گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە ألیندەکی کمیگی اؤرنک گؤسترەرک ینیدن دیریلمەیی سۇرغولایانا آللاە، ایلک وار أدنین اۇ کمیکلری دیریلتەجگی شکلیندە بیر اؤرنک گتیرییۇر. بؤیلەلیکلە بیر اؤرنکتن حارەکتلە باغلانتئیئ قورمالارئنا یاردئمجئ اۇلونویۇر.
ناحل سورەسینین 74-نجۆ آیتیندە، اینسانلارئن کندی ایددیعالارئنئ ایثباتلاماق ایچین آللاها اؤرنکلر ورمەیە قالقمامالارئ (فَلَا تَضرِبُوا للەِ الأمثَالَ) سؤیلندیکتن سۇنرا، مۆشریک ایلە سادەجە آللاها قول اۇلان ایکی کیشی آراسئنداکی فارقا دائیر اؤرنکلر وریلمکتەدیر.
ملکلردن دیشی اۇلانلارئ آللاها نیسبت أتمەلرینە دائیر وردیکلری مثل مککەلیلرە حاطئرلاتئلاراق بو قۇنوداکی توتارسئزلئقلارئ شؤیلە ایفادە أدیلمکتەدیر:
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَنَاتٍ وَأَصْفَاكُمْ بِالْبَنِينَ ﴿۱۶﴾ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ ﴿۱۷﴾ (سورة الزخرف)
یۇقسا آللاە، یاراتتئقلارئ ایچیندن قئزلارئ کندیندە توتتو دا اۇغلانلارئ سیزە می اؤزل قئلدئ؟ اۇنلاردان بیری، کندی ایددیعاسئنئ قانئتلاماق ایچین راحمانا گتیردیگی اؤرنکلە مۆژدەلندیگیندە یوتقونور؛ اؤفکەسینی ایچینە گؤمرکن یۆزۆ مۇسمۇر اۇلور. (زوحروف سورەسی؛ 16-17)
عاینئ قۇنو بیر باشقا آیتتە ألە آلئندئقتان سۇنرا آحیرتە اینانجئ اۇلمایانلارلا آللاهئن وردیگی اؤرنک آراسئنداکی فارقا تماس أدیلمکتەدیر:
وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ ﴿۵۷﴾ وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ ﴿۵۸﴾ يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ ﴿۵۹﴾ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۶۰﴾ (سورة النحل)
آللاە ایچین قئزلار اۇلوشتورویۇرلار؛ اۇ بوندان اوزاقتئر. اؤزلەدیکلری اۇغلانلار دا کندیلرینە قالئیۇر. اۇنلاردان بیرینە؛ “قئزئن اۇلدو!” دییە مۆژدە وریلینجە یوتقونور وە یۆزۆ قاپقارا کسیلیر، مۆژدەلندیگی شەیین کؤتۆلۆگۆندن دۇلایئ حالقئنئن قارشئسئنا چئقاماز اۇلور. آشاغئلانمایئ گؤزە آلاراق اۇنو توتسون مو، یۇقسا تۇپراغا مئ گؤمسۆن؟ باقئن، نە کؤتۆ قارار ورییۇرلار! آحیرتە اینانمایانلار کؤتۆ اؤرنک وریرلر. أن ایی اؤرنک، آللاهئن وردیگی اؤرنکتیر. اۆستۆن اۇلان وە دۇغرو قارارلار ورن اۇدور. (ناحل سورەسی؛ 57-60)
تۆم بونلاردان، اؤرنکلر اۆزەریندن هرحانگی بیر قۇنونون باغلانتئلارئنئ تثبیت أتمەنین تفسیر آنلامئنا گلەبیلەجگینی دۆشۆنەبیلیر، تەویلین تمثیلی اۇلانئنا تفسیر دەنیر دیەبیلیریز.
ج- عیلیم
آلی عیمران سورەسینین 7-نجی آیتیندە، کیتابئن آیتلرینین تەویلینی سادەجە آللاهئن بیلدیگی بیلدیریلیر (وَمَا یَعلَمُ تَأوِیلَەُ إلَّا اللە). بو، تەویلین اؤلچۆلرینی قۇیانئن آللاە اۇلدوغو آنلامئنا گلمکتەدیر. آیتین دوامئندا، آللاهئن قۇیدوغو بو عیلمی یاعنی اوصولۆ قاورایانلارئن، بو عیلمە یاعنی موحکم وە مۆتشابیە آیتلردن اۇلوشان تەویللرە گۆونلرینین تام اۇلدوغو بیلدیریلیر (وَرَاسِخُونَ فِی العِلمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِەِ کُلٌّ مِن عِندِ رَبَّنَا). بو ایعتیرافئن فیعیلی تظاهۆرۆ، زۆمر سورەسینین 23-نجۆ آیتیندە شؤیلە ایفادە أدیلیر:
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ … ﴿۲۳﴾ (سورة الزمر)
آللاە سؤزلرین أن گۆزلینی، بیربیرینە بنزەر، ایکیشرلی (آیتلر ایچرن) بیر کیتاب اۇلاراق ایندیرمیشتیر. راببیندن قۇرقانلارئن تۆیلرینی اۆرپرتیر؛ سۇنرا اۇنلارئن قالبلری وە وۆجودلارئ آللاهئن بیلگیسییلە یوموشار… (زۆمر سورەسی؛ 23)
آیتلر آراسئنداکی ایرتیباطا دیققات أتمەدن قورئانا یاقلاشانلار، اوصول حاطاسئ یاپمئش اۇلورلار. ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ ﴿۳۹﴾ (سورة یونس)
اۇنلارا آیتلرین تەویلی گلمەدیگی ایچین کیتابئن اوصولۆنۆ قاورایامامالارئ سببییلە آیتلر قارشئسئندا یالانا سارئلدئلار. (یونوس سورەسی؛ 39)
آیتلر قارشئسئندا یالانا سارئلانلار، آیتلرین ایرتیباطئنا دیققات أتمەینلردیر. یوقارئداکی آیتین اؤنجەسیندەکی آیتلرە باقئلدئغئندا، کندیلرینە تبلیغ أدیلنلرین واحی اۇلمادئغئنئ، آللاها نیسبت أدیلن ایفتیرا اۆرۆنۆ سؤزلر اۇلدوغونو ایددیعا أدنلرە، بنزەر بیر سورە گتیرمەلری تکلیف أدیلمکتەدیر. اۇنلارئن بونو یاپمایا گۆچلرینین یتمەمەسینین سببی آیتلر آللاە طارافئندان قورولموش اۇلماسئدئر. نیتەکیم بو ایعتیراضلارا یؤنەلیک اۇلاراق اۇن سورە گتیرمەلرینە دائیر تکلیف اۆزەرینە، بونو یاپامایاجاق اۇلمالارئ شؤیلە گرکچەلندیریلمکتەدیر:
فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴿۱۴﴾ (سورة هود)
چاغئردئغئنئز کیمسەلر سیزە جواب ورمزلرسە شونو ایی بیلسینلر کی؛ قورئان آللاهئن عیلمی ایلە ایندیریلمکتەدیر. آللاەتان باشقا بیر ایلاهئن اۇلمادئغئنئ دا بیلملیلر. آرتئق اۇنا تسلیم اۇلویۇر موسونوز؟ (هود سورەسی؛ 14)
د- قورئان
قورئان: “تۇپلاماق، بیر آرایا گتیرمک” آنلامئنا گلن؛ “ق-ر-أ” کؤکۆندن گلمکتەدیر. تریم اۇلاراق قورئان، اوصولۆنە اویغون اۇلاراق، آنلام کۆمەلرینی تاعقیب أدەرک آیتلری ایشلمە قۇیماق، بیر آرایا گتیرمک اۇلاراق تانئملانابیلیر. کیتابتاکی قوللانئمئ دیققاتە آلئندئغئندا، قورئان کلیمەسی، حارفلرین وە کلیمەلرین آرد آردا سئرالانئشئندان اۇلوشان باسیط بیر اۇقوما ایشلمی دگیلدیر. قورئان، بیربیرینی آچئقلایان آیتلرین اۇلوشتوردوغو کۆمە آنلامئنا گلیر. یۆجە آللاە شؤیلە بویورور:
وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا ﴿۱۰۶﴾ (سورة الإسراء)
اۇنو قورئان حالیندە (کۆمە کۆمە) آیئردئق کی، اینسانلارا آرالئقلارلا اۇقویاسئن. اۇنو قئسئم قئسئم ایندیردیک. (ایسرا سورەسی؛ 106)
کۆمەلری اۇلوشتوران آیتلر فارقلئ زامانلاردا اینەبیلیر. بو سببلە آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنَا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا ﴿۱۱۳﴾ فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا ﴿۱۱۴﴾ (سورة طە)
بؤیلەجە اۇنو عارابچا قورئان (آنلام کۆمەسی) حالیندە ایندیردیک وە دگیشیک شکیللردە گؤزداغئ وردیک کی، چکینسینلر یا دا اۇنلار ایچین بیر بیلگی (ذیکیر) اۇلوشتورسون. گرچک حاکیم اۇلان آللاە، پک یۆجەدیر. اۇ قورئانئن (آنلام کۆمەسینین) واحیی تاماملانمادان عاجەلە أتمە؛ “راببیم عیلمیمی آرتئر” دە! (طاها سورەسی؛ 113-114)
قورئان ایچیندەکی بنزەر آیتلری بولوپ، آنلام کۆمەلرینی تثبیت أتمک وە آللاهئن آچئقلاماسئنا اولاشماق أکیپ چالئشمالارئیلا مۆمکۆن اۇلابیلیر. آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳﴾ (سورة فصلت)
بو، آیتلری بیلن بیر قاویم (تۇپلولوق) ایچین عارابچا قورئان (کۆمەلشمیش) حالدە آچئقلانمئش کیتابتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ 3)
قورئان، ایلاهی کیتابلارئن واصفی اۇلمالئدئر. هر ایلاهی کیتاب “قورئان” شکلیندەدیر.
فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿۹۴﴾ (سورة یونس)
سانا ایندیردیگیمیز شەیدن شۆبهە أدییۇرسان سندن اؤنجە ایندیریلمیش کیتابئ اۇقویانلارا سۇر! دۇغروسو راببیندن سانا عاینئ گرچک گلمیشتیر. ساقئن شۆبهەلننلردن اۇلما! (یونوس سورەسی؛ 94)
رسولوللاها ایندیریلن سۇن کیتاب عارابچا قورئاندئر. یۆجە آللاە شؤیلە بویورور:
الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿۱﴾ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۲﴾ (سورة یوسف)
ألیف، لام، را! بونلار بو آچئق کیتابئن آیتلریدیر. بلکی عاقلئنئزئ قوللانئرسئنئز دییە، بیز بونو عارابچا قورئان شکلیندە ایندیردیک. (یوسوف سورەسی؛ 1-2)
داحا اؤنجەکیلرە ایندیریلن، عارابچا قورئان شکلیندە سۇن پەیغامبر موحاممدە (ع) ایندیریلمیشتیر.
وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ ﴿۱۲﴾ (سورة الأحقاف)
اۇندان اؤنجە دە بیر راحمت وە رهبر اۇلاراق موسانئن کیتابئ واردئر. بو دا، ظولمەدنلری اویارماق وە اییلیک یاپانلارا مۆژدە اۇلماق اۆزەرە عاراب لیسانئیلا ایندیریلمیش، دۇغرولایئجئ بیر کیتابتئر. (آحقاف سورەسی؛ 12)
اۇنون آیتلرینین تافصیلی عارابچا اۇلاراق یاپئلمئشتئر.
كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳﴾ (سورة فصلت)
بیلن بیر قاویم ایچین آیتلری عارابچا قورئان اۇلاراق تافصیل أدیلن بیر کیتاب. (فوصصیلت سورەسی؛ 3)
“تافصیل”؛ آچئقلاما یاپماقتئر وە بونو یۆجە آللاە یاپمئشتئر. اۇ شؤیلە بویورور:
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿۱﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿۲﴾ (سورة هود)
ألف، لام، را! بو، آیتلری حاکیم وە حابیر اۇلان آللاە تارافئندان موحکم قئلئنمئش وە دە آچئقلانمئش بیر کیتابتئر. بؤیلە اۇلماسئ آللاەتان باشقاسئنا قوللوق أتمەمەنیز ایچیندیر. (دە کی:) “بن دە اۇنون طارافئندان سیزە اویارئ یاپان وە مۆژدە ورن بیریییم.” (هود سورەسی؛ 1-2)
بو آچئقلاما بللی بیر اوصولە گؤرە یاپئلمئشتئر.
وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۵۲﴾ (سورة الأعراف)
ایمان أدەجکلرە دۇغرو یۇلو گؤسترسین وە ایکرام اۇلسون دییە عیلیم اۆزەرە آچئقلادئغئمئز بیر کیتاب گؤندردیک. (آعراف سورەسی؛ 52)
یۆجە آللاهئن ایندیردیگی اوصولە اویماق گرکمکتەدیر. اۇ شؤیلە بویورور:
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا ﴿۱۱۴﴾ (سورة طە)
گرچک حۆکۆمدار اۇلان آللاە، یۆجەدیر. سانا اۇنون واحیی (آنلام کۆمەلری) تاماملانمازدان اؤنجە قورئانلا حۆکۆم ورمکتە عاجەلە أتمە وە؛ “راببیم، بنیم عیلمیمی آرتئر” دە! (طاها سورەسی؛ 114)
آنلام کۆمەلرینە اویماماق کیتابئن قورئانئنا یاعنی اۇنون اوصولونە اویماماق آنلامئنا گلیر. کیتابئن موعجیزوی یؤنۆ قورئان اۇلماسئدئر.
قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا ﴿۸۸﴾ (سورة الأسراء)
دە کی: “بو قورئانئن بنزەرینی گتیرمک ایچین اینسانلار وە جینلر بیر آرایا گلسەلر اۇنون بیر بنزەرینی گتیرەمزلر؛ ایستەرسە سئرت سئرتا ورمیش اۇلسونلار.” (ایسرا سورەسی؛ 88)
