چالئشمالارئمئزئ اینجەلەینلر، بونون اۇنلارجا اؤرنگینی گؤرەبیلیرلر. صافا ایلە مروە آراسئندا ساعی اؤرنگینی ورەرک حیکمتی قاورایامامانئن فاقیەلری نە حالە گتیردیگینی گؤرمەیە چالئشالئم.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ﴿۱۵۸﴾ (سورة البقرة)
صافا ایلە مروە آللاهئن قۇیدوغو ایشارتلردندیر. هر کیم حاج وەیا عومرە نیەتییلە کاعبەیی طاواف أدرسە، بو ایکیسی آراسئندا ساعی أتمەسیندە بیر گۆناە یۇقتور. کیم ایچیندن گلەرک بیر اییلیک یاپارسا، آللاە اۇنون قارشئلئغئنئ وریر. اۇ هر شەیی بیلیر. (باقارا سورەسی؛ 158)
آیتتە گچن؛ “ساعی أتمەسیندە بیر گۆناە یۇقتور.” سؤزۆ، کیمسەیە ساعی گؤرەوی یۆکلەمز آما آللاهئن ألچیسینین شؤیلە دەدیگی ریوایت أدیلمیشتیر:
ساعی أدین، چۆنکی آللاە سیزە ساعیی فارض قئلمئشتئر. (آحمد بین حانبل)
ایمام نوەوی، مۆسلیم شرحیندە قۇنو ایلە ایلگیلی اۇلاراق شونلارئ سؤیلەر:
صاحابەدن، تابیعیندن وە سۇنراکی عولمادان بۆیۆک بیر کسیمە گؤرە صافا ایلە مروە آراسئندا ساعی، حاججئن رۆکۆنلریندندیر؛ اۇ اۇلمادان حاج اۇلماز. اۇنون أکسیکلیگی دملە (قۇیون وەیا کچی کسمکلە) وەیا باشقا بیر شەیلە گیدریلەمز. مالیک، شافیعی، آحمد، ایسحاق وە أبو ثەور بو گؤرۆشتە اۇلانلارداندئر. سلفتن باعضئلارئ ایسە بونون نافیلە (تاطاووع) اۇلدوغونو سؤیلەمیشلردیر. أبو حانیفەیە گؤرە ایسە ساعی واجیبتیر؛ ترک أدن گۆناهکار اۇلور آما یرینە بیر دم (قۇیون وەیا کچی) کسرسە حاججئ صاحیح اۇلور.
نوەوی “ألمجموع” کیتابئندا؛ شو عیلاوەلری یاپماقتادئر:
ایبن مسعود، اۆبەی بین کاعب، ایبن عابباس، ایبنۆز-زۆبەیر، أنس وە ایبن سیرین؛ ساعیین “تاطاووع” اۇلدوغونو، رۆکۆن وەیا واجیب اۇلمادئغئنئ، ترک أدنە دم گرکمەدیگینی سؤیلەمیشلردیر. مذهبیمیزە گؤرە ساعی، حاج وە عومرەنین رۆکۆنلریندندیر. اۇ اۇلمادان بونلار تامام اۇلماز. دم (قۇیون وەیا کچی کسمک) اۇنون أکسیکلیگینی گیدرمز. بیر آدئم أکسیک اۇلسا حاج تامام اۇلماز وە ایحرامدان چئقاماز. عائیشە، مالیک، ایسحاق، أبو ثەور، داوود وە بیر ریوایتە گؤرە آحمد بو گؤرۆشتەدیر.
ایبنول-مونذیر دەدی کی: أبو تیجراحئن قئزئنئن ریوایت أتتیگی حادیث ثابیتسە ساعی رۆکۆندۆر. حادیث شودور: “ساعی أدین! چۆنکی آللاە سیزە ساعیی یازدئ.” شافیعی دەدی کی؛ بو حادیث اۇلماسایدئ ساعی نافیلە اۇلوردو. اۇنا نافیلە دیەنلر، آیتە دایانمئشلاردئر. چۆنکی “ساعیین گۆناە اۇلماماسئ” فارض اۇلدوغونو دگیل، موباح اۇلدوغونو گؤستریر.
حانفیلرین گؤرۆشۆنۆ سراحسی شؤیلە آنلاتئیۇر:
شافیعییە گؤرە ساعی حاج وە عومرەنین رۆکۆنلریندندیر؛ ساعی اۇلمادان، کیمسەنین حاججئ وە عومرەسی تامام اۇلماز. اۇنون دلیلی نبینین (ص) صافا ایلە مروە آراسئندا ساعی أتتیکتن سۇنرا آصحابئنا سؤیلەدیگی شو سؤزدۆر: ” إن اللە کتب علیکم فاسعوا = آللاە سیزە ساعیی یازدئ؛ ساعی أدین.” یازئلان شەی رۆکۆندۆر. نبیمیز بیر دە شؤیلە دەمیشتیر: “ما أتم اللە تعالی لامری حجة ولا عمرة لا یطوف لها بین الصفا والمروة = آللاە، صافا ایلە مروە آراسئندا ساعی أتمەین کیشینین نە حاججئنئ تام سایار، نە عومرەسینی.”
دلیلیمیز آللاە تعالانئن شو سؤزۆدۆر: “کیم حاج وەیا عومرە نیەتییلە کاعبەیی طاواف أدرسە، اۇ ایکیسی آراسئندا ساعی أتمەسیندە بیر گۆناە یۇقتور.” بؤیلە بیر سؤز واجیب ایچین دگیل، موباح ایچیندیر. بو سببلە آیتین ظاهیری ساعیین واجیب اۇلماماسئنئ گرکتیریر. آما بیز ساعیین واجیب اۇلدوغو حۆکمۆندە آیتین ظاهیرینی ترک أدەرک ایجماع دلیلینە دایاندئق. (سراحسی)
اؤرنگیمیزدە گؤرۆلدۆگۆ گیبی دؤرت مذهب؛ ساعی قۇنوسوندا آیتلە حادیثلر آراسئندا ضئدلئق گؤرمۆشتۆر. شافیعی وە مالیکی مذهبلری؛ بیر ریوایتە گؤرە دە حانبلیلر؛ قورئانئ بئراقئپ حادیثی آلمئشلاردئر. حانفیلر ایسە حادیثی بئراقئپ آیتە اویدوقلارئنئ سؤیلەمیشلر آما اۇ نۇقطادا دورمایئپ آیتی دە بئراقمئشلار وە اۇلمایان بیر ایجمایا دایاناراق ساعیی واجیب سایمئشلاردئر. حانفیلرین واجیب قاورامئنا وردیکلری آنلام، باشقاسئ طارافئندان وریلمەدیگی ایچین بؤیلە بیر قۇنودا ایجماع ایددیعاسئ اۇلاماز. دەمک کی، سانئلانئن عاکسینە بو مذهبلرین اویغولادئغئ هرحانگی بیر اوصول وە یؤنتم یۇقتور.
قۇنویا قورئان-سۆننت بۆتۆنلۆگۆ آچئسئندان باقئنجا گؤرۆلۆر کی؛ جاهیلیە دؤنمیندە صافا ایلە مروە تپەلریندە قورەیشە عائید “ایساف” وە “نائیلە” آدئندا ایکی پوت واردئ، اۇنلارئن آراسئندا ساعی أدرلردی. “جاهیلیە حالقئ ساعیی پوتلارئ ایچین یاپئیۇرلار.” دیەرک مۆسلۆمانلار ساعیی ترک أتتیلر. یوقارئداکی آیت، ساعیین پوتلار ایچین آللاە ایچین یاپئلدئغئنئ، صافا ایلە مروەنین، آللاها عیبادتین سیمگەلریندن اۇلدوغونو بیلدیردی.
“ساعی أدین چۆنکی آللاە سیزە ساعیی فارض قئلمئشتئر.” حادیثینین، قورئاندان بیر حیکمت اۇلدوغونو آنلاماق ایچین یوقارئدا گچن آیتی آچئقلایان ایکینجی آیتی بولماق گرکیر. چۆنکی حیکمتە اولاشمانئن تک یۇلو بودور.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿۱﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿۲﴾ وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ ﴿۳﴾ (سورة هود)
الیف، لام، را. بو اؤیلە بیر کیتابتئر کی، آیتلری موحکم قئلئنمئش، وە دە حاکیم اۇلان وە هر شەیین ایچ یۆزۆنۆ بیلن آللاە طارافئندان آچئقلانمئشتئر. بو، آللاەتان باشقاسئنا قول اۇلمایاسئنئز دییەدیر. (دە کی:) “بن اۇنون طارافئندان بیر اویارئجئ وە مۆژدەجیییم.” (هود سورەسی؛ 3-1)
بو آماچلا قورئانا باقتئغئمئزدا شو آیتین دە قۇنو ایلە ایلگیلی اۇلدوغونو گؤرۆرۆز:
حاج وە عومرەیی آللاە ایچین تاماملایئن. (باقارا سورەسی؛ 196)
حاج وە عومرە عیبادتلرینین اۇرتاق رۆکۆنلری طاواف وە ساعیدئر. آیتتە؛ “هر کیم حاج وەیا عومرە نیەتییلە کاعبەیی طاواف أدرسە…” بویرولدوغونا گؤرە طاواف آچئسئندان بیر أکسیک اۇلمادئغئ آنلاشئلئر. اؤیلەیسە تک أکسیک، گۆناها گیرمەمک ایچین ترک أدیلن ساعیدئر. اۇ أکسیگین تاماملانماسئ أمرەدیلدیگی ایچین پەیغامبریمیزین شو سؤزۆ، اۇ أمرین گرگیدیر:
“آللاە، صافا ایلە مروە آراسئندا ساعی أتمەین کیشینین نە حاججئنئ تام سایار، نە عومرەسینی.”
“آللاە سیزە ساعیی فارض قئلدئ. ساعی أدین.”
عائیشە والیدەمیزین شو سؤزۆ، بو قۇنونون اۇنلار طارافئندان قاوراندئغئنئ گؤستریر:
“حایاتئما یمین أدریم، صافا ایلە مروە آراسئندا ساعی أتمەینین نە حاججئ تامام اۇلور، نە دە عومرەسی.”
بؤیلەجە قورئان ایلە سۆننت آراسئندا، قورئان ایلە صاحابی سؤزۆ آراسئندا تام بیر بۆتۆنلۆگۆن اۇلدوغو اۇرتایا چئقار. ایشتە قورئاندا اۇلان وە پەیغامبریمیزین صاحابەیە اؤگرتتیگی حیکمتین بیر اؤرنگی بودور.
قورئانئ، قورئانئن گؤستردیگی یۇللا حیکمتە اولاشما یؤنتمی صاحابەدن سۇنرا اونوتولدوغو ایچین تفسیرلردە باقارا سورەسینین 196-نجئ آیتین؛ “وأتموا الحج والعمرة للە = حاججئ وە عومرەیی آللاە ایچین تاماملایئن.” بؤلۆمۆ آچئقلانامامئشتئر.
کیتاب ایلە سۆننت آراسئنداکی بۆتۆنلۆگۆن گؤرۆلەمەمەسی؛ دینی آنلاما وە اویغولامادا آردئ آرقاسئ کسیلمز یانلئشلارا وە سئقئنتئلارا سبب اۇلموشتور. سۆننتین؛ “واحیی غایرئ متلوو” سایئلماسئ، کیتاب ایلە سۆننتین ایکی آیرئ قایناق قابول أدیلمەسی وە سۆننتین کیتاب اۆزرینە حاکیم گؤرۆلمەسی (السنة قاضیة علی الکتاب)، بو یانلئشلارئن أن اؤنملیلریندندیر.
نبینین چئقاردئغئ حیکمتی ایلە
اینسانلارئن چئقاردئغئ حیکمتین فارقئ
بدیر ساواشئ ایلە ایلگیلی آیتلردە گؤرۆلدۆگۆ گیبی پەیغامبریمیزین وردیگی حۆکۆملرین دۇغرولوغو آللاە طارافئندان دنتلنمکتە، یانلئش بیر شەی اۇلورسا آیتلە مۆداحالە أدیلمکتەدیر.
اؤیلەیسە اۇنون قۇیدوغو وە آللاهئن مۆداحالە أتمەدیگی ثابیت اۇلان حۆکۆملرین تامامئ حیکمتتیر؛ مۆسلۆمانلار اۇنلارا اویماق زۇروندادئرلار.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ﴿۶۵﴾ (سورة النساء)
حایئر؛ راببینە آند اۇلسون کی، بونلار اینانمازلار. آما آرالارئندا چکیشتیکلری شەیلردە سنی حاکم یاپار، سۇنرا وردیگین قارارئ، ایچلریندە بیر سئقئنتئ دویمادان قابول أدر وە تام اۇلاراق تسلیم اۇلورلارسا باشقا. (نیسا سورەسی؛ 65)
مۆسلۆمانلاردا بؤیلە بیر دنتیم اۇلمادئغئ ایچین، مۆسلۆمانلارئن وردیکلری حۆکۆملرین کیتاب وە سۆننت آچئسئندان دنتیمە تابیع توتولماسئ گرکیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ﴿۵۹﴾ (سورة النساء)
أی مۆمینلر! آللاها ایطاعات أدین، بو ألچییە ایطاعات أدین؛ سیزدن اۇلان یتکی صاحیبلرینە دە. أگر بیر شەیدە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز اۇنو آللاها وە ألچیسینە گؤتۆرۆن. آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئیۇرسانئز بؤیلە یاپارسئنئز. بؤیلەسی حایئرلئ اۇلور وە چۇق گۆزل سۇنوچ وریر. (نیسا سورەسی؛ 59)
دەمک کی، مۆسلۆمانلارئن یؤنتیملە اۇلان ایحتیلافلارئنئ قورئان وە سۆننتە گؤرە قارارا باغلایان یتکیلی قوروملارئن اۇلوشماسئ بو آیتین گرگیدیر.
آما تاریحیمیزدە بؤیلە بیر قورومون وارلئغئنئ هنۆز بیلمییۇروز.
سۇنوچ اۇلاراق؛ مۆسلۆمانلارئن، “قورئان وە سۆننت بۆتۆنلۆگۆنۆ قوراراق“، هر شەیی ینی باشتان ألە آلما مجبوریەتلری واردئر.
پرۇف. دۇک. عابدولعازیز بایئندئر
ایستانبول اۆنیورسیتەسی اؤگرتیم اۆیەسی،
سۆلەیمانیە واقفئ باشقانئ
