أ- تەوبە سورەسینین 127-نجی آیتی
مۆنافئقلارئن ایچلریندە اۇلانئ اۇرتایا چئقاران آیت گروبونون اینمەسی حوصوصوندا دویدوقلارئ أندیشە، قورئانئن پک چۇق آیت گروبوندا گرچکلشمکتەدیر. بو قۇنودا اینن هر ینی آنلام کۆمەسی یاعنی “سورە“، اۇنلارئ تدیرگین أدییۇر، ایفشا اۇلوپ اۇلمادئقلارئ حوصوصوندا تدیرگینلیکلر یاشئیۇر، بلکی دە اینن هر آیت گروبویلا بیر مۆددت اۇرتالئقتان چکیلییۇرلاردئ. “سورە” کلیمەسینین گچتیگی شو آیت بو دوروما ایشارت أدییۇر گیبیدیر:
وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ ﴿۱۲۷﴾ (سورة التوبة)
بیر سورە ایندیریلینجە بیربیرلرینە باقار؛ “آنلایان اۇلموش مودور؟” دەر وە سئوئشئر گیدرلر. آللاە اۇنلارئن قالبلرینی دؤندۆرۆر. چۆنکی اۇنلار آنلایئشسئز بیر تۇپلولوقتور. (تەوبە سورەسی؛ 127)
یوقارئداکی آیتتە گچن “سورە” کلیمەسی ایلە دە، هر حاانگی بیر قۇنودا، پش پشە اینن آیت گروبو قاصدەدیلمیش اۇلمالئدئر.
ف- تەوبە سورەسینین 124-نجۆ آیتی
وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِيمَانًا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ﴿۱۲۴﴾ (سورة التوبة)
بیر سورە ایندیریلینجە باعضئلارئ؛ “شیمدی بو حانگینیزین ایمانئنئ /گۆونینی آرتئردئ؟” دەر. اینن اۇ سورە، ایمان أتمیش اۇلانلارئن ایمانئنئ آرتئرئر. اۇنلار اۇ سورەیی، بیربیرلرینە مۆژدەلەرلر. (تەوبە سورەسی؛ 124)
پش پشە اینن وە هرحانگی بیر قۇنودا آنلام کۆمەسی اۇلوشتوران آیتلرین اینمەسینین، اینسانلار ایچین نە آنلام قاتئغئنا دائیر کیمیلرینین یاپتئغئ سۇرغولاما، جوابئنئ یینە آیتتە بولویۇر وە اینن بو تۆر آنلام کۆمەلرینین تاصدیق یؤنۆنە عاطئفتا بولونولویۇر. کیمیلری ایچین آنلاملئ بولونمایان هرحانگی بیر قۇنوداکی آنلام کۆمەلری، مۆمینلرین اؤنجەکی بیلگیلرینی پکیشتیرییۇر، بکلنتیلرینی قارشئلئیۇر وە دۇغرو یۇلدا اۇلدوقلارئنئن بلگەسی اۇلویۇر. گؤرمزدن گلنلر ایچین هیچبیر آنلام تاشئمایان، آنجاق اؤنجەکی بیلگیلرینی حارەکتە گچیردیگی یاعنی ذیکری گرچکلشتیردیگی ایچین، مۆمینلر ایچین مۆژدە آنلامئنا گلن شو آیتلر بونون بیر اؤرنگی اۇلابیلیر:
سَأُصْلِيهِ سَقَرَ ﴿۲۶﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا سَقَرُ ﴿۲۷﴾ لَا تُبْقِي وَلَا تَذَرُ ﴿۲۸﴾ لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ ﴿۲۹﴾ عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ ﴿۳۰﴾ وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَيَزْدَادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيمَانًا وَلَا يَرْتَابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ وَمَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْبَشَرِ ﴿۳۱﴾ (سورة المدثر)
اۇنو سقاردا یاقاجاغئم. سقارئن نە اۇلدوغونو سن بیلەمزسین. سقار اۇنو نە اؤلدۆرۆر نە دە یاشاتئر؛ درییی یاقار. اۇرادا اۇن دۇقوز ملک واردئر. بیز جهننمدە سادەجە ملکلری گؤرەولی یاپتئق وە اۇنلارئن سایئسئنئ، گؤرمزدن گلنلر ایچین بیر ایمتیحان سببی قئلدئق. بونونلا، کیتاب وریلنلر کسین بیلگییە اولاشئر، ایمان أدنلرین دە ایمانئ آرتار. کندیلرینە کیتاب وریلنلر وە مۆمینلرین بؤیلەجە قوشقولارئ قالماز. قالبلریندە حاستالئق اۇلانلارلا گؤرمزدن گلنلر؛ “آللاە بونونلا نەیی آنلاتماق ایستەدی!” دەرلر. ایشتە بؤیلە، آللاە ترجیحینی یۇلدان چئقماقتا قوللانانئ ساپئق، یۇلا گیرمکتە قوللانانئ دۇغرو یۇلدا سایار. راببینین اۇردولارئنئ آنجاق اۇ بیلیر. بو، اینسانلار ایچین بیر حاطئرلاتمادئر. (مۆددثیر سورەسی؛ 31-26)
یوقارئداکی آیتلردە، جهننمدە گؤرەولی اۇن دۇقوز ملکتن باحثەدیلمیش، بو سایئسال ایفادەنین أهلی کیتاب ایچین اؤنمینە دگینیلمیشتیر. أللریندەکی کیتابلا قارشئلاشتئرما یاپمالارئ سۇنوجو أهلی کیتابئن، موحاممدین (ع) نبی اۇلدوغونا دائیر کسین بیلگییە صاحیب اۇلاجاقلارئ بیلدیریلمیش، جهننمدەکی ملکلرە دائیر سایئسال بیر ایفادەنین تاصدیق ایلیشکیسی ایلە ایرتیباطئنئ گؤرمزدن گلنلر یاحود بونون فارقئندا اۇلامایانلارئن ایسە بو سایئسال ایفادە ایلە قاصدەدیلنین نە اۇلدوغونا دائیر آنلامسئز طاوئر وە یۇروملار یاپاجاقلارئ حابر وریلمیشتیر.
تفسیر أثرلری آیتتە گچن اۇن دۇقوز سایئسئنئن أهلی کیتاب ایچین ایفادە أتتیگی آنلامئن، أللریندەکی کیتابلارلا قورئان آراسئنداکی تاصدیق ایلیشکیسینە دائیر اۇلدوغونو سؤیلەرلر. یاعنی مۆفسسیرلرە گؤرە موحاممد (ع) دؤنمیندەکی أهلی کیتابئن أللریندە بولونان تەورات وە اینجیلدە دە اۇن دۇقوز سایئسئ واردئ. قورئان ایلە أللریندەکی کیتاب بو یؤنۆیلە بنزشییۇردو. بو بنزشمە سۇنوجوندا موحاممدین (ع) آللاهئن نبیسی اۇلدوغو سۇنوجونا اولاشانلار واردئ. آیتتە گچن “لِیَستَیقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الکِتَابَ = بونونلا، کندیلرینە کیتاب وریلنلر کسین بیلگییە اولاشئرلار” ایفادەسی بونو گؤسترییۇر اۇلمالئدئر.
اؤتە یاندان داحا اؤنجە ذاتن موحاممدە (ع) تابیع اۇلانلار دا بو بنزشمە نتیجەسیندە، اۇنا تابیع اۇلماقلا ایصابت أتتیکلرینی گؤرۆیۇر وە بوندان موتلولوق دویویۇرلاردئ. آیتتە گچن “وَیَزدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إیمَانًا = ایمان أدنلرین دە ایمانئ آرتار” ایفادەسی دە بونا ایشارت أدییۇر اۇلمالئدئر.
اۇن دۇقوز سایئسئنئن ایلاهی کیتابلار آراسئنداکی تاصدیق ایلیشکیسینە دائیر اؤنملی بیر گؤسترگە اۇلدوغوندان حابرسیز اینسانلارئن جهننمدە گؤرەولی اۇن دۇقوز ملکتن باحثەدن آیتلرە آنلام ورەمەمەسی، آنلام ورەمەدیکلری ایچین دە بو تۆر ایفادەلری حافیفە آلمالارئ طابیعیدیر. آیتین “وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ وَالکَافِرُونَ مَاذَا أرَادَ اللّەُ بِهَذَا مَثَلًا = قالبلریندە حاستالئق اۇلانلار ایلە گؤرمزدن گلنلر؛ ‘آللاە بونونلا نەیی آنلاتماق ایستەدی’ دەرلر.” قئسمئ بونونلا ایلگیلی اۇلمالئدئر.
حاتتا تفسیرلردە ناقلەدیلن شو ریوایت بو دوروملا ایلگیلی اۇلابیلیر:
“اۇرادا اۇن دۇقوز ملک واردئر” آیتی اینینجە أبو جهیل شؤیلە دەر: أی قورەیشلیلر! موحاممد سیزی آتش ایلە عاذاب أدەجک اۇلان آللاهئن اۇردوسونون اۇن دۇقوز ملکتن عیبارت اۇلدوغونو سؤیلۆیۇر. اۇیسا سیزلر سایئجا داحا چۇقسونوز. سیزلردن 100 کیشی اۇنلاردان بیری ایلە باش أدەمز می؟ أبول-أسد بونون اۆزەرینە شؤیلە دەدی: أی قورەیشلیلر! اۇن دۇقوز بکچی سیزی آصلا قۇرقوتماسئن چۆنکی بن ساغ اۇموزوم ایلە اۇنلارئن اۇنونا، سۇل اۇموزوم ایلە دە دۇقوزونا قارشئ سیزی قۇروروم.
ألدەکی مەوجود کیتابئ موقاددستە جهننم ملکلرینە دائیر بؤیلەسی بیر سایئسال دگرە راستلانمئیۇر اۇلماسئ بو قۇنودا بیر گیزلەمەنین یاپئلدئغئنئ عاقلا گتیرەبیلیر. آنجاق شو ایحتیمال دە گؤز اؤنۆندە بولوندورولمالئدئر: یاهودی بیلگی قایناقلارئ آراسئندا یازئلئ ریوایتین یانئ سئرا نسیلدن نسیلە شیفاهن آقتارئلان گۆچلۆ بیر سؤزلۆ ریوایت کۆلتۆرۆنۆن دە اۇلدوغو بیلینمکتەدیر. بۆیۆک اۇراندا، نبیلرین سؤز وە اویغولامالارئندان اۇلوشان بو بیریکیمین ایچیندە اؤنجەکی ایلاهی کیتابلاردان توارۆث أدن واحی قایناقلئ بیلگیلرین دە یر آلماسئ مۆمکۆن اۇلابیلیر.
سادەجە أللریندە یازئلئ اۇلان کیتابتاکیلر حاققئندا دگیل آیرئجا کندیلری دئشئنداکیلرین اولاشامایاجاغئنئ دۆشۆندۆکلری بیلگیلرین بیلە قورئان طارافئندان اۇرتایا قۇنولماسئنئن، أهلی کیتاب کۆلتۆرۆنە صاحیب کیشیلر طارافئندان فەوقالادە بیر اۇلای اۇلاراق گؤرۆلەجگی آچئقتئر. ایشتە اۇن دۇقوز سایئسئ گیبی قورئانئن عاطئفتا بولوندوغو بیر تاقئم بیلگیلرین ألدەکی یازئلئ متینلردە بولونمویۇر اۇلماسئنئن بیر سببی دە بو اۇلابیلیر.
گ- یونوس سورەسینین 38-نجی آیتی
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿۳۸﴾ (سورة یونس)
یۇقسا اۇنو اۇ (موحاممد) اویدوردو مو دییۇرلار؟ دە کی: “آللاە ایلە آرانئزا قۇیدوقلارئنئزدان چاغئرابیلەجگینیز هرکسی چاغئرئن دا اۇنون دنگی بیر سورە گتیرین. صامیمییسنیز یاپارسئنئز. (یونوس سورەسی؛ 38)
یوقارئداکی آیتتە، قورئانئ موحاممدین (ع) آللاها نیسبت أتتیگینی ایددیعا أدنلرە میثلی بیر سورە گتیرمەلری تکلیف أدیلمکتەدیر. اینسانلارئن، هرحانگی بیر قۇنودا آنلام کۆمەسی اۇلوشتورابیلەجک بیرقاچ جۆملە قورامامالارئنئن سببی نە اۇلابیلیر؟
بونون جوابئ بیر اؤنجەکی آیتتە اۇلابیلیر:
وَمَا كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۳۷﴾ (سورة یونس)
بو قورئان، باشقاسئ طارافئندان اویدورولوپ آللاها مال أدیلمیش دگیلدیر. چۆنکی کندیندن اؤنجەکیلری تاصدیق أدر وە اۇ کیتابلارئ دتایلاندئرئر. ایچیندە هرحانگی بیر شۆبهەیە یر یۇقتور وە عالملرین راببی طارافئندان ایندیریلمیشتیر. (یونوس سورەسی؛ 37)
بنزەر اؤرگۆ باقارا سورەسینین 23-نجۆ آیتیندە دە واردئر:
وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿۲۳﴾ (سورة البقرة)
قولوموزا ایندیردیگیمیز شەیدن شۆبهەنیز وارسا آللاە ایلە آرانئزا قۇیدوغونوز اولو کیشیلرینیزە یالوارئن دا اۇنداکینە دنک بیر سورە گتیرین! ایددیعانئزدا حاقلئ ایسنیز یاپارسئنئز! (باقارا سورەسی؛ 23)
اۇلوشتورولاجاق آنلام کۆمەسی سادەجە کندی ایچیندە توتارلئ اۇلمایاجاق، اؤنجەکی کیتابلارلا ایرتیباطلئ اۇلاجاق. اۇنلارئ هم تاصدیق أدەجک هم دە دتایلاندئراجاق. آصلئندا بو، سادەجە آللاهئن اۇلوشتورابیلەجگی بیر شەیی اینسانئن یاپامایاجاغئ آنلامئنا گلییۇر. هیچبیر اۇلوشوم آللاهئن یاراتئشئ گیبی اۇلاماز. اۇنون یرینی توتاماز. تادئنئ وە قۇقوسونو ورن قارئشئملار حاضئرلایابیلیریز آما بیر ألما یاراتامایئز. أللریندەکی کیتابتان هرحانگی بیر قۇنودا چشیتلی آیتلری سئرالایاراق بیر قورئان اۇلوشتورابیلیرلر.
