أگیتیمین نیهایی هدفلرینین نە اۇلماسئ گرکتیگی سۇروسو، أگیتیم آلانئنداکی بلکی دە أن جان آلئجئ سۇرودور. دۆنیا چاپئندا، أگیتیم فاعالیەتلرینە عاقئل آلماز بۇیوتتا قایناق وە أمک حارجاندئغئ اۇرتادادئر. عاجابا بو قایناقلار وە أمکلر نیهایی اۇلاراق حانگی آماجا حیذمت أتملیدیر؟ بو سۇرونون دۇغرو جوابئ آنجاق اینسانلا ایلگیلی ساغلئقلئ بیر باقئش آچئسئنا صاحیب اۇلوناراق بولونابیلیر. بو باقئش آچئسئ دا اؤنجەلیکلە، اینسانئن یاراتئجئسئ اۇلان “آللاە تعالانئن کیتابئندان” ألدە أدیلملیدیر.
أگیتیمین نیهایی هدفلرینین نە اۇلماسئ گرکتیگی سۇروسو، أگیتیم آلانئنداکی بلکی دە أن جان آلئجئ سۇرودور. أگیتیمین، پۇلیتیکا، پرۇگرام، ایچریک، یؤنتم، اؤلچمە وە ایدارە بۇیوتلارئ بو سۇرویا گؤرە شکیللنیر. اۆلکەلردە، أگیتیم سیستملری بو سۇرویا وریلن جوابلارا گؤرە اۇلوشتورولور.
گۆنۆمۆزدە، دۆنیا چاپئندا، أگیتیم فاعالیەتلرینە عاقئل آلماز بۇیوتتا قایناق وە أمک حارجانماقتادئر. عاجابا بو قایناقلار وە أمکلر نیهایتیندە حانگی آماجا حیذمت أتملیدیر؟ أگیتیمین أورنسل هدفلری تانئملانابیلیر می؟
أگیتیمین نیهایی هدفلرینین نە اۇلماسئ گرکتیگی سۇروسونا وریلەجک جواب، ألبتتە کی جواب ورنین اینسانا باقئشئنا گؤرە دگیشەجکتیر. اینسانئن بو دۆنیادا نەدن وار اۇلدوغو، یاشامئندا آماچلارئنئن نەلر اۇلماسئ گرکتیگی، اؤلدۆکتن سۇنرا اۇنا نە اۇلاجاغئ گیبی قۇنولارداکی گؤرۆشلر، تاریح بۇیونجا أگیتیم آنلایئشلارئنئ شکیللندیرمیشتیر وە شکیللندیرەجکتیر.
هم باتئلئ، هم دۇغولو فلسفەجیلر وە دین آداملارئ، تاریح بۇیونجا بو قۇنولار اۆزریندە تارتئشمئشلاردئر. بونونلا برابر بیز، اینسانئ وە بو دۆنیادا بولونما غایەسینی، اؤنجەلیکلە، اۇنو یاراتاندان اؤگرنمک گرکتیگینی دۆشۆنۆیۇروز. بو یۆزدن بو یازئدا، اینسانلا ایلگیلی تمل سۇرولارا “قورئانئ کریمدن” جوابلار بولمایا چالئشاجاغئز. أورنسل، فئطراتا اویغون بیر أگیتیم آنلایئشئنئن نیهایی هدفلری آنجاق اینسانلا ایلگیلی تمل سۇرولار جوابلاندئقتان سۇنرا تانئملانابیلیر.
اینسان اۇغلونون دۆنیادا بولونما سببی
آللاە تعالانئن، اینسان دا داحیل اۇلماق اۆزرە، تۆم وارلئقلارئ یاراتئرکن بیر آماچ گؤزتتیگینی، آشاغئداکی آیتلردن آنلئیۇروز:
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ ﴿۱۶﴾ لَوْ أَرَدْنَا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فَاعِلِينَ ﴿۱۷﴾ (سورة الأنبیاء)
گؤگۆ، یری وە ایکیسینین آراسئنداکیلری اۇیون اۇلسون دییە یاراتمادئق. کندیمیزە أگلنجە آراسایدئق اۇنو کندی قاتئمئزدا اۇلوشتوروردوق. یاپساق بؤیلە یاپاردئق. (أنبیا سورەسی؛ 16-17)
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ ﴿۳۸﴾ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۹﴾ (سورة الدخان)
گؤکلری، یری وە آرالارئندا اۇلانلارئ، اۇیون اۇلسون دییە یاراتمادئق. بیز بۆتۆن بونلارئ جیددی بیر قارارلا یاراتتئق آما اۇنلارئن چۇغو بونو بیلمزلر. (دوحان سورەسی؛ 39-38)
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ ﴿۲۷﴾ (سورة ص)
اۇ گؤگۆ، یری وە ایکیسینین آراسئنداکیلری بۇشونا یاراتمادئق. بو، نانکؤرلرین قورونتوسودور. اۇ نانکؤرلرین، آتشتن چکەجکلری وار. (صاد سورەسی؛ 27)
عاقلا گلن ایلک سۇرو: “پکی بو آماچ نە اۇلابیلیر؟” سۇروسونا آشاغئداکی آیتلر جواب ورمکتەدیر:
وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا … ﴿۷﴾ (سورة هود)
گؤکلری وە یری آلتئ گۆندە یاراتمئش اۇلان آللاەتئر. بونو، سیزی زۇرلو بیر ایمتیحاندان گچیرمک وە حانگینیزین داحا ایی داوراناجاغئنئ بلیرلەمک ایچین یاپمئشتئر… (هود سورەسی؛ 7)
وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿۲۲﴾ (سورة الجاثیة)
آللاە، گؤکلری وە یری حاقلئ آماچ ایچین یاراتتئ. بونو، هرکسە چالئشماسئنئن قارشئلئغئنئن وریلەجگی ایمتیحان سببی اۇلسون وە کیمسەیە دە حاقسئزلئق یاپئلماسئن دییە بؤیلە یاپتئ. (جاثیە سورەسی؛ 22)
الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿۲﴾ (سورة الملک)
اؤلۆمۆ وە حایاتئ یاراتان اۇدور. بونلارئ؛ حانگینیز داحا گۆزل ایش یاپاجاق دییە سیزی یئپراتئجئ بیر ایمتیحاندان گچیرمک ایچین یاراتمئشتئر. (مۆلک سورەسی؛ 2)
یوقارئداکی آیتلردن، آللاه تعالانئن اینسانلارئ دۆنیادا یاشاتما سببینین، “ایمتیحان أتمک” اۇلدوغونو، کائیناتئن دا بو ایمتیحانئن وریلەجگی بیر “ایمتیحان یری” اۇلاراق یاراتئلدئغئنئ کسین اۇلاراق آنلئیۇروز. بونونلا برابر، آللاە تعالانئن “ایمتیحاندان” تام اۇلاراق نە قاصدەتتیگینین دیگر آیتلرلە آچئقلانماسئنا ایحتیاج واردئر.
بونونلا ایلگیلی اۇلاراق، اؤنجەلیکلە آشاغئداکی آیت اؤنملیدیر:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ﴿۵۶﴾ (سورة الذاریات)
جینلری وە اینسانلارئ، قوللوغو سادەجە بانا یاپسئنلار دییە یاراتتئم. (ذاریات سورەسی؛ 56)
بو آیتتن، اینسانئن ورەجگی ایمتیحانئن “یالنئز آللاها قوللوق” اۆزرینە اۇلاجاغئ آنلاشئلئر. آیرئجا سادەجە اینسان اۇغلونون دگیل، جینلرین دە بیزیم گیبی ایمتیحانا تابیع اۇلدوغونو آنلارئز.
بونونلا برابر “قوللوغون یالنئزجا آللاها یاپئلماسئ” ایلە نە قاصدەدیلمکتەدیر؟ هر وارلئق، آللاهئن قولو اۇلدوغونا گؤرە، اینسانلارئن وە جینلرین آللاها قوللوق قۇنوسوندا، دیگر وارلئقلارا گؤرە بیر فارقلئلئغئنئن اۇلماسئ گرکتیگی آنلاشئلماقتادئر.
آشاغئداکی آیتلر بو گؤرۆشۆ دستکلەر:
تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا ﴿۴۴﴾ (سورة الإسراء)
یدی گؤک، یریۆزۆ وە بونلارئن ایچیندەکی هرکس آللاهئ تسبیح أدر. هر شەیی گؤزل یاپماسئنا قارشئلئق “اۇنا” قوللوق أتمەین تک وارلئق یۇقتور آما اوُنلارئن بو تسبیحلرینی سیز قاورایامازسئنئز. (ایسرا سورەسی؛ 44)
وَلَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ ﴿۱۹﴾ (سورة الأنبیاء)
گؤکلردە وە یردە کیم وارسا حپسی “اۇنوندور”. “اۇنون” قاتئنداکیلر “اۇنا” عیبادت حوصوصوندا کیبیرلنمزلر. قوللوقتان اوسانمازلار. (أنبیا سورەسی؛ 19)
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن دینیندن باشقا بیر دین می آرئیۇرلار؟ اۇیسا گؤکلردە وە یردە کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک اۇنا تسلیم اۇلموشتور. (آلی عیمران سورەسی؛ 83)
یوقارئداکی آیتلرە گؤرە تۆم وارلئقلار تارتئشماسئز بیر شکیلدە آللاهئن قولودور. اؤتە یاندان، قوللوغون ماهیەتی آچئسئندان، اینسان وە جینلرلە دیگر وارلئقلار آراسئندا بیر فارقلئلئق اۇلدوغو گؤرۆلمکتەدیر. اینسانلار وە جینلر دئشئنداکی وارلئقلارئن آللاها یاپتئغئ قوللوغون، مجبوری بیر قوللوق اۇلدوغو آنلاشئلماقتادئر. بو سببلە اینسان وە جینلر دئشئنداکی وارلئقلار ایمتیحانا تابیع دگیللردیر. بو تۆر وارلئقلارئن، اینسانلارئن ایحتیاجلارئنئ قارشئلامالارئ وە ایمتیحانلارئندا رۇل اۇینامالارئ ایچین یاراتئلدئقلارئنئ آنلئیۇروز:
هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۲۹﴾ (سورة البقرة)
یردە اۇلان هر شەیی “سیزین ایچین” یاراتان “اۇدور”. سۇنرا گؤگە یؤنلدی وە اۇنلارئ یدی گؤک اۇلاراق دۆزنلەدی. هر شەیی بیلن “اۇدور”. (باقارا سورەسی؛ 29)
الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴿۲۲﴾ (سورة البقرة)
“سیزین ایچین” یریۆزۆنۆ دایالئ دؤشەلی، گؤگۆ دە بینا گیبی یاپان اۇدور. سیزە رئزئق اۇلسون دییە گؤکتن سو ایندیریر دە اۇنونلا چشیت چشیت اۆرۆنلر چئقارئر. اؤیلەیسە بیلە بیلە، آللاها بنزەر نیتەلیکتە وارلئقلار اویدورمایئن. (باقارا سورەسی؛ 22)
اینسانئن دیگر وارلئقلاردان فارقئ
اؤیلەیسە، آللاە تعالانئن اینسانلاردان بکلەدیگی قوللوقتان نە آنلامالئیئز؟ بونون ایچین اؤنجەلیکلە اینسانئن دیگر وارلئقلاردان فارقئنئ بیلمک گرکیر. اینسانئن دیگر وارلئقلاردان تمل فارقئ اۇنون روحو وە روحونون قازاندئردئغئ اؤزللیکلردیر.
اینسانا آننە قارنئندا ایکن اۆفلنن روح، اینسانا دینلەمە، گؤرمە وە گؤرۆپ دینلەدیکلرینە گؤرە ترجیح یاپابیلمە اؤزللیکلرینی وریر. دیگر وارلئقلاردا بو “ترجیح أدەبیلمە” اؤزللیگی بولونمادئغئ ایچین، اۇنلارئ “مجبوری قول” اۇلاراق تانئملامامئز دا بؤیلەجە یرینە اۇتورور. اینسانئن ترجیح یاپمادا اؤزگۆر بئراقئلان بیر وارلئق اۇلدوغو ایچین کندیسینە راببی (صاحیبی) طارافئندان وریلن أمیرلری دینلەمەیی ترجیح أتمەیەبیلیر.
بورادان یۇلا چئقارساق، اینسانئن آللاها قوللوغونو “آللاهئن أمیرلرینی گؤنۆللۆ اۇلاراق یرینە گتیرمەیی ترجیح أتمک”، یالنئز آللاها قوللوغو ایسە “هر شەیدن اؤنجە آللاهئن أمیرلرینی یرینە گتیرمەیی ترجیح أتمک” اۇلاراق تانئملایابیلیریز.
بو دۆنیاداکی ایمتیحانئمئز دا، ذاتن یاشامئمئزدا بو ترجیحلری یاپئپ یاپمادئغئمئزئن سئنانماسئندان عیبارتتیر.
اینسانئن ایحتیاجلارئ وە قوللوق
اینسان، آللاها قوللوق أتمەیی ترجیح أتسە دە، أتمەسە دە، دۆنیا اۆزریندە یاپتئغئ هر فاعالیەت ایحتیاجلارئنئ قارشئلاماق ایچیندیر. بۆتۆن أکۇنۇمیک فاعالیەتلر اینسانئن ایحتیاجلارئنئ قارشئلاماق ایچین یاپئلئر. دەولتلر تملدە بونون ایچین قورولور.
قورئانئ کریمدن تثبیت أدەبیلدیگیمیز قادارئیلا اینسانئن ایحتیاجلارئنئن باعضئلارئ شو شکیلدەدیر: سو، یەمە-ایچمە، گیینمە، سۆسلنمە، بیلگی-عیلیم، أولیلیک، گۆونلیک، هیدایت، دۇغا شارطلارئندان قۇرونما، زۇر دوروملاردان قورتارئلما، گۆناەلارئن باغئشلانماسئ، عادالت، قوتسال کیتابئن آچئقلانماسئ، حلال وە حاراملارئن بیلینمەسی، تارتئشئلان قۇنولارئن آچئغا قاووشتورولماسئ…
اینسان ایچین دۆنیادا أن حایاتی مسئلە، ایحتیاجلارئنئن قارشئلانماسئدئر. بو یۆزدن، اینسانئن اۆنجەلیکلە بۆتۆن ایحتیاجلارئنئ قارشئلایان وارلئغا سایغئ دویماسئ، اۇندان چکینمەسی وە اؤنجەلیکلە اۇنون ایستکلرینی یرینە گتیرمەیە چالئشماسئ قادار دۇغال بیر شەی اۇلاماز. بو یۆزدن، اینسانئن آللاە دئشئندا بیر وارلئقتان ایحتیاجلارئنئ قارشئلاماسئنئ بکلەمەسی، ایلک اؤنجە کندیسیندە بولونان بیلگیلرلە چلیشیر. آللاەتان باشقاسئنا قوللوغو، “ایحتیاجلارئنئ آللاەتان باشقا بیر وارلئغئن قارشئلادئغئ یانئلغئسئنا قاپئلما وە اۇنا گؤرە داورانما” اۇلاراق تانئملایابیلیریز.
ایبراهیم (ع) پوتلاردان مدد اومان تۇپلومونا آشاغئداکی سؤزلری سؤیلەیەرک، اۇنلارئ بونو یاپمامالارئ قۇنوسوندا اویارمایا چالئشمئشتئ:
فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ ﴿۷۷﴾ الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ ﴿۷۸﴾ وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ ﴿۷۹﴾ وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ ﴿۸۰﴾ وَالَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ ﴿۸۱﴾ وَالَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ ﴿۸۲﴾ (سورة الشعراء)
قوللوق أتتیکلرینیزدن، وارلئقلارئن راببی (صاحیبی) دئشئندا قالانلار بنیم ایچین بیرر دۆشماندئر. چۆنکۆ بنی یاراتان، بانا دۇغرو یۇلو گؤسترن وارلئقلارئن راببیدیر. بنی یەدیرن وە ایچیرن “اۇدور”. حاستالاندئغئمدا بانا “اۇ” شیفا وریر. بنی اؤلدۆرەجک، سۇنرا دا تکرار حایات ورەجکتیر. حساب ورمە گۆنۆ یانلئش داورانئشلارئم ایچین دورومومو دۆزلتمەسینی، باغئشلاماسئنئ بکلەدیگیم دە “اۇدور”. (شوعارا سورەسی؛ 82-77)
