اؤن سؤز
قورئانئ آنلاما عیلمی‌نین اؤنملی قاورام‌لارئندان بیری دە “تەویل‌دیر”. یۆجە آللاە، کیتابئ بللی بیر عیلمە گؤرە تافصیل أتتیگی‌نی یاعنی دتایلاندئردئغئ‌نئ، دتایلاندئرما ایشی‌نین آیت‌لر آراسئ ایرتیباط‌لارلا گرچکلشتیگی‌نی، ایرتیباط‌لارئن قورولماسئندا دا عارابچانئن دیققاتە آلئناراق قۇنو بنزەرلیگی اۇلان آیت‌لرین بیر آرایا گتیریلمەسی‌یلە هر قۇنونون قورئان‌لارئ یاعنی آنلام کۆمەلری اۇلوشتورولماق‌تادئر. آنلام کۆمەلری‌نین اۇلوشتورولماسئندا آیت‌لر آراسئندا آللاهئن قوردوغو باغلانتئ‌لارئن دیققاتە آلئنماسئ گرکمک‌تەدیر. تەویل قاورامئ بو یؤنۆیلە اؤنم عارض أتمک‌تەدیر.
ألینیزدەکی چالئشمادا “تەویل” قاورامئ‌نا بو یؤنۆیلە دیققات چکیلمیش‌تیر. تەویلین هرحانگی بیر شەیین ایلگیلی اۇلدوغو دیگر شەی‌لرلە ایرتیباطئ باغلامئندا هم سؤزلۆک‌لردە هم دە قورئان‌داکی قوللانئم‌لارئ‌نا عاطئف‌تا بولونولدوق‌تان سۇنرا “قورئانئ آنلاما عیلمی” یؤنۆیلە ایفادە أتتیگی آنلام وە اؤنم وورغولانمئش‌تئر.
کلیمەنین گچتیگی آیت‌لرین مئال‌لری‌نین یانئ سئرا فئقئە اوصولۆندە کلیمەیە یۆکلنن آنلام گؤسترمک‌تەدیر کی پک چۇق قاورام گیبی “تەویل” قاورامئ دا تاحریفاتا ماعروض قالمئش‌تئر. مثەلا أدبی وە تکنیک ایفادەلردن سۇیوتلایاراق ایفادە أتمک گرکیرسە فئقئە اوصولۆندە تەویل، هرحانگی بیر کلیمە یا دا آیتە اینسان‌لار طارافئندان قۇنولار، ایلکەلر گرگینجە بیر آنلام تاقدیر أتمە ایشی‌دیر.
دۇک. فاتیح اۇروم
تەویل
گیریش
قورئانئ آنلاما اوصولۆ آچئسئندان اؤنملی بیر قاورام اۇلان “تەویل”، قورئانئن یدی سورەسیندە، اۇن بش آیت‌تە اۇن یدی دفعا گچر وە تۆم قوللانئم‌لارئ “تەویل” شکلیندە تک دۆزەلیک اۇلوشتورور.
“تەویل” قاورامئ، تفسیر وە فئقئە اوصولۆندە، قورئان‌داکی قوللانئم چرچیوەسینی آشان، حاتتا باشقالاشان آنلام‌دا ألە آلئنمئش‌تئر. قاورام، تفسیر لیتەراتۆرۆندە “تفسیر-تەویل ایلیشکیسی” فارقلئ باغلامئندا ألە آلئنمئش، آیت وە لافئظ‌لارئ آنلاملاندئرما فاعالیەتی‌نین ریوایت مرکزلی اۇلانئ‌نا “تفسیر”، موحاکمە مرکزلی اۇلانئ‌نا ایسە “تەویل” دەنیلەبیلەجگی سؤیلنمیش‌تیر. یینە تفسیر أثرلریندە تەویل کلیمەسینە داحا چۇق آلی عیمران سورەسینین 7-نجی آیتی وسیلەسی‌یلە تماس أدیلمیش‌تیر. بو آیت چرچیوەسیندەکی تەویل تانئم‌لارئندا، آیت‌تە گچن “مۆتشابیە” قاورامئ‌نا گتیریلن ایضاح‌لار بلیرلەیجی اۇلموش، بوندان دۇلایئ دا تەویلین؛ “قاپالئ آنلام‌لارئن آچئغا قاووشتورولماسئ ایچین غایرت گؤسترمە وە بیر یۇروما وارما فاعالیەتی” اۇلدوغو دۆشۆنۆلمۆش‌تۆر.
بو باغلام‌دا مۆتشابیە آیت‌لرین تەویلی‌نین یاپئلئپ یاپئلامایاجاغئ، یاحود حانگی‌لری‌نین یاپئلابیلەجگی، بونلارئ تەویلە کیم‌لرین أهیل اۇلدوغو وە بونون قورال‌لارئ‌نئن نەلر اۇلماسئ گرکتیگی تارتئشئلمئش‌تئر. اؤتە یان‌دان یینە تفسیر عیلمی چرچیوەسیندە، مۆتشابیە آیت‌لرین دئشئندا، چشیتلی درەجەلردەکی آنلام قاپالئلئق‌لارئن گیدریلمەسی دە تەویل باغلامئندا ألە آلئنمئش‌تئر. کشیف وە ایلهام یۇلویلا أل‌دە أدیلن ایشعاری تفسیرلر دە تەویلین تاصاووفی اویغولامالارئ اۇلاراق لیتەراتۆرە گیرمیش‌تیر.
تەویلین بنزەر اویغولامالارئ “کلام” عیلمی ایچین دە سؤز قۇنوسو اۇلموش؛ آللاهئن صئفات‌لارئ، قئیامت عالامت‌لری، آحیرت حال‌لری گیبی حوصوص‌لارداکی یۇروم فاعالیەت‌لری تەویل آدئ آلتئندا ألە آلئنمئش‌تئر.
“فئقئە اوصولۆندە” تەویل، عاقلا ایلک گلن (ظاهیر) آنلامئن، بیر دلیلە بینائن ترک أدیلیپ باشقا بیر آنلامئن ترجیح أدیلمەسی یاحود لافئظ‌دان قایناقلانان هرحانگی بیر قاپالئلئغئن گیدریلمەسی شکلی‌یلە لافئظ‌دان قاصدەدیلن آصئل ماعنانئن تثبیتی آنلامئندا قوللانئلئر. بو قوللانئمئن ایچی‌نە، عاممئن تاحصیصی، موطلاقئن موقاییدە حاملی، أمیر وە نهیین ماعنایا دلالت شکیل‌لری، تعاروض دوروموندا ناص‌لارئن اوزلاشتئرئلماسئ، ناص‌لارئن نسحە اوغرایئپ اوغرامادئغئ‌نئن تثبیتی گیبی ایشلم‌لرین دە گیردیگی سؤیلنیر.
ظاهیر آنلامئن نە شکیل‌دە تثبیت أدیلدیگی وە اۇنون ترکی‌نی گرکتیرن دلیلین نە اۇلدوغو، بو دلیلین ناسئل ایشلندیگی گیبی ضاعاف‌لار تەویلی تارتئشمالئ قئلماق‌تادئر. ذاتن تەویل ایشلمی‌نین سۇنوجونون ظان وە ایحتیمال اۇلدوغو حوصوصوندا ایتتیفاق‌تان باحثەدیلیر.
مۆجمل، مۆشکیل وە حافی گیبی لافئظ‌لارداکی قاپالئلئغئ گیدرمە فاعالیەتی باغلامئندا دا تەویلە عاطئف‌تا بولونولور. عاینئ شکیل‌دە، لافئظ‌لارداکی قاپالئلئغئن کیمە گؤرە اۇلدوغو، گیدریلمەسی ایچین حانگی دلیلین ناسئل ایشلتیلدیگی، مثەلا تۆم بو تثبیت آشامالارئندا باشقالارئنجا قابول أدیلمەین اؤلچۆت‌لرین قوللانئلئپ قوللانئلمادئغئ تەویلی تارتئشمالئ حالە گتیرمک‌تەدیر. حانفی فاقیهی “کرحی”یە نیسبت أدیلن، داحاسئ مذهب‌تە نت بیر قارشئ دوروش‌تان زیادە تەویل‌لە گچیشتیریلن شو سؤزلر بو آچئ‌دان دیققات چکیجی‌دیر: “مذهب ایمامئمئزئن وە آرقاداش‌لارئ‌نئن گؤرۆشۆنە ترس دۆشن هر آیت وە حادیث، یا تەویل أدیلیر یاحود منسوح قابول أدیلیر.”
بو یؤن‌لری‌یلە باقئلدئغئندا “تەویل”؛ گلەنکسل دینی عیلیم‌لردە اوصول وە دیسیپلینین بیتتیگی یردە کیشیسل گؤرۆش وە ترجیح‌لرین تکنیک آدئ اۇلموش‌تور. اۇیسا بو کیتابچئق‌تا آنا حاط‌لارئ‌یلا گؤرۆلەجگی اۆزەرە “تەویل”؛ بیر اوصول وە دیسیپلین چرچیوەسیندە باغلانتئ‌لارئ دۇغرو قورماق وە سۇنوجا اولاشماق‌تئر.
تەویل کلیمەسینە وریلن یوقارئ‌داکی یانلئش آنلام تۆرکچەیە دە گچمیش‌تیر. مثەلا؛ “تەدەکا’یا” عائید سؤزلۆک‌تە “تەویل أتمک” ایفادەسی “سؤز وە داورانئشا باشقا بیر آنلام ورمک” شکلیندە ایضاح أدیلیر. یینە عاینئ سؤزلۆک‌تە؛ “تەویل گتیرمک” ایفادەسینە “سؤز وە داورانئشا باشقا بیر آنلام ورەبیلمک” آنلامئ وریلیر. آنجاق شونو دا ایفادە أتملی‌ییز کی عاینئ سؤزلۆک “تەویل” کلیمەسی ایچین “چەویری” قارشئلئغئ‌نئ ورەرک کلیمەیە عارابچا آنلامئ‌یلا اؤرتۆشن بیر آنلام ورمیش‌تیر.
کلیمە آنلامئ
“تەویل” کلیمەسینین کؤک حارف‌لری “أ-و-ل”دیر. عاراب دیلی قورال‌لارئ‌نا گؤرە اۇرتاداکی عیللتلی حارف دۆشر وە ماضی قالئبئ “آلَ” شکلی‌نە دؤنۆشۆر. موضاریع حالی “یَؤُولُ”دۆر. کؤک حارف‌لری “ق-و-ل” اۇلان “یَقُولُ/قالَ” فیعیلی گیبی‌دیر. “یَؤُولُ/آلَ”؛ “دؤنمک” آنلامئ‌نا گلیر.
فیعیلین بو قالئب‌تان ماصدارئ “أوَّل” وە “مَآل = مئال” شکلیندە گلیر. تۆرکچەدە دە یایغئن اۇلان “مئال” کلیمەسی بورادان گلیر وە “عیبارەدن وارئلان سۇنوچ” آنلامئندا قوللانئلئر، فیعیل “تفعیل” قالئبئندا “دؤندۆرمک” آنلامئندا قوللانئلئر. مثەلا “أوَّلَ الحُکمَ إلَی أهلِەِ” جۆملەسی؛ “حۆکمۆ أهلی‌نە یؤنلندیردی” آنلامئ‌نا گلیر وە “أول” فیعیلی بو جۆملەدە “دؤندۆرمک، چەویرمک، یؤنلندیرمک” آنلامئندا قوللانئلئر.
سؤزلۆک‌لر “أول” فیعیلی‌نین “ایجرا” وە “رد” آنلامئندا اۇلدوغونو سؤیلەرلر. بو هرحانگی بیر شەیی بیر باشقا شەیە دؤندۆرمک، یؤنلندیرمک آنلامئندادئر. نیسا سورەسینین 59-نجو آیتی، “تەویل” قاورامئ‌نئن آنلامئ‌نا دائیر سؤزلۆک‌لری تەیید أدیجی بیلگی وریر. آیت شؤیلەدیر:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ﴿۵۹﴾ (سورة النساء)
أی اینانانئپ گۆونن‌لر! آللاها گؤنۆللۆ اۇلاراق بۇیون أگین، رسولۆنە گؤنۆللۆ اۇلاراق بۇیون أگین وە سیزدن اۇلان یتکیلی‌لرە دە. أگر یتکیلی‌لرلە بیر شەی‌دە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز، اۇنو آللاها وە رسولۆنە (ألچیسینین گتیردیگی آیت‌لرە) گؤتۆرۆن. آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئپ گۆونییۇرسانئز، بؤیلە یاپارسئنئز. بؤیلەسی حایئرلئ اۇلور وە أن گۆزل سۇنوجو وریر. (نیسا سورەسی؛ 59)
یوقارئ‌داکی آیتین سۇنوندا “وَأحسَنَ تَأوِیلًا” ایفادەسی گچمک‌تەدیر. ایفادەیە “أن گۆزل سۇنوجو وریر” آنلامئ وریلمەسینین سببی، آنلاشمازلئغئن آللاهئن کیتابئ‌نا یؤنلندیریلمەسی‌دیر. آیت‌تە أمرەدیلن بودور. آنلاشمازلئق دوروموندا، مسئەلەنین آللاها وە رسولە رددی، یاعنی یؤنلندیریلمەسی أمرەدیلدیک‌تن سۇنرا تەویل‌دن باحثەدیلمەسی، تەویلین؛ “بیر شەیین، ایرتیباطلئ اۇلدوغو دیگر شەی‌لرلە باغلانتئسئنئن قورولماسئ” آنلامئ‌نا گلدیگی‌نی گؤسترمک‌تەدیر.
ذاتن فیعیلین “تفعیل” قالئبئندان ماصدارئ اۇلان تەویل؛ “بیر شەیی آصلئ‌نا دؤندۆرمک” دەمک‌تیر. بیر شەیین آصلئ‌نا دؤندۆرۆلمەسی؛ آنلامئن اۇرتایا چئقماسئ، ماقصادئن حاصئل اۇلماسئ، سمبۇل‌لرین آچئغا چئقماسئ ایچین ایرتیباط‌لارئن قورولماسئ آنلامئندادئر.
تەویل کلیمەسینین
قاورام چرچیوەسی
قورئان‌دا؛ “تەویل” قاورامئ‌یلا ایرتیباطلئ اۇلدوغونو دۆشۆندۆگۆمۆز باعضئ قاورام‌لار گچمک‌تەدیر. چۇق قئساجا بونلارا دگینەجک، آردئندان تەویل کلیمەسینین قورئان‌داکی قوللانئم‌لارئ‌نئ گؤرەجگیز.
