کلیمە آنلامئ
“تەویل” کلیمەسینین کؤک حارفلری “أ-و-ل”دیر. عاراب دیلی قوراللارئنا گؤرە اۇرتاداکی عیللتلی حارف دۆشر وە ماضی قالئبئ “آل” شکلینە دؤنۆشۆر. موضاریع حالی “یؤول”دۆر. کؤک حارفلری “ق-و-ل” اۇلان “یقول/قال” فیعیلی گیبیدیر. “یؤول/آل”؛ “دؤنمک” آنلامئنا گلیر.
فیعیلین بو قالئبتان ماصدارئ “أول” وە “مآل = مئال” شکلیندە گلیر. تۆرکچەدە دە یایغئن اۇلان “مئال” کلیمەسی بورادان گلیر وە “عیبارەدن وارئلان سۇنوچ” آنلامئندا قوللانئلئر، فیعیل “تفعیل” قالئبئندا “دؤندۆرمک” آنلامئندا قوللانئلئر. مثەلا “أول الحکم إلی أهلە” جۆملەسی؛ “حۆکمۆ أهلینە یؤنلندیردی” آنلامئنا گلیر وە “أول” فیعیلی بو جۆملەدە “دؤندۆرمک، چەویرمک، یؤنلندیرمک” آنلامئندا قوللانئلئر.
سؤزلۆکلر “أول” فیعیلینین “ایجرا” وە “رد” آنلامئندا اۇلدوغونو سؤیلەرلر. بو هرحانگی بیر شەیی بیر باشقا شەیە دؤندۆرمک، یؤنلندیرمک آنلامئندادئر. نیسا سورەسینین آیتی، “تەویل” قاورامئنئن آنلامئنا دائیر سؤزلۆکلری تەیید أدیجی بیلگی وریر.
آیت شؤیلەدیر:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ﴿۵۹﴾ (سورة النساء)
أی اینانانلار! آللاها ایطاعات أدین، رسولە ایطاعات أدین؛ سیزدن اۇلان یتکی صاحیبلرینە دە. أگر بیر شەیدە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز، اۇنو آللاها وە رسولە گؤتۆرۆن. آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئیۇرسانئز، بؤیلە یاپارسئنئز. بؤیلەسی حایئرلئ اۇلور وە أن گۆزل سۇنو وریر. (نیسا سورەسی؛ 59)
یوقارئداکی آیتین سۇنوندا “وأحسن تأویلا” ایفادەسی گچمکتەدیر. ایفادەیە “أن گۆزل سۇنوجو وریر” آنلامئ وریلمەسینین سببی، آنلاشمازلئغئن آللاهئن کیتابئنا یؤنلندیریلمەسیدیر. آیتتە أمرەدیلن بودور. آنلاشمازلئق دوروموندا، مسئەلەنین آللاها وە رسولە رددی، یاعنی یؤنلندیریلمەسی أمرەدیلدیکتن سۇنرا تەویلدن باحثەدیلمەسی، تەویلین؛ “بیر شەیین، ایرتیباطلئ اۇلدوغو دیگر شەیلرلە باغلانتئسئنئن قورولماسئ” آنلامئنا گلدیگینی گؤسترمکتەدیر.
ذاتن فیعیلین “تفعیل” قالئبئندان ماصدارئ اۇلان تەویل؛ “بیر شەیی آصلئنا دؤندۆرمک” دەمکتیر. بیر شەیین آصلئنا دؤندۆرۆلمەسی؛ آنلامئن اۇرتایا چئقماسئ، ماقصادئن حاصئل اۇلماسئ، سمبۇللرین آچئغا چئقماسئ ایچین ایرتیباطلارئن قورولماسئ آنلامئندادئر.
تەویل کلیمەسینین
قاورام چرچیوەسی
قورئاندا؛ “تەویل” قاورامئیلا ایرتیباطلئ اۇلدوغونو دۆشۆندۆگۆمۆز باعضئ قاوراملار گچمکتەدیر. چۇق قئساجا بونلارا دگینەجک، آردئندان تەویل کلیمەسینین قورئانداکی قوللانئملارئنئ گؤرەجگیز.
آ- ایستینباط
آللاهئن قوردوغو باغلانتئیئ یاعنی “تەویلی” تثبیت أتمە، ذاتن وار اۇلان شەیی /حۆکمۆ /گرچگی اۇرتایا چئقارتما ایستگی سببییلەدیر. بو ایستک وە غایرتە “ایستینباط” دەنیلیر. ایلگیلی بیر آیت شؤیلەدیر:
وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿۸۳﴾ (سورة النساء)
اۇنلارا گۆون وەیا قۇرقو دۇغوراجاق بیر حابر گلدیگیندە اۇنو یایارلار. حالبوکی اۇنو ألچیمیزە وە ایچلریندە اۇ قۇنودا یتکین کیشیلرە گؤتۆرسەلردی، اۇنلارئن دۇغرو حۆکۆم چئقارابیلنلری قۇنویو چؤزردی. آللاهئن لۆطفو وە ایکرامئ اۇلماسایدئ، پک آزئنئز حاریج، شەیطانا اویاردئنئز. (نیسا سورەسی؛ 83)
کندیلرینە ایرجاع أدیلن بیر مسئەلەیی، ایستینباط أهلی آللاهئن کیتابئنا گؤرە حۆکمە باغلایاجاقتئر. بو، آللاهئن اۇ قۇنویلا ایلگیلی تەویلینی یاعنی آیتلر آراسئنداکی باغلانتئیئ تثبیت أتمک صورتییلە مۆمکۆن اۇلور. آللاهئن گؤستردیگی عیلمە گؤرە بیر حۆکمە یاعنی اۇ قۇنودا حیکمتە اولاشماق ایچین گؤستریلن غایرت وە آشامالار ایستینباط قاورامئیلا ایرتیباطلئ اۇلمالئدئر.
ب- تفسیر
قورئاندا بیر یردە دە “تفسیر” کلیمەسی گچر. گچتیگی آیت شؤیلەدیر:
وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا ﴿۳۳﴾ (سورة الفرقان)
بونلارئن سانا گتیردیکلری هرحانگی بیر اؤرنکلە یۇقتور کی، بیز سانا اۇنون دۇغروسونو وە أن گۆزل آچئقلاماسئنئ گتیرمیش اۇلمایالئم. (فورقان سورەسی؛ 33)
“تفسیر” کلیمەسینین کؤک حارفلری “ف-س-ر”دئر. “آچئغا چئقارماق” آنلامئنا گلیر. فیعیلین تفعیل قالئبئندان ایسیم اۇلان “تفسیر” کلیمەسینین دە عاینئ آنلاما گلدیگی آنجاق مۆبالاغا ایفادە أتتیگی سؤیلنیر. عارابچا ایشتیقاق ایلکەلری باغلامئندا، “تفسیر” کلیمەسینین کؤکۆ اۇلان “ف-س-ر”نئن عاینئ آنلامئ ایفادە أدن “س-ف-ر” کؤکۆندن تۆرەدیگینە دائیر ایددیعالاردان سؤز أدیلیر. آنجاق “س-ف-ر” کؤکۆندن آنلامئن “سۇموت” اۇلایلارئن آچئغا چئقارتئلماسئ آنلامئندا قوللانئلدئغئنئ، “ف-س-ر” کؤکۆندە ایسە “سۇیوت” اۇلایلارداکی آنلامئن آچئغا چئقارتئلماسئنئن سؤز قۇنوسو اۇلدوغو بلیرتیلیر. “س-ف-ر” کلیمەسینین قورئانداکی قوللانئملارئنئن دا بونو دستکلەدیگی حاطئرلاتئلئر.
یوقارئداکی آیتتە، موحاممدە (ع) “مثل یاعنی اؤرنک” گتیرییۇرلار. آللاە دا کیتابئندا گرچگە اویغون مثلی وردیگینی سؤیلۆیۇر. “وَأحسَنَ تَفسِیرًا” ایفادەسییلە دە آللاهئن وردیگی مثلین تفسیر اۇلاراق أن گۆزلی اۇلدوغو بیلدیریلییۇر. “مثل” باغلانتئیئ گؤسترمک ایچین وریلییۇر اۇلمالئدئر. باغلانتئ قورولدوغوندا گرچک اۇرتایا چئقار. آللاە قورئاندا هر تۆرلۆ مثلین وریلدیگینی بیلدیرییۇر. اینسانلار دا ایددیعالارئنئ قانئتلاماق ایچین مثللردن یارارلانئرلار. نیتەکیم قورئاندا اینسانلارئن وردیکلری مثللرە باعضئ جوابلار وریلمکتەدیر. بیر آیت شؤیلەدیر:
وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ﴿۷۸﴾ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ ﴿۷۹﴾ (سورة یس)
ناسئل یاراتئلدئغئنئ اونوتاراق بیزە اؤرنک گؤستریر دە دەر کی: “چۆرۆمۆش کمیکلری کیم دیریلتەبیلیرمیش؟” دە کی: “اۇنلارئ ایلک وار أدن دیریلتەجکتیر. اۇ، یاراتمانئن هر شکلینی بیلیر.” (یاسین سورەسی؛ 78-79)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە ألیندەکی کمیگی اؤرنک گؤسترەرک ینیدن دیریلمەیی سۇرغولایانا آللاە، ایلک وار أدنین اۇ کمیکلری دیریلتەجگی شکلیندە بیر اؤرنک گتیرییۇر. بؤیلەلیکلە بیر اؤرنکتن حارەکتلە باغلانتئیئ قورمالارئنا یاردئمجئ اۇلونویۇر.
ناحل سورەسینین 74-نجۆ آیتیندە، اینسانلارئن کندی ایددیعالارئنئ ایثباتلاماق ایچین آللاها اؤرنکلر ورمەیە قالقمامالارئ (فَلَا تَضرِبُوا للەِ الأمثَالَ) سؤیلندیکتن سۇنرا، مۆشریک ایلە سادەجە آللاها قول اۇلان ایکی کیشی آراسئنداکی فارقا دائیر اؤرنکلر وریلمکتەدیر.
ملکلردن دیشی اۇلانلارئ آللاها نیسبت أتمەلرینە دائیر وردیکلری مثل مککەلیلرە حاطئرلاتئلاراق بو قۇنوداکی توتارسئزلئقلارئ شؤیلە ایفادە أدیلمکتەدیر:
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَنَاتٍ وَأَصْفَاكُمْ بِالْبَنِينَ ﴿۱۶﴾ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ ﴿۱۷﴾ (سورة الزخرف)
یۇقسا آللاە، یاراتتئقلارئ ایچیندن قئزلارئ کندیندە توتتو دا اۇغلانلارئ سیزە می اؤزل قئلدئ؟ اۇنلاردان بیری، کندی ایددیعاسئنئ قانئتلاماق ایچین راحمانا گتیردیگی اؤرنکلە مۆژدەلندیگیندە یوتقونور؛ اؤفکەسینی ایچینە گؤمرکن یۆزۆ مۇسمۇر اۇلور. (زوحروف سورەسی؛ 16-17)
عاینئ قۇنو بیر باشقا آیتتە ألە آلئندئقتان سۇنرا آحیرتە اینانجئ اۇلمایانلارلا آللاهئن وردیگی اؤرنک آراسئنداکی فارقا تماس أدیلمکتەدیر:
وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ ﴿۵۷﴾ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ ﴿۵۸﴾ يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ ﴿۵۹﴾ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۶۰﴾ (سورة النحل)
آللاە ایچین قئزلار اۇلوشتورویۇرلار؛ اۇ بوندان اوزاقتئر. اؤزلەدیکلری اۇغلانلار دا کندیلرینە قالئیۇر. اۇنلاردان بیرینە؛ “قئزئن اۇلدو!” دییە مۆژدە وریلینجە یوتقونور وە یۆزۆ قاپقارا کسیلیر، مۆژدەلندیگی شەیین کؤتۆلۆگۆندن دۇلایئ حالقئنئن قارشئسئنا چئقاماز اۇلور. آشاغئلانمایئ گؤزە آلاراق اۇنو توتسون مو، یۇقسا تۇپراغا مئ گؤمسۆن؟ باقئن، نە کؤتۆ قارار ورییۇرلار! آحیرتە اینانمایانلار کؤتۆ اؤرنک وریرلر. أن ایی اؤرنک، آللاهئن وردیگی اؤرنکتیر. اۆستۆن اۇلان وە دۇغرو قارارلار ورن اۇدور. (ناحل سورەسی؛ 57-60)
تۆم بونلاردان، اؤرنکلر اۆزەریندن هرحانگی بیر قۇنونون باغلانتئلارئنئ تثبیت أتمەنین تفسیر آنلامئنا گلەبیلەجگینی دۆشۆنەبیلیر، تەویلین تمثیلی اۇلانئنا تفسیر دەنیر دیەبیلیریز.
