اییلیگی سۇنسوز، ایکرامئ بۇل وە حسابسئز اۇلان حاق تعالا بیزلری کائیناتئ بین بیر گۆزللیکلرلە سۆسلەدیکتن سۇنرا شرفلی بیر میسافیر اۇلاراق یریۆزۆنە گؤندرمیشتیر. حاق تعالا؛ قوللانما قئلاووزو اۇلان کیتابئنئن قۇروماسئنئ بیذذات کندیسینین یاپاجاغئنئ بیلدیرمیشتیر. (حیجر سورەسی؛ 9) بو واحیە تابیع اۇلوپ اویغولایاراق اؤرنک اۇلماقلا گؤرەولی اۇلان نبیلر دە گؤندرمیشتیر. (آعراف سورەسی؛ 203) بۆتۆن نبیلر واحیە اویماق زۇروندا اۇلدوقلارئندان دۇلایئ اۇنلارئن یاپتئقلارئنئ یاعنی سۆننتلرینی قورئانئ کریمدن چئقارئلمئش حیکمت اۇلاراق بیلینملیدیر.
حیکمت؛ وارلئقلارئن یاراتئلئش غایەسیدیر. یاراتئلان هر جانلئ وەیا سۇنرادان اینسانئن ایجادئ اۇلان هر وارلئق یاپئلدئغئ دۇغرولتودا قوللانئلمالئدئر. دۆنیایا آچئق بیر قاپئ حۆکمۆندە اۇلان، أولرین باش کؤشەسیندە اۇلان تلەویزیۇن، سهپا، بوزدۇلابئ، فئرئن وس. گیبی گؤرۆلمۆیۇر، آماجئنا اویغون اۇلاراق قوللانئلئیۇر، بۇزولدوغو آندا فابریکا عایارلارئنا دؤندۆرمک ایچین ایی بیر تاعمیرجییە گؤتۆرۆلۆیۇر وە تاعمیر أدیلەمەمە دوروموندا چؤپە آتئلئیۇرسا، بدنلردە دە یاراتئلئشلارئ دۇغرولتوسوندا قوللانئلمالئدئر.
یاراتئلان هر جانلئنئن یاراتئلئش غایەسینین دئشئنا چئقماسئ، اۇنون فلاکتینە سبب اۇلماقتادئر. گؤز گؤردۆگۆنۆ دۇغرولامالئدئر. قولاق دویدوغونو قالبینە یانسئتمالئدئر. گؤنۆل قالبینە یانسئیانئ سەوملیدیر. عاقئل دۆشۆنەرک یاپتئغئ حاطالئ داورانئشلارئندان وازگچملیدیر.
شەیطان؛ اینسانئن وارلئغئنئ کندیسینە موحالیف وە جننت مکاندان قۇوولماسئنا سبب اۇلاراق اینسانئ گؤرمۆشتۆر. آعراف سورەسیندە سوچونو قابوللنمەدیگی گیبی، آللاە تعالانئن اۆزەرینە آتاراق آدماۇغلونو أبدی دۆشمان بللەمیشتیر. آدم اۇغلونو یۇلدان ناسئل چئقاراجاغئنئ دا شو شکیلدە دیلە گتیرمیشتیر:
اؤیلەیسە دەدی، بنی آزدئرمانا قارشئلئق، آند ایچریم کی؛ بن دە اۇنلار (اۇنلارئ ساپتئرماق) ایچین سنین دۇغرو یۇلونون اۆستۆنە اۇتوراجاغئم.” (آعراف سورەسی؛ 16)
اؤگرتمنی آللاە اۇلان حض. آدمدن داحا بیلگیلی اۇلونمادئغئ هرکسین ماعلومودور. شەیطان؛ آدمی وە أشینی اینسانلئغئن أن بۆیۆک أمللری اۇلان اؤلۆمسۆزلۆک وە بیتمز سالطانات ایلە آلداتئرکن آللاهئ شاهید توتموشتور.
شەیطانئن دۆشمانئ اۇلدوغونو وە اۇنا قانماماسئ گرکتیگی تاعلیماتئنئ آلان آدم وە أشی، بو أمری اونوتوپ جاهیللیک یاپمئشلاردئر.
حاق تعالا؛ ایچیندە هر تۆرلۆ ضاراردان اۇنلارئ قۇرویاجاق وە هر تۆرلۆ نیعمتلرین بولوندوغو جننتیندن، یاعنی باحچەسیندن ایکیسینی دە چئقاراجاقتئر. حاطاسئنئ آنلایان آدم، حاطاسئندان دؤنەرک عاففا لایئق اۇلاجاق، لاکین راحاتئندان دا اۇلاجاقتئر.
آرتئق اۇنلارئن یئپراتئجئ بیر ایمتیحانلارئ واردئر. وە اۇنلار ایمتیحانلارئنئ یاشایاراق تاماملامئشلاردئر. راببیمیز: “اۇنلار گلیپ گچمیش بیر اۆممتتیر. اۇنلارئن قازاندئقلارئ کندیلرینین، سیزین قازاندئقلارئنئز سیزیندیر. سیز اۇنلارئن یاپتئقلارئندان سۇروملو توتولاجاق دگیلسینیز.” (باقارا سورەسی؛ 134) بویورماقتادئر.
شەیطانئن عاقلئنئ چلدیگی اینسانلارئن دورومونو حاق تعالا زوحروف سورەسیندە شو شکیلدە آنلاتماقتادئر: “کیم راحمانئن ذیکرینی گؤرمزلیکتن گلیرسە باشئنا بیر شەیطان سارارئز؛ اۇنون آرقاداشئ اۇلور. اۇنلار بونلارئ یۇلدان چەویریرلر آما بونلار دۇغرو یۇلدا اۇلدوقلارئنئ سانئرلار.” (زوحروف سورەسی؛ 36-37)
راحمانئن ذیکرینی گؤرمزلیکتن گلنلر؛ ایندیردیگی وە یاراتتئغئ کیتاب کائیناتئ گرکتیگی گیبی تاقدیر أدەمەمیشلردیر. بوندان دۇلایئ یاپتئقلارئنئن قارشئلئغئنئ أکسیکسیز وریلەجگی أبدی مکانئ، گچیجی وە یاقئن اۇلان دۆنیا نیعمتلرینە ترجیح أتمیشلردیر.
حالبوکی حاق تعالا آحیرتە وە دۆنیایا طالیب اۇلوپ عادیل اۇلان وە یرینی بیلن مۆمینلرە هر زامان دستک اۇلاجاغئنئ، اؤنلرینی آچاجاغئنئ وە آیاقلارئنئن حاق اۆزەرە ثابیت اۇلوپ گۆزل حۇش بیر حایات یاشاتاجاغئنئ واعاد أتمیشتیر. (راعد سورەسی؛ 29) وە (باقارا سورەسی؛ 202-201)
بونون ایچین آللاە، کندیسینە یاردئم أتمەمیزی شارط قۇشموشتور: «سیز أی ایمان أدنلر! أگر سیز آللاها یاردئم أدرسنیز (أمرینی توتار، دینینی اویغولارسانئز) اۇ دا سیزە یاردئم أدر وە آیاقلارئنئزئ ساغلام باستئرئر.» (موحاممد سورەسی؛ 7)
گرکلی أمگی وە غایرتی گؤسترنلرین ایشلری قۇلای اۇلاجاقتئر. ایلگیلی آیت شو شکیلدەدیر: «بیزیم یۇلوموزدا چابا گؤسترنلرە، یۇللارئمئزئ گؤستریریز. آللاە ألبتتە گۆزل داورانانلارلا برابردیر.» (عانکبوت سورەسی؛ 69)
