گؤرەوی ایلە ایلگیلی یاپتئغئ هر قۇنوشما، هر اویغولاما وە وردیگی هر اۇنای، اۇنون قورئاندان چئقاردئغئ حیکمتتیر. پەیغامبریمیزین شؤیلە بویوردوغو ریوایت اۇلونموشتور:
باقئن! بانا کیتاب وە برابریندە اۇنون میثلی وریلدی. (أبو داوود)
سیزدن بیرینین، قۇلتوغونا یاسلانمئش، وردیگیم بیر أمیر وەیا قۇیدوغوم یاساقلا ایلگیلی شؤیلە دەدیگینی ساقئن گؤرمەیەییم: “بیلمەییز، بیز آللاهئن کیتابئندا بولدوغوموزا اویارئز.” (أبو داوود)
قورئانئن ایچیندەکی حیکمت؛ تۇپراغئن ایچیندەکی ماعدن گیبیدیر. تۇپراقتان ماعدن چئقارماق ایچین ناسئل بیلگی بیریکیمینە، آلت أدەواتا وە أکیپ چالئشماسئنا ایحتیاج وارسا، قورئانئن حیکمتلرینە اولاشماق ایچین دە بنزەر شەیلرە ایحتیاج واردئر. قورئاندا آچئقلانان بو یؤنتمین قئسا سۆرەدە اونوتولدوغو آنلاشئلماقتادئر. چۆنکی پرۇبلملر چؤزن، گیتتیکلری یرە عیلیم وە مدنیەت گؤتۆرن وە اینسانلارئن گؤنۆللرینی فتحەدن مۆسلۆمانلارئن یرینی داحا سۇنرا سئقئنتئ قایناغئ اۇلان وە چؤزۆمسۆزلۆکلر اۆرتن مۆسلۆمانلار آلمئشتئر.
پەیغامبریمیزین حیکمتی اؤگرتتیگی صاحابەنین، گیتتیگی هر یردە حاکیم عونصورون حالا مۆسلۆمانلار اۇلماسئ بونداندئر. آما صاحابەدن سۇنرا گیدیلن هر یرلردە آنجاق گچیجی حاکیمیەتلر قورولابیلمیشتیر. چۆنکی اۇنلارا حیکمت گؤتۆرۆلەمەمیشتیر.
حیکمت-سۆننت وە
سۆننت-واحی ایلیشکیسی
ایمام شافیعی، سۆننتین حیکمت اۇلدوغونو سؤیلەمیشتیر. اۇنون سؤزلریندن بیر قئسمئ شؤیلەدیر:
قورئان بیلگیسینە صاحیب گۆوندیگیم بیر ذاتتان شونو ایشیتتیم: “حیکمت آللاهئن ألچیسینین سۆننتیدیر.”
حیکمت قورئانا تابیع قئلئنمئش، کیتاب وە حیکمت اؤگرنیمی آللاهئن قوللارئنا ایکرامئ سایئلمئشکن، دۇغروسونو آللاە بیلیر آما بوراداکی حیکمتە آللاهئن ألچیسینین سۆننتی دئشئندا بیر شەی دەنەمز. (شافیعی)
بو سؤزلرە قاتئلماماق مۆمکۆن دگیلدیر. پەیغامبریمیزن اۆممتینە اؤگرتتیگی ایکی شەیدن بیرینین قورئان، دیگرینین دە سۆننت اۇلدوغوندا ایتتیفاق أدیلدیگینە گؤرە سۆننتین “حیکمت” اۇلماسئ قاچئنئلمازدئر.
آنجاق ایمام شافیعینین شو سؤزۆنە قاتئلما ایمکانئ یۇقتور:
آللاهئن ألچیسینین سۆننتی، آللاە طارافئندان اۇنون، اؤزل وە گنل حۆکۆملردەکی مورادئنئ آچئقلار. اۇنداکی حیکمتی کیتابئیلا أش توتموش وە اۇنو کیتابا باغلامئشتئر. بونو، یاراتئقلارئ ایچیندە بو ألچیدن باشقاسئ ایچین یاپمامئشتئر. (شافیعی)
آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە؛ کیتاب وە حیکمتین، بۆتۆن نبیلرە وریلدیگی بیلدیریلدیگی ایچین سۇن جۆملە بونا ترس دۆشمکتەدیر.
آیرئجا سۆننت، آللاهئن مورادئنئ آچئقلایان واحی اۇلسا، پەیغامبریمیزین قورئانئ اویغولارکن حاطا یاپمامئش اۇلماسئ گرکیر. چۆنکی آللاە تعالا اؤنجە اۇنا حاطا یاپتئرئپ سۇنرا اویارئدا بولوناجاق دگیلدیر.
بیر گۆن، أبو سۆفیان باشقانلئغئندا بیر تیجارت کروانئنئن شامدان گلمکتە اۇلدوغو دویولموشتو. کروانئ تاعقیب ایچین پەیغامبریمیز بیر بؤلۆک مۆسلۆمان ایلە یۇلا چئقتئ. دورومو حابر آلان مککەلیلر دە کروانئ قۇروماق ایچین اۇردو چئقاردئلار. آللاە، یا کروانئ یا دا مککە اۇردوسونو مۆسلۆمانلارا ورەجگینی واعاد أتتی.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ ﴿۷﴾ لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ ﴿۸﴾ (سورة الأنفال)
بیر گۆن آللاە، اۇ ایکی تۇپلولوقتان بیرینین سیزین اۇلاجاغئنا سؤز ورمیشتی. سیز سیلاحسئز اۇلانئ (کروانئ) ایستییۇردونوز. آللاە دا کندی سؤزلری گرگی، حاققئ اۇرتایا چئقارماق وە اۇ کافیرلرین کؤکۆنۆ قازئماق (ایچین مککە اۇردوسونو ورمک) ایستییۇردو. ایستییۇردو کی، حاققئ اۇرتایا چئقارئپ باطئلئ أتکیسیز حالە گتیرسین. وارسئن اۇ گۆناهکارلار حۇشلانماسئنلار. (أنفال سورەسی؛ 7-8)
مۆسلۆمانلار کروانئ أللریندن قاچئردئلار وە بکلەمەدیکلری بیر آندا بدیردە، مککە اۇردوسویلا قارشئلاشتئلار آما آللاهئن ساواشلا ایلگیلی قۇیدوغو قورالا اویمادئلار.
قورال شؤیلەدیر:
فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿۴﴾ (سورة محمد)
(ساواشتا) کافیرلرلە قارشئلاشتئغئنئز زامان، اۇنلارئ یرە سرینجەیە قادار بۇیونلارئنئ وورون. سۇنرا (أسیرلرین) باغئنئ سئقئ توتون. داحا سۇنرا دا اۇنلارئ قارشئلئقلئ وەیا قارشئلئقسئز سربست بئراقئن. اۇ ساواش، آغئرلئقلارئنئ بئراقئنجایا قادار بؤیلە یاپئن… (موحاممد سورەسی؛ 4)
فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ ﴿۵۷﴾ (سورة الأنفال)
اۇنلارئ ساواشتا یاقالارسان اؤیلە بیر داغئت کی، آرقالارئنداکیلر دە داغئلسئنلار. بلکی عاقئللارئنئ باشلارئنا آلئرلار. (أنفال سورەسی؛ 57)
وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ ﴿۱۴﴾ (سورة النساء)
دۆشمانئ قۇوالاماقتا گەوشکلیک گؤسترمەیین. سیز آجئ چکییۇرسانئز، اۇنلار دا سیزین گیبی آجئ چکییۇرلار؛ اۆستەلیک سیزین آللاەتان بکلنتینیز وار. اۇنلارئن بؤیلە بیر بکلنتیلری دە یۇق. (نیسا سورەسی؛ 14)
بدیردە مۆسلۆمانلار جانلا باشلا ساواشاراق دۆشمانا آغئر بیر داربە ایندیردیلر. آما گری چکیلن دۆشمانئ تاعقیب أدیپ دارماداغئنئق حالە گتیرمەدیلر. اۆستەلیک اۇنلاردان قالان غانیمتی وە بیرقاچ أسیری آلئپ دؤندۆلر.
آللاە تعالا بو داورانئشئن سوچ اۇلدوغونو بیلدیردی:
مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۶۷﴾ لَوْلَا كِتَابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿۶۸﴾ (سورة الأنفال)
هیچبیر نبی، ساواش مەیدانئندا اییجە آغئرلئغئنئ قۇیونجایا قادار أسیر آلما حاققئنا صاحیب دگیلدیر. سیز دۆنیا مالئنئ ایستەرسینیز. آللاە ایسە سیزین ایچین سۇنراسئنئ ایستەر. آللاە گۆچلۆدۆر، دۇغرو قارار وریر. (ظافر سیزین اۇلاجاق دییە) آللاە طارافئندان یازئلمئش بیر یازئ اۇلماسایدئ آلدئغئنئز (اۇ أسیرلردن) دۇلایئ سیزی آغئر بیر عاذاب یاقالایاجاقتئ. (أنفال سورەسی؛ 67-68)
پەیغامبریمیزین بوراداکی داورانئشئ حیکمتە اویغون دگیلدی. “آللاە حاققئ اۇرتایا چئقارماق وە اۇ کافیرلرین کؤکۆنۆ قازئماق” ایستییۇردو آما مۆسلۆمانلار، حیکمتە اویمادئقلارئ ایچین مککەیە قادار یۆرۆیۆپ اۇرایئ فتحەتمە فئرصاتئ قاچئردئلار.
هیجرتین 6-نجئ یئلئندا، حودەیبیە آندلاشماسئیلا بو فئرصاتئ تکرار یاقالامئشلاردئ.
مککەدن دؤنرکن اینن فتیح سورەسی شؤیلە باشلاماقتادئر:
إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا ﴿۱﴾ لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا ﴿۲﴾ (سورة الفتح)
سنین ایچین فتحین اؤنۆنۆ تام اۇلاراق آچتئق کی؛ آللاە، اؤنجەکی گۆناهئنلا اۇندان سۇنراکی گۆناهئنئ باغئشلاسئن، سانا اۇلان نیعمتینی تاماملاسئن وە سنی دۇسدۇغرو بیر یۇلا یؤنلتسین. (فتیح سورەسی؛ 2-1)
پەیغامبریمیزین عابسە سورەسیندەکی شو آیتلرلە اۇرتایا قۇنان بیر گۆناهئ داحا واردئ:
عَبَسَ وَتَوَلَّى ﴿۱﴾ أَنْ جَاءَهُ الْأَعْمَى ﴿۲﴾ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى ﴿۳﴾ أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرَى ﴿۴﴾ أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى ﴿۵﴾ فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى ﴿۶﴾ وَمَا عَلَيْكَ أَلَّا يَزَّكَّى ﴿۷﴾ وَأَمَّا مَنْ جَاءَكَ يَسْعَى ﴿۸﴾ وَهُوَ يَخْشَى ﴿۹﴾ فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى ﴿۱۰﴾ (سورة عبس)
یۆزۆنۆ أکشیتتی وە سئرتئنئ دؤندۆ؛ اۇ کؤر، کندیسینە گلدی دییە. نە بیلییۇرسون، بلکی اۇ کندینی گلیشتیرەجکتی وەیا بیلگی أدینەجک، اۇ بیلگی اۇنا یارایاجاقتئ؟ سانا ایحتیاج دویمایان آداما گلینجە، سانکی اۇنا دگیل دە دووارا قۇنوشویۇرسون! اۇنون کندینی گلیشتیرمەمەسیندن سانا نە! اۇیسا بیر غایرتلە سانا گلن کیشی، آللاەتان قۇرقویۇر، آما سن اۇنونلا ایلگیلنمییۇرسون! (عابسە سورەسی؛ 10-1)
آللاە تعالا؛ “بیر شەی ایستەینە وە سۇرانا ایلگیسیز داورانما!” أمرییلە بو داورانئشئ یاساقلامئشتئ.
بیر دە آللاهئن شؤیلە بیر أمری واردئر:
وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ ﴿۵۲﴾ (سورة الأنعام)
صاباح آقشام راببینە دوعا أدیپ اۇنون رئضاسئنئ ایستەینلری اوزاقلاشتئرما! اۇنلارئن حسابئ سندن، سنین حسابئن دا اۇنلاردان سۇرولماز. اۇنلارئ اوزاقلاشتئرئرسان ظالیملردن اۇلورسون. (أنعام سورەسی؛ 52)
“آللاە سنین اؤنجەکی گۆناهئنلا اۇندان سۇنراکی گۆناهئنئ باغئشلاسئن” آیتیندە سؤزۆ أدیلن گۆناەلار بونلار اۇلمالئدئر. فتیح ایلە ایلگیلی ایستیغفارئن زامانئ، مککەنین فتحیندن اؤنجە اینن شو آیتلردە آچئقلانمئشتئر:
إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ ﴿۱﴾ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا ﴿۲﴾ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا ﴿۳﴾ (سورة النصر)
آللاهئن یاردئمئ گلیپ اؤنۆن آچئلدئغئندا، اینسانلارئن دالغالار حالیندە آللاهئن دینینە گیردیگینی گؤردۆگۆندە، هر شەیی گۆزل یاپتئغئندان دۇلایئ راببینە یؤنل وە باغئشلانما دیلە. چۆنکی اۇ، کندینە یؤنلنلری قابول أدر. (ناصر سورەسی؛ 3-1)
“اؤنجە یاپتئغئن حاطایئ دۆزلت، سۇنرا باغئشلانما طالبیندە بولون”… بو، سۇن درەجە اؤنملیدیر. بو آیتلر، مۆسلۆمانلارئن حایاتئندا دەوریم یاپاجاق نیتەلیکتەدیر.
