« دین قاورامئ »
قورئاندا چۇقچا گچن وه گنیش بیر آنلام یلپازەسینە صاحیب اۇلان “دین” قاورامئنئن تملینده “بۇرچ” ایلیشکیسی واردئر.
بو تمل آنلام، کلیمەنین تۆم قوللانئم آلانلارئنئ شکیللندیرمیش گیبی گؤزۆکمکتەدیر. مثەلا آحیرتتەکی حسابتان باحثەدن آیتلرده “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلان “یَومُ الّدِینَ” بونون بیر اؤرنگیدیر. “بۇرچ” ایلیشکیسینین أن اؤنملی عونصورلارئندان بیرینین “حساب” اۇلدوغو هرکسین ماعلومودور.
اینسانا هر شەیی وردیگی ایچین، آللاه ایله قول آراسئندا بۇرچ ایلیشکیسی واردئر. آلاجاقلئ اۇلدوغو ایچین، دۆزنینە اویولماسئنئ وه تـسلیم اۇلونماسئنئ ایستەر. “آللاهئن دینینین” آدئنئن “ایسلام” اۇلماسئ وه اۇنون دینینین دیندارلارئنا دا “مۆسلیم” دەنمەسی بونداندئر.
دینین “دۆزن” آنلامئنا دا گلمەسی سببییله، اینسانلارئن کندی قورغولادئقلارئ دۆزنلر ده “دین” دەنیلمیشتیر. باعضئ آیتلرده دینین آللاهئن یانئ سئرا اینسانلارا دا نیسبت أدیلمەسینین تملینده بو واردئر.
جانلئ جانسئز تۆم وارلئقلارئن یاپئسئنا اویغون اۇلان “یاشام طارزئ“، آللاهئن قوردوغو “دۆزندیر“.
اینسان وه جینلرین دئشئنداکی وارلئقلار، ایستەر ایستەمز آللاهئن أمرینی یرینه گتیرمک زۇروندا اۇلدوقلارئ ایچین، کائیناتتاکی تۆم ایشلەییش “آللاهئن دینی“، یاعنی “اوُنون قانونلارئ” اۆزره یۆرۆر. بونلار بو ایشلەییشه قارشئ قۇیاماز. “ایلاهی اؤلچۆلره” اویغون اۇلاراق گؤرەولرینی یاپارلار.
اینسان ذاتن اۇنو چەورەلەین “زۇرونلو اؤلچۆیه” گؤره یاشار. عاکسی تاقدیرده حایاتئنئ دوام أتتیرەمز. عاینئ داورانئشئ آللاهئن اۇنا یؤنلتتیگی بویروق وه یاساقلار حوصوصوندا دا، “گؤنۆللۆ اۇلاراق” یاپماسئ بکلنیر.
اویوپ اویماما قوُنوسوندا ترجیح حاققئ وریلن آما یینه اؤلچۆ ایچرن وه دین دەنیلن “دۆزنه” اویدوغوندا، تسلیم اۇلموش وه “مۆسلیم” واصفئنئ قازانمئش اۇلور.
دین وه بۇرچ آنلاملارئ:
“دین” کلیمەسی، عارابچادا “بۇرچ ایلیشکیسینە گیرمه؛ بۇیون أگمه؛ ایطاعات؛ قارشئلئغئنئ ورمک؛ عادت أدینمه” آنلاملارئنا گلن “د-ی-ن” کؤکۆندن ماصداردئر (ایسیم). بو کؤکۆن بیر دیگر ماصدارئ دا “بۇرچ” آنلامئنا گلن “دەیندیر”.
بۇیون أگمه، باغلانما، قارشئلئغئنئ ورمه وه ایطاعاتین؛ بۇرچلونون آلاجاقلئیا قارشئ قوُنومونو یانسئتماسئ سببییله بو آنلاملارئن، عاینئ کؤکتن گلن وه “بۇرچ آلما-ورمه” آنلامئنا گلن “دەین” کلیمەسی ایله ایرتیباطلئ اۇلدوغو دۆشۆنۆلەبیلیر. “بۇرچ آلما-ورمه” آنلامئنئن “دین” کلیمەسینە وریلن آنلاملارئن شکیللنمەسینده أتکین اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر.
کلیمەنین قورئاندا فیعیل حالده قوللانئمئنا، ایکی یرده راستلانئر:
ایلکینده، تەوبه سورەسینین 29-نجو آیتینده، “آللاهئن دینینی دین أدینمەمک (وَلا یَدینُونَ دینَ الحَقِّ)” آنلامئندا گچر.
ایکینجی گچتیگی یر، باقارا سورەسینین 282-نجی آیتیدیر کی فیعیل بورادا “قارشئلئقلئ بۇرچ ایلیشکیسینە گیرمک (إذا تَدایَنتُم بِدَینٍ)” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
“دەین” کلیمەسی قورئاندا “بۇرچ” آنلامئندا چشیتلی آیتلرده گچر. مثەلا بلیرلی بیر سۆرەیه قادار بۇرچلانئلماسئ دوروموندا، طارافلارجا بو بۇرجون آیرئنتئلارئیلا قایدا گچیریلمەسینین اؤنمی اۆزەرینده دتایلئ شکیلده دورولان باقارا سـورەسینین 282-نجی آیتینده “دەین”؛ “بۇرچ” آنلامئندادئر.
بو کلیمه عاینئ آنلامدا، میراث پایلاشئمئنئن، اؤلنین بۇرچلارئنئن اؤدنمەسیندن سۇنرا یاپئلاجاغئنئ حۆکمه باغلایان نیسا سورەسینین 11 وه 12-نجی آیتلرینده گچر. (مِن بَعدِ وَصيةٍ یُوصِي بِها أو دَینٍ)
دین وه حساب آنلاملارئ:
شو آیتته دین کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿۳۶﴾ (سورة التوبة)
گؤکلری وه یری یاراتتئغئ گۆن، آللاهئن کیتابئندا اۇلان شودور: “آللاه قاتئندا آیلارئن سایئسئ اۇن ایکیدیر؛ بونلاردان دؤردۆ حارام آیلاردئر.” ایشته دۇغرو حساب (دین) بودور. (تەوبه سورەسی؛ 36)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره، آیتته؛ آللاهئن قوردوغو سیستمده آیلارئن سایئسئنئن اۇن ایکی اۇلدوغو، بونلاردان دؤردۆنۆن ده حارام آیلار اۇلدوغو بیلدیریلمکته، سۇنراسئندا دا “ساغلام دینین” بو اۇلدوغونا وورغو یاپئلماقتادئر. (ذَلِکَ الدّینُ القَیّمُ)
آیتته سایئسال باعضئ ایفادەلردن سۇنرا، “ساغلام دین بودور” شکلینده بیر ایفادەنین قوللانئلمئش اۇلماسئ، بو ایفاده ایله قاصدەدیلن “دۇغرو اؤلچۆ وه حساب” آنلامئنا گلدیگینی گؤستریر.
باعضئ آیتلرده عاینئ أورەلرینین حسابلا ایلیشکیلندیریلمەسی، یوقارئداکی آیتته گچن “دین” کلیمەسینین “حساب” آنلامئنا گلدیگینی تەیید أتمکتەدیر. بیر آیت شؤیلەدیر:
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ … ﴿۵﴾ (سورة یونس)
گۆنشی ضیا، آیئ نور یاپان “اۇدور”. یئللارئن سایئسئنئ وه حسابئ بیلەسینیز دییه اۇنو منزیل منزیل (أورە أورە) اؤلچۆلندیرمیشتیر … (یونوس سورەسی؛ 5)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره آیتته، آیئن منزیل منزیل اؤلچۆلندیریلمەسینین سببی اۇلاراق “یئللارئن سایئسئنئن وه حسابئن بیلینمەسیندن” باحثەدیلییوُر. اۇ حالده آیتته گچن “دین” کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
دین کلیمەسینین “حساب” آنلامئیلا ایرتیباطلئ اۇلدوغونو گۆچلندیرن آیتلر قورئاندا چۇقتور. شو آیتته گچن “دین” کلیمەسی ده “حساب” آنلامئنا گلمکتەدیر:
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿۴﴾ (سورة الفاتحة)
(اۇ) یاپئلان هر شەیین قارشئلئغئنئ بولاجاغئ گۆنۆن (حساب ورمه گۆنۆنۆن) تک یتکی صاحیبیدیر. (فاتیحا سورەسی؛ 4)
آحیرتته هرکس حسابا چکیلەجگی ایچین، اۇ گۆنه “حساب گۆنۆ” دەنیر وه حساب گۆنۆنۆن “تک حاکیمی” آللاەتئر.
باعضئ آیتلرده، “یَوم = گۆن” قایدئ اۇلمادان قوللانئلان “دین” کلیمەسی ده دۇغرودان “حساب ورمه گۆنۆ” آنلامئنا گلیر. “دینی یالانلامالار” (کَلّا بَل تُکَذّبُونَ بِالدّینِ) وه “دینین موطلاقا ووقوع بولاجاغئ” (وَإنَّ الدِینَ لَواقِعُ) گیبی ایفادەلر ایچرن آیتلرده گچن “دین” کلیمەسی “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر.
حساب گۆنۆنده آللاه هرکسه حاق أتتیگینی ورەجکتیر. یاعنی اۇ گۆن اۇرادا بیر حسابلاشما اۇلاجاقتئر. شو آیتته “دین” کلیمەسی قوللانئلاراق بو دوروم شؤیله ایفاده أدیلیر:
يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ ﴿۲۵﴾ (سورة النور)
ایشته اۇ گۆن آللاه اۇنلارا، حاق أتتیکلرینین قارشئلئغئنئ تام اۇلاراق ورەجک وه اۇنلار آللاهئن آپآچئق گرچک بیر ایلاە اۇلدوغونو آنلایاجاقلاردئر. (نور سورەسی؛ 25)
“د-ی-ن” کؤکۆندن تۆرەین وه “بۇرچلو” آنلامئنا گلن “مدین” کلیمەسی ده قورئاندا “حسابلاشما” باغلامئندا شؤیله قوللانئلئر:
أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَدِينُونَ ﴿۵۳﴾ (سورة الصافات)
اؤلۆپ دە تۇپراق کمیکلر حالینە گلدیکتن سۇنرا، بیز گرچکتن حسابا مئ چکیلەجگیز؟ (صاففات سورەسی؛ 53)
“دین”، آللاهئن دۆزنی اۇلدوغو ایچین، “حساب” دا، بو دۆزنه گؤره اۇلاجاقتئر. دۆزنین ده، حسابئن دا “دین” اۇلاراق آنئلماسئنئن سببی بو اۇلمالئدئر.
دینین اؤلچۆ /حۆکۆم /قانون /دۆزن آنلامئنا گلمەسی
قانونلارئ آللاە قۇیدوغو ایچین هیچ کیمسەنین اۇنون دۆزنیندە تاصارروفتا بولونماسئنا ایذین وریلمەمیشتیر. باعضئ آیتلرده گچن آللاهئن دینی (دِینِ الله) ایفادەسی، اۇ قۇنودا “آللاهئن حۆکمۆنۆ” ایفادە أدر. شو آیتته زینا سوچونا وریلن جزا “آللاهئن دینی” اۇلاراق ایفاده أدیلمکتەدیر:
الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۲﴾ (سورة النور)
زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینین جیلدینە یۆز قامچئ وورون! آللاهئن وردیگی جزایئ یرینە گتیریرکن اۇنلارا قارشئ یوموشامایئن! آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئیۇرسانئز بؤیلە یاپئن! مۆمینلردن بیر گروپ دا اۇنلارا اویغولانان جزایئ گؤزلرییلە گؤرسۆن! (نور سورەسی؛ 2)
آیتتە زینا أدنە وریلەجک جزا دۆزنلنمکتە، بو جزانئن یرینە گتیریلمەسی حوصوصوندا ترددۆد گؤستریلمەمەسی ایستنمکتەدیر. آیتتەکی “آللاهئن دینی = دِینِ اللە” ایفادەسینه، عاینئ آیتته گچن “یۆز قامچئ جزاسئیلا” ایرتیباطئنئ گؤز اؤنۆنده بولوندوراراق، “جزایئ یرینه گتیریرکن” یاعنی بو قۇنوداکی “آللاهئن حۆکمۆنۆ اویغولارکن” آنلامئنئ ورمک ایصابتلی اۇلاجاقتئر.
آللاهئن هرحانگی بیر قۇنوداکی حۆکمۆنۆن “آللاهئن دینی” اۇلاراق نیتەلنمەسی، دین قاورامئنئن “قانون وه دۆزن” آنلامئنا گلدیگینی ده گؤستریر. بۇرچ ایلیشکیسینده حساب کلیمەسینه وورغو یاپمئشتئق. حساب؛ ایچینده “اؤلچۆیۆ” بارئندئرئر. قانون وه دۆزن ده ایچینده “اؤلچۆیۆ” بارئندئرئر. اینسانلارئن قوردوقلارئ “دۆزنلر” ده کندی ایچلرینده نیسبتن بیر “اؤلچۆ” بارئندئرئر آما اؤلچۆسۆ مۆکممل اوُلان تک دۆزن “آللاهئن دۆزنیدیر”.
بۇرچ ایلیشکیسینده بۇرچلو وه آلاجاقلئ واردئر. آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، موطلاق اۇلاراق آلاجاقلئدئر. موطلاق آلاجاقلئ اۇلان قانونلارئ وه دۆزنی قورما حاققئنا صاحیبتیر.
دین-ایسلام ایلیشکیسی
یۆجه آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، قانونلارئ قۇیار وه قوردوغو دۆزنه اویولماسئنئ ایستەر. یاعنی قوللارئن “تسلیمیەتینی” ایستەر. “اۇنا” تسلیم اۇلانلارا دا “مۆسلیم” ایسمینی وریر. ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
… هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا … ﴿۷۸﴾ (سورة الحج)
… آللاە هم داحا اؤنجه هم ده بو کیتابتا سیزلری “مۆسلیملر (تام تسلیم اۇلانلار)” دییە آدلاندئردئ… (حاج سورەسی؛ 78)
قوللارئندان باعضئلارئ “اۇنا” بۇرچلو اۇلماسئنا راغمن آحیرتته حسابا چکیلەجکلری گرچگینی دیققاته آلمادان یاشامایا دوام أدرلر. باعضئلارئ دا حسابلاشما گۆنۆنده، باعضئ کفیللرین آرایا گیریپ؛ آللاه ایله قول آراسئندا آرایئ بولاجاقلارئنا اینانئر.
آللاه، اینسانلار آچئسئندان یۆکۆملۆلۆک دۇغوران “دۆزنه” قوللارئنئن “تسلیم” اۇلماسئنئ ایستەر. ذاتن قوللارئ ایچین گؤندردیگی دینین آدئ ایسلامدئر. قۇنویلا ایلگیلی بیر آیت شؤیلەدیر:
إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ … ﴿۱۹﴾ (سورة آل عمران)
آللاه قاتئندا دین ایسلامدئر… (آلئ عیمران سورەسی؛ 19)
اۇ، دۇغرو وە أگرییی اۇرتایا قۇیدوقتان سۇنرا قوللارئنئ دین قۇنوسوندا، یاعنی آللاهئن قانونلارئ چرچیوەسیندە یاشایئپ یاشاماما حوصوصوندا سربست بئراقمئشتئر. نبی وە رسوللر اینسانلارئ حاق دینە چاغئرئرلار. اینسانلار آللاهئن گؤندرمیش اۇلدوغو دین حوصوصوندا آیرئلئغا دۆشرلر. بیرچۇغو حاق دینە اویماز، دینی کندینە اویدوراراق کندی دینینین اینانانئ اۇلور.
