆندۆزدن، آیت‌تە اؤلۆم، آیت‌تە سۇن قارارئ آللاهئن ورەجگی، وە آیت‌لردە زۇردا قالان قول‌لارئ قورتارانئن آللاە اۇلدوغو بیلدیریلدیک‌تن سۇنرا 65-نجی آیت شؤیلە بیتمک‌تەدیر:
… انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ ﴿۶۵﴾ (سورة الأنعام)
… باقسانا، آنلاسئن‌لار دییە آیت‌لریمیزی دگیشیک شکیل‌لردە ناسئل آچئقلئیۇروز (تاصریف أدییۇروز). (أنعام سورەسی؛ 65)
هر ایکی آیت‌تە دە “أُنظُر” ایفادەسی دیققات چکیجی‌دیر. پک چۇق آیت‌تە عاینئ ایفادەنین، اؤنجەکی‌لرین باش‌لارئ‌نا گلن‌لردن درس چئقارماق ایچین قوللانئلماسئ، تاصریف ایفادەسیندە دە بنزەر دورومون گچرلی اۇلدوغونو گؤستریر.
