حض. نوحون اۆممتی
حض. نوحون (ع) قاومینین سوچو، آللاها اۇرتاق قۇشمالارئدئر. کندی ایستکلرینی راببین ایستکلریندن اؤنە آلمالارئدئر. کندی دۆزنلرینی بۇزماماق ایچین ینی ایلاەلار وە سؤیلملر اۆرتتیلر. اینسانلارئن یاراتتئقلارئ ایلاەلارئنئ قۇروماق ایچین شاحئصلار اۇرتایا چئقتئ. طئبقئ گۆنۆمۆزدەکی گیبی دینی، سیاسی وە ایقتیصادی ایقتیدار وە کۇنترۇلۆ ألینە گچیردی. ایقتیدارئنئن دۆشمەمەسی ایچین اینسانلار آراسئندا أشیتسیزلیک، عادالتسیزلیک وە حاقسئزلئغئ یرلشتیرمەنین یانئ سئرا فساد وە ظولمۆ آرتتئردئ. وە هر تۆرلۆ آحلاقسئزلئغئ گتیردی.
ایشتە بو اۇرتامدا حض. نوح، تک ایلاە اینانجئنا بۆتۆن اینسانلارئ تۇپلاماق ایستەدی. پەیغامبری یالانلامالارئ وە گتیردیکلرینین قابول أدیلمەمەسی سۇنوجو حض. نوحون عانکبوت سورەسینین 14-نجۆ آیتیندە آنلاشئلدئغئ اۆزەرە تام 950 سنە مۆجادلەدن سۇنرا اۆمیدسیز اۇلاراق حاق تعالا حاضرتلرینە شؤیلە نیازدا بولوندو:
“أی راببیم! یریۆزۆندە کافیرلردن تک کیشی بئراقما…” وە آللاە تعالا قامر سورەسینین 11 وە 12-نجی آیتلریندە شؤیلە بویوردو: “بونون اۆزەرینە بیز دە گؤگۆن قاپئلارئنئ آقان سولارا آچتئق. بؤیلەجە یری دە قایناقلار حالیندە جۇشتوردوق. نیهایت (گؤکتە یاغان وە یردن فئشقئران ایکی سو) تاقدیر بولونان میقدارا اولاشتئر.”
آنلاشئلدئغئ اۆزەرە، بۆیۆک بیر سل فلاکتی یاشانمئش اۇلدو. بو فلاکت اۇلایئندان اؤنجە حض. نوحا بیر گمی یاپئلماسئ وە ایمان أدنلر ایلە بیر دیشی وە بیر أرکک جینس حایوانلاردان بو گمییە ییەجکلری ایلە قۇنولماسئ أمرەدیلدی. “وە گمییی عالملرە عیبرت قئلدئق.” بویوران حاق تعالانئن سؤزۆ دۇغرولانمئش اۇلدو.
عاد قاومی
حض. هود بو قاومە حاقیقاتلری بەیان أتتیگی سئرالاردا دۆنیادا؛ شان، شؤهرت، رفاە وە ساعادت ایچیندە، چاغئنئن راقیبسیز وە أشسیز بیر میللتییدی. بۆتۆن ماددی، بدنسل اۆستۆنلۆک، قووت وە ایقتیدار أللریندەیدی. هلاک أدیلیش سببلری ایسە غورورا قاپئلمالارئ، آللاها نوح قاومیندەکی گیبی اۇرتاق قۇشمالارئیدئ.
وە آللاە تعالا فوصصیلت سورەسیندە شو شکیلدە بویوردو:
“اۇنلارا دۆنیادا ذیللت وە حاقارت عاذابئنئ تاتتئرماق ایچین اوغورسوز گۆنلردە اۆزەرلرینە دۇندوروجو بیر رۆزگار گؤندردیک…” (فوصصیلت سورەسی؛ 16)
یدی گۆن یدی گجە سۆرن شیددتلی رۆزگار وە یاغمور هر شەیی هلاک أتمیشتیر.
ثمود قاومی
حض. صالیحین (ع) حاققئ آنلاتماق ایچین گلدیگی ثمود قاومی دە بۆیۆک بیر زنگینلیک، شان، شؤهرت وە راحاتلئق ایچیندەیدی. بو دورومدا حایات سەویەسی یۆکسلیرکن، آحلاق دۆزەیی وە اینسانلئق آلچالدئ. حض. صالیحین (ع) پەیغامبرلیگینی ثمود قاومی قابول أتمییۇرلاردئ. حض. صالیحتن بیر موعجیزە گؤسترمەسینی، آنجاق اۇ زامان ایناناجاقلارئنئ سؤیلۆیۇرلاردئ. وە حاق تعالا دیشی بیر دوە گؤندردی؛ وە شؤیلە بویوردو:
“بو دیشی دوە بلیرلی گۆنلردە تک باشئنا سو ایچەجکتیر. بونون سو ایچتیگی گۆن، سیزلر ساقئن حایوانلارئنئزا سو ایچیرمەیین وە سو ایچتیگی قویو چشمە وەیا درەیە نە کندینیز گلین نە دە حایوانلارئنئزئ گتیرین. دیشی دوە وە دیگر حایوانلار نؤبتلشەرک سو ایچەجکلردیر. بو قورال بۇزولمامالئدئر. یۇقسا سیزە بۆیۆک بیر فلاکت گلەجکتیر.
وە آعراف سورەسینین 77-نجی آیتیندە بلیرتیلدیگی گیبی قورالئ چیگنەییپ “دەرکن اۇ دیشی دوەیی کستیلر.” اۆچ گۆن سۇنرا قۇرقونچ بیر پاتلاما سۇنوجو، زلزلە ایلە ثمود قاومی هلاک اۇلدو…
حض. ایبراهیمین اۆممتی
اؤتەکی قاویملردن هیچبیر فارقئ اۇلمایئپ، آللاهئن وارلئغئ اینانجئ اۇلان کیشیلردی. آما هر تۆر ایلاە آنلایئشئنا صاحیبتیلر.
بیرینجیسی: طابیعاتاۆستۆ بیر وارلئقتئر کی، بۆتۆن سبب وە سۇنوجا حاکیمدیر. بۆتۆن ایحتیاج وە سئقئنتئلارئنئ بو ایلاها آنلاتمئشلار وە دوعایئ سادەجە بو ایلاها أتمیشلردیر.
ایکینجیسی: سیاست وە مدەنیەت ایلە ایلگیلی ایدی، یاعنی دۆنیەوی ایشلرە باقان ایلاە. هر شهیر وە قاصابالارئن چشیتلی تانرئلارئ واردئ. وە آیرئجا هر شهرین قۇرویوجو تانرئسئ واردئ.
چۇق تانرئلئ اۇرتامدا یاشایان آللاهئن نبیسی، آللاهئ تک بیر ایلاە اۇلاراق قابول أتتیگینی وە بونون دئشئندا هر تۆرلۆ تانرئیئ، اۆستۆن شاحصیەتلری وە باطئل ایعتیقادلارئنئ رددەدینجە، باشتا نمرود اۇلماق اۆزەرە بۆتۆن باشتاکیلرین ایشینە گلمەدی. حالقتا بابالارئنئن دینینی دگیشتیرمک ایستەمییۇردو. وە حض. ایبراهیمی آتشە آتمایا قارار آلدئلار. وە آتتئلار، آللاهئن أمرییلە آتش سۇغودو وە اۆزەریندە چیچکلر آچتئ.
حض. ایبراهیمین قاومینین تەوحید اینانجئنئ قابول أتمەمەلرینین سۇنوجو سۇنلارئ اۇلاراق قۇرقونچ بیر عاقئبتتە توتولدولار. بو عاقئبتتن حض. لوطتان (ع) باشقا ایمان أدن اۇلمادئغئ ایچین ایکیسیندن باشقا قورتولان اۇلمامئشتئر.
لوط قاومی
حض. ایبراهیمین یگنی اۇلان حض. لوطون (ع) گلدیگی تۇپلوم أش جینسللیگی (هۇمۇسکسۆئللیگی) ایلە اۆن یاپمئش بیر قاویمدیر. بو طابیعات اۇلایلارئنا آیقئرئ حارەکتلریندن وە حض. لوطون (ع) تەوحید اینانجئ وە ناموسلولوغا داعوتینی رددەتمەلری سۇنوجو هود سورەسینین 83-82-نجۆ آیتلریندە بلیرتیلدیگی شکیلدە هلاک أدیلدی.
“أمریمیز گلدیگیندە آلتلارئنئ اۆستلرینە گتیردیک. بالچئقتان پیشیریلمیش، اوفاق تاشلارئ اۆستلرینە یاغدئردئق. بونلار راببین طارافئندان دامغالانمئشلاردئ. بؤیلەجە عاذاب، ظالیملردن اوزاق اۇلماز.
قۇرقونچ بیر گۆرۆلتۆ آرقاسئندان پیشمیش بالچئقتان تاشلار ایلە هلاک اۇلدولار.”
شوعایبین قاومی
شوعایبین (ع) قاومی دە طئبقئ اؤتەکی قاویملر گیبی آللاهئ اینکار أتمییۇرلاردئ. طئبقئ گۆنۆمۆزدەکی گیبی روبوبیەت وە اولوهیەت قۇنوسوندا باشقا ایلاەلارا اینانئیۇرلاردئ. بونون یانئ سئرا آللاهئن راب اۇلوشونون، اینسان یاساسئنئن آحلاق، جمعیەت، ایقتیصاد، مدەنیەت، سیاست یؤنلرینە قارئشمادئغئ اینانجئندایدئلار. شوعایبئ یالانلادئلار وە؛ “بؤیلەجە اۇنو تکذیب أتتیلر. بونون اۆزەرینە اۇنلارئ قارانلئق گۆنۆن عاذابئ یاقالادئ. بو عاذاب، اۇ گۆنۆن بۆیۆک عاذابئیدئ.” مدیەنلی قاومە آللاهئن عاذابئ قۇرقونچ بیر پاتلاما وە زلزلە شکلیندە گلدی. أیکەلی قاومە ایسە آیتتن آنلادئغئمئزا گؤرە بۇل یاغمور ایلە هلاک اۇلدو.
حض. موسا وە فیرعاوونون قاومی
فیرعاوون وە قاومی، طئبقئ نمرود وە قاومینین دۆشتۆگۆ حاطالارا دۆشمۆش، بیر فاضلالئق اۇلاراق فیرعاوون وە قاومیندە میللیەتچیلیک دویغولارئنئن اۇلدوغونو اۇقویۇروز.
فیرعاوونون ایددیعاسئ: طابیعاتئن باغلئ اۇلدوغو نیظامدا ایستەدیگینی یاپابیلن اۆستۆن بیر ایلاهلئق داعواسئ دگیلدی. عاکسینە سیاسی ایلاهلئق داعواسئ ایدی. موعجیزە اۇلاراق طوفان، چکیرگە سۆرۆسۆ، بؤجک ایستیلاسئ وە قان گؤندردی آللاە تعالا. وە یینە فیرعاوون وە قاومی قابول أتمەیینجە حض. موسا وە ایمان أدنلر قورتولوپ فیرعاوون وە قاومی دنیزدە بۇغولاراق هلاک اۇلدولار.
دیققات أدیلیرسە بۆتۆن تاریح قادەمەلریندە، آللاە راب اۇلاراق، طابیعاتاۆستۆ بیر وارلئق اۇلاراق قابول أدیلمیشتیر. هر شەیی آللاهئن یاراتتئغئنئن بیلینجی واردئر. بۆتۆن سئقئنتئلارئنئ وە ایحتیاجلارئنئ آللاها آنلاتمئشلار، دوعا أتمیشلردیر. بو اینانجئن یانئ سئرا سیاستتە، مدەنیەتتە، سۇسیال حایاتتا، أکۇنۇمیدە وە حوقوق آلانئندا چشیتلی یاسالار چئقارمادا، عائیلەدە، أگیتیمدە، چارشئدا پازاردا، قئساجاسئ دۆنیەوی ایشلردە آللاهئن قارئشمادئغئ اینانجئندایدئلار.
تاریح نە سؤومک ایچیندیر، نە دە غورورلانماق ایچیندیر. یاشانئلان ترسلیکلری دۆزلتمک ایچیندیر.
