“بن جینلری وە اینسانلارئ آنجاق بانا قوللوق أتسین دییە یاراتتئم.” (ذاریات؛ 56) بویوران راببیمیز، ایلک اؤنجە یاراتئلدئغئ ایعتیراضئندان بللی اۇلان ملکلرە دە؛ “بن یریۆزۆندە بیر حالیفە، بیری دیگرینین یرینە گچەجک بیر وارلئق یاراتاجاغئم.” (باقارا سورەسی؛ 30) بویورموشتور.
کندیسینە موحالفت اۇلاجاغئ دۆشۆنجەسی ایلە ملکلر شو شکیلدە ایعتیراض أتمیشلردیر:
“اۇرادا قارئشتئرئجئلئق یاپاجاق وە قان دؤکەجک کیمسەلری می یاراتاجاقسئن؟ آما نەیلەرسن گۆزل أیلەرسین؛ بیز بو سببلە سانا بۇیون أگریز، سنی تسبیح أدریز. سن أن تمیزینی یاپارسئن؛ سنی تاقدیس أدریز.” دەدیلر. آللاە دەدی کی: “بن سیزین بیلمەدیکلرینیزی بیلیریم.” (باقارا سورەسی؛ 30)
کندیسینی یریۆزۆنۆ سۆسلەیەرک ایمتیحان ایچین گؤندردیگی اینسان، آللاهئن ایندیردیگی وە یاراتتئغئ کیتابئ آللاهئن أمرەتتیگی (هود؛ 1-2) شکیلدە اۇقویاجاق وە أمرەتتیگی شکیلدە عادالتی آیاقتا توتاجاقتئ.
اؤنجەلیکلە اینسان اۇلاجاق، اینسان قالاجاق وە اینسان اؤلمە یۇلوندا غایرتلی اۇلاجاقتئ. آنجاق بو غایرت اینسانئ، اینانان اینسان یاپاجاق وە یاراتئلئش غایەسینە اویغون حارەکت أتتیرەجکتی. آنجاق بو شکیلدە تاقوا صاحیبی اۇلاجاقتئ.
آدمە گلن واحیی اؤنجەلیکلە کندیسی آنلایاجاق، کندی حایاتئندا یاشایاجاق وە یاشانئلئر بیر دۆنیا قورما غایرتی ایچیندە اۇلاجاقتئ.
اینانان وە اینانجئنئ تبلیغ أدن مۆسلۆمانئن قایبەتمە قۇرقوسو ایچیندە اۇلانلارا قارشئلئق ورەجگی جواب، رسوللرین وردیگی جواب اۇلاجاقتئ. موحاطابئنئ قۇرقوتمایاجاق وە وردیگی سارغئت یرینی بولاجاقتئ.
“بن سیزدن بونون قارشئلئغئنئ بکلییۇروم. آلاجاغئم قارشئلئغئ عالملرین راببی ورەجکتیر.” (شوعارا سورەسی؛ 127)
ایمانئنئ حایاتلارئنا شاهید قئلماق ایستەینلری هافتادا بیر دفعا برابر اۇلماق، حوطبەیی دینلەمک ایچین چاغرئلدئغئ وە بیزیم ایچین حایئرلئ اۇلدوغو سؤیلنیلدیگی جومعا نامازئنئن عاقابیندە ایبنی مسعود، آللاە ألچیسینین شو شکیلدە دوعا أتتیگینی حابر ورمیشتیر:
“آللاها حامد اۇلسون، اۇندان یاردئم ایستەر، باغئشلانما طالب أدر، نفیسلریمیزین شرلریندن اۇنا سئغئنئرئز. آللاە کیمە هیدایت وریرسە اۇنو ساپتئراجاق یۇقتور. کیمی دە ساپئق سایارسا اۇنو دۇغرو یۇلدا سایاجاق کیمسە یۇقتور. آللاەتان باشقا ایلاە اۇلمادئغئنا شاهیدلیک أدریم. موحاممدین آللاهئن قولو وە رسولۆ اۇلدوغونا دا شاهیدلیک أدریم. اۇنو مۆژدەجی وە اویارئجئ اۇلاراق قئیامتتن اؤنجە اۇلغونلاشتئرمئشتئر. عیصیان أدن دە کندینە ضارار وریر. اۇنون آللاها بیر ضارارئ اۇلماز. (أبو داوود)
بو گۆزل دوعانئن عاقابیندە اۇقونان آیتی جلیلە بیزلرە یریۆزۆندە عادالتین ناسئل گرچکلشەجگینی آنلاتئر.
“موحاققاق کی آللاە عادالتی، ایحسانئ، آقرابایا (یاقئنلارا) یاردئم أتمەیی أمرەدر؛ چیرکین ایشلری، فنالئق وە آزغئنلئغئ یاساقلار. اۇ، دۆشۆنۆپ توتاسئنئز دییە سیزە اؤگۆت ورییۇر.” (ناحل سورەسی؛ 90)
بو أمیرلری آللاە تعالا هر جومعا تۇپلو اۇلاراق اینانان أرککلرە وە اینانان قادئنلارا حاطئرلاتماقتادئر. بو اۆچ گۆزللیگین یاپئلماسئنئ وە اۆچ فنالئقتان دا اوزاق دورولماسئنئ ذررە قادار اییلیگین وە کؤتۆلۆگۆن قارشئلئغئنئن گؤرۆلەجگی آحیرت گۆنۆنە اینانانلارا أمرەدیلمکتەدیر.
عادالت؛ اینسانلار آراسئنداکی ایلیشکیلردە اۇلمازسا اۇلماز بیر دگردیر. بو دگر اینانان اینسانئ اؤلچۆلۆ حارەکت أتمەیە، هرکسین وە هر شەیین حاققئنئ ورمەیە مجبور توتاجاقتئر. اینانان اینسان اۇلمانئن ایلک شارطئ عادیل اۇلماقتئر. عادیل اۇلما غایرتی ایچیندە اۇلمایانلارئن گؤزلری، باشقالارئنئن مالئندا، ماقامئندا، ایمکانلارئندادئر. اولاشماق ایستەدیکلری ایچین ألیندن گلنی یاپاجاقتئر.
ایحسان صاحیبی اۇلماق؛ اییلیک أتمەیی، حایئر یاپمایئ، أمرەدیلن هر شەیی گرکتیگی گیبی یرینە گتیرمەیی گرکلی قئلار. هر زامان گؤزتیم آلتئندا اۇلدوغونون شوعورو ایلە حارەکت أتمەیی، زامانئن عالەیهیندە شاهیدلی اۇلدوغونو، هر عاملینین سۇروملوسونون کندیسی اۇلدوغونو وە حسابئنئ یالنئز بیر شکیلدە یاراتانئنا ورەجگینی بیلیر. بو بیلگی اینانان اینسانئ ایحلاصلا حارەکت أتمەیە ایتر. اییلیک یاپماقتا، ورمکتە، حایئردا یارئشتئرئر.
آقرابایا، یاقئنلارا یاردئم أدر، ایحتیاجلارئنئ قارشئلار. ایحساندا بولونور. یاقئنلارئنئ قۇروما آلتئنا آلماق، قۇرونمایئ دا گرکلی قئلار. سۇروملولوقتا اؤنجەلیک یاقئنلاردئر. یاقئنلارئنا یاردئمئ، دستگی، اییلیگی اۇلمایانلارئن اوزاقلارداکیلرە یاپتئغئ اییلیکلری فایدا ورەمەیەجکتیر. اینانان اینسانئن اینسانلئغئنا اؤنجەلیکلە یاقئنلارئ شاهید اۇلاجاقتئر. بونا قۇمشولار وە یاشادئغئ تۇپلوم دا گیرەجکتیر.
یالان سؤیلەمک، ایفتیرا آتماق، لاف گتیریپ گؤتۆرمک، اینسانلارئن آراسئنئ آچاجاق حارەکتلردە بولونماق، زینا یاپماق، اینسانلارئن آرقاسئندان قۇنوشماق، غئیبت أتمک، قاش گؤز حارەکتلری ایلە اینسانلارلا آلای أتمک وس. هر اینسان ایچین چیرکین ایشلردیر.
یریۆزۆنە حوضور وە موتلولوغو گتیرمەیە طالیب اۇلان اینانان اینسان، بو تۆر چیرکین ایشلردن اوزاق قالاجاقتئر. بۆتۆن بو کؤتۆلۆکلردن اوزاق قالئرکن، بو کؤتۆلۆکلری یاپانلارا قارشئ دا مۆجادلە ورەجکتیر.
آزغئنلئقتان اوزاق دوراجاق، اینسانلارا قارشئ اۆستۆنلۆک ایددیعا أدیپ ظولۆم یاپانلارا قارشئ غایرت ایچیندە اۇلاجاقتئر. ظالیم سولطانا حاطا یاپتئغئنئ تاتلئ بیر دیللە حاطئرلاتاجاقتئر. حاقسئزلئقلار قارشئسئندا سوسمایاجاق وە حاققئنئ آلئرکن، حاققئنا غاصب أدنلرە دە یاردئمجئ اۇلمایاجاقتئر.
هر جومعا یریۆزۆنۆن آنجاق بو حوصوصلارا دیققات أدیلەرک ایعمار أدیلەجگی حاطئرلاتئلماقتادئر. بو سورەنین دوامئنداکی آیتتە عالملرین راببی شو شکیلدە اینانان اینسانئ اویارماقتادئر:
“آندلاشما یاپتئغئنئز زامان، آللاهئن عاهدینی یرینە گتیرین وە آللاهئ اۆزەرینیزە شاهید توتاراق، یمینلری پکیشتیردیکتن سۇنرا بۇزمایئن! شۆبهەسیز آللاە، یاپاجاغئنئز شەیلری چۇق ایی بیلیر.” (ناحل سورەسی؛ 91)
