هیجری 150-80 یئللارئندا یاشایان أبو حانیفە، هیچبیر زامان مذهب قورما آماجئ گۆتمەمیشتیر. بو نەدنلە أبو حانیفە وە طالەبەلری ایچین کلیمەنین گرچک آنلامئ ایعتیبارئیلا “مذهب قوروجوسو” نیتەلەمەسی یاپئلاماز.
آما بونا راغمن حانفی مذهبی أبو حانیفەیە نیسبت أدیلیر. چۆنکی اۇنون اؤنجۆلۆگۆندە گلیشن عئراق (کوفە) فئقئە أکۇلۆ، اۇ وە ایلک نسیل طالەبەلری وفات أتتیکتن بیرقاچ یۆزیئل سۇنرا حانفی مذهبی اۇلاراق تئسسۆس أتمیش وە بو أکۇلە /مذهبە منسوب فاقیەلرلە بو مذهبین گؤرۆشلرییلە عامل أدن کیمسەلرە (أبو حانیفەیە نیسبتلە) حانفی دەنیلمیشتیر.
نە وار کی، حانفی مذهبینین أبو حانیفەیە نیسبت أدیلیپ أدیلەمەیەجگی قۇنوسو (نە قادار نیسبت أدیلەبیلەجگی) دائیما تارتئشئلان بیر قۇنو اۇلموشتور. چۆنکی حانفی فئقئە اوصولۆ، أبو حانیفە وە اۇنون ایلک دؤنم طالەبەلریندن چۇق سۇنرا وە تاحریجە دایالئ اۇلاراق سیستماتیزە أدیلمیشتیر. دۇلایئسئیلا بو اوصولۆن اۇنلارا نیسبتی، اؤزللیکلە دە أبو حانیفەیە نیسبتی تارتئشمالئدئر. ذاتن حانفی قایناقلارئندا یر آلان فتوالارئن چۇغو دا أبو حانیفەیە دگیل، ایمام أبو یوسوف وە ایمام موحاممد گیبی طالەبەلرینە نیسبت أدیلمکتەدیر. دۇلایئسئیلا بو فتوالارئنئن چۇغو ذاتن أبو حانیفەیە عائید دگیلدیر. حاتتا اؤنملی بیر بؤلۆمۆ أبو حانیفەنین ایلکەلرینە (وە حاتتا حانفی اوصوللرینە بیلە) موحالیفتیر.
دەمک کی، حانفی سیستماتیگی یا دا تام اۇلاراق أبو حانیفەنین ایلکەلرینە دایاندئرئلمامئش /دایاندئرئلامامئش وەیا اۇنا دایاندئرئلان بو ایلکەلر سۇنرادان ترک أدیلمیشتیر. بو دورومدا: “گۆنۆمۆزدەکی حانفیلرلە أبو حانیفەنین عاینئ مذهبە منسوب اۇلمادئغئ” وەیا “أبو حانیفەنین گۆنۆمۆزدەکی حانفیلر گیبی بیر ‘حانفی’ اۇلمادئغئ” سؤیلنەبیلیر. زیرا آرالارئندا عاملی وە ایعتیقادی باقئمدان اؤنملی فارقلئلئقلار بولونور.
مثەلا ماتوریدیلیگین آرقا پلانئ أبو حانیفەنین ایلکەلرینە دایانئر. یاعنی أبو حانیفەنین ماتوریدی اۇلدوغو (اؤنجۆسۆ) سؤیلنەبیلیر. آما گۆنۆمۆزدەکی حانفیلر بیرچۇق قۇنودا أشعاریدیر (أشعاریلیگین أتکیسی آلتئندادئر). چۆنکی ماتوریدیلیک ایلە أشعاریلیگی اوزلاشتئرماق ایستەین سۇنراکی باعضئ ماتوریدی ایماملار بو آماچلا ماتوریدیلیگین چۇق اؤنملی باعضئ ایلکەلرینی گؤرمزدن گلمیش وە بو دوروم ماتوریدیلیگین گؤلگەلنمەسینە نەدن اۇلموشتور.
یاعنی اوزلاشتئرما چابالارئ أشعاریلیگین لهیندە ماتوریدیلیگین عالەیهیندە سۇنوچلانمئشتئر. دۇلایئسئیلا “ایعتیقادتاکی مذهبیم ماتوریدی، عاملدەکی مذهبیم حانفیدیر” دیەن مۆسلۆمانلارئن اؤنملی بیر بؤلۆمۆ آصلئندا ماتوریدی دگیل أشعاریدیر. عاینئ شکیلدە عاملدە دە (حانفی دگیل)، “شافیعی-مالیکی-حانبلی” قارئشئمئ ملز بیر مذهبە منسوب اۇلدوقلارئ سؤیلنەبیلیر.
أبو حانیفە ایلە سۇنراکی حانفیلر آراسئندا وار اۇلان أن اؤنملی فارقلاردان بیری (دە بلکی أن اؤنملیسی) حادیثلرە یاقلاشئمدئر. أبو حانیفە، قورئانا موحالیف بولدوغو ریوایتلری (حادیثلری) رددەتمیش وە بو حادیثلری هیچبیر زامان دلیل اۇلاراق قوللانمامئشتئر. بو یۆزدن دە أهلی حادیثین شیددتلی موحالفتینە ماعروض قالمئشتئر. آما حانفی قایناقلارئندا یر آلان فتوالارئن اؤنملی بیر بؤلۆمۆ أبو حانیفەنین قورئانا موحالیف بولدوغو ایچین رددەتتیگی حادیثلرە (أهلی حادیثین ایعتیبار أتتیگی دلیللرە) دایانئر. یاعنی أبو حانیفەنین فتوالارئ قورئان مرکزلی، حانفی قایناقلارئنداکی فتوالارئن اؤنملی بیر بؤلۆمۆ ایسە حادیث مرکزلیدیر. دۇلایئسئیلا گۆنۆمۆزدەکی حانفیلر ایچین “أهلی حادیث تاعقیبچیلری” دەنیلەبیلیر. آما “أبو حانیفەنین تاعقیبچیلری” دەنیلەمز.
أبو حانیفەنین ایلکەلری ایلە حانفی قایناقلارئنداکی ایلکەلر /فتوالار آراسئندا گلیشن بو فارقلئلئقلار نە زامان وە ناسئل مەیدانا گلمیشتیر؟ أبو حانیفەنین ایلکەلریندن نە زامان وە ناسئل اوزاقلاشئلمئشتئر؟ بو سۇرولارئن جوابئنئ حانفیلیگین تاریحسل سەیری ایچیندە وە بیرقاچ آرا باشلئق آلتئندا بولمایا چالئشالئم.
حانفی فئقئە اوصولۆنۆن سیستماتیزە أدیلمەسی
داحا اؤنجە دە ایفادە أتتیگیمیز گیبی حانفی فئقئە اوصولۆ، أبو حانیفە وە اۇنون ایلک دؤنم طالەبەلریندن چۇق سۇنرا وە تاحریجە دایالئ اۇلاراق سیستماتیزە أدیلمیشتیر. دۇلایئسئیلا حانفی اوصوللرینین دیرکت اۇلاراق أبو حانیفەیە نیسبت أدیلەمەیەجگی آچئقتئر. نیتەکیم دهلەوی بو قۇنودا شؤیلە دەمیشتیر: “مەوجود اوصولۆن گنلی سۇنراکی ایماملارئن (فرعی) گؤرۆشلریندن تاحریج أدیلمیشتیر… بونون أبو حانیفە وە اؤگرنجیلرینە نیسبتی صاحیح دگیلدیر.”
بنزەر شکیلدە لکنەوی دە شؤیلە دەمیشتیر: “حانفیلیک، فرعی مسئلەلردە ایمام أبو حانیفەیی تاقلید أدیپ شرعی عامللردە اۇنون یۇلونو ایزلەینلردن اۇلوشان بیر فئرقادئر. عاقائید أساسلارئندا اۇنا اویوپ اویمادئقلارئنا باقئلماز. شاید عاقائید آلانئندا دا أبو حانیفەیە تابیع اۇلموشلارسا بونلارا ‘کامیل حانفیلر’ دەنیر. تابیع اۇلمادئقلارئ تاقدیردە کلامی أگیلیملرینی بلیرتن بیر قایئد عیلاوە أدیلەرک سادەجە حانفی عونوانئیلا آنئلئرلار. فوروعدا حانفی اۇلدوغو حالدە عاقیدە باقئمئندان موعتزیلی اۇلان نیجە عالیملر واردئر. کششافئن یازارئ جاروللاە أز-زماحشری گیبی… فوروعدا حانفی اۇلدوغو حالدە اوصولدە (آصلن) مۆرجیئی وەیا زەیدی اۇلان نیجەلری واردئر. سۇنوچ اۇلاراق حانفیلیگین عاقیدە باقئمئندان موحتلیف داللارئ بولونماقتادئر. باعضئسئ شیعی، باعضئسئ موعتزیلی، باعضئسئ دا مۆرجیئیدیر.”
دەمک کی، آصلن حانفی (کامیل حانفی) اۇلمایان ایماملارئن حانفی اوصوللرینە باغلئ قالماقسئزئن وردیکلری موحتلیف فتوالار اۇلموش وە بو فتوالار بیر شکیلدە قایناقلارا گیرمیشتیر.
بو دورومون بیر باشقا نەدنی دە حانفی قایناقلارئن تدوین أدیلمەسی سۆرجیندە یاشانانلاردئر. شؤیلە کی؛ أبو حانیفە کندیسینە یؤنلتیلن مسئلەلر حاققئندا ایجتیهادلاردا بولونموش، بو مسئلەلری درس حالقاسئنداکی طالەبەلری ایلە بیرلیکتە تارتئشمئش وە اۇرتایا چئقان چؤزۆملری باعضئ طالەبەلری طارافئندان نۇت آلئنمئش ایسە دە اۇ بو ایجتیهادلارئنئ وە بو ایجتیهادلارلا ایلگیلی متۇدونو یازمئش دگیلدیر. کذا بیذذات أبو حانیفە طارافئندان یازئلان باشقا هرحانگی بیر أثر دە یۇقتور.
نە وار کی، أبو حانیفەنین مجلیسیندەکی بو تارتئشمالار ایمام أبو یوسوف وە ایمام موحاممد (شەیبانی) گیبی طالەبەلری طارافئندان نۇت آلئنمئشتئر. بو نۇتلار بللی باب باشلئقلارئ آلتئندا تۇپلاندئغئ ایچین دە سۇنراکی دؤنملردە تدوین أدیلن حانفی قایناقلارا دایاناراق اۇلموشتور. دۇلایئسئیلا ایمام أبو یوسوف وە ایمام موحاممدین آلدئغئ بو نۇتلار گۆنۆمۆزە اینتیقال أدن قایناقلارئن تدوین أدیلمەسیندە تارتئشئلماز بیر پایا صاحیبتیر. آما بونا راغمن گۆنۆمۆزە اینتیقال أدن حانفی قایناقلارئن هیچبیری دیرکت اۇلاراق أبو حانیفەیە وە طالەبەلرینە نیسبت أدیلەمز. چۆنکی ألیمیزدەکی قایناقلارئن تۆمۆ تدوین أدیلن بو نۇتلارئن شرحی، حاتتا بو نۇتلارئن شرحینین شرحی شکلیندەدیر. بونلار بیرچۇق کز شرح أدیلمیشلردیر.
اۆستەلیک بو شرحلری یازان مۆئللیفلر أثرلرینە کندی مۆستاقیل گؤرۆشلرینی دە داحیل أتمیشلردیر. مثەلا ایمام سراحسی (هـ. 483-400) طارافئندان تەلیف أدیلن “أل-مبسوط”، حانفی فئقهئنئن تمللندیریلدیگی وە بو مذهبین گؤرۆشلرینین سیستملی بیر تاحلیلە تابیع توتولدوغو أن حاجیملی أثردیر. آما بو أثر ایمام موحاممدین نۇتلارئ اۆزەریندە یازئلان شرحین (یاعنی أل-کافی آدلئ أثرین) تکرار شرح أدیلمەسی صورتییلە یازئلمئش اۇلان بیر أثردیر. آما مۆئللیفین کندی گؤرۆشلرینی دە ایحتیوا أدر.
حانفی قایناقلارئن بۆیۆک چۇغونلوغو حانفیلیگین گنیش بیر جۇغرافیایا یایئلدئغئ وە بۆیۆک بیر نۆفوذ قازاندئغئ عابباسیلر دؤنمیندە یازئلمئشتئر. قایناقلارئن یازئمئ بو دؤنمدە اؤنملی اۇراندا آرتمئش وە أثرلر چشیتلنمیشتیر. چۆنکی بو دؤنمدە هم حانفی مۆجتهیدلرین گؤرۆشلرینی یانسئتان أثرلر هم چشیتلی بؤلگەلردەکی دۇکترینل وە تاطبیقی حوقوقو یانسئتان أثرلر، هم دە حانفی فئقهئنا عائید (دلیللرین ذیکرەدیلمەدیگی) اؤزت أثرلر یازئلمئشتئر. بو اؤزت أثرلرین بیر بؤلۆمۆندە سادەجە أبو حانیفەنین گؤرۆشلرینە یر وریلیرکن باعضئلارئندا طالەبەلرینین گؤرۆشلرینە دە یر وریلمیشتیر.
سۇنراکی دؤنملردە ایسە بو اؤزت أثرلرین موحتلیف شرحلری یازئلمئشتئر. نتیجەدە بوگۆن ألیمیزدە بولونان بینلرجە جیلدلیک حانفی لیتراتۆرۆ، أبو حانیفە وە طالەبەلرینین گؤرۆشلرینی ایچرن بو اؤزت أثرلر، بونلارئن اۆزەرینە یازئلان شرحلر، بونلارا عیلاوە أدیلن سۇنراکی عالیملرین مۆستاقیل گؤرۆشلری، فتاوا، نوازیل، واقئعات، فئقئە اوصولۆ کیتابلارئ وە حانفی عولەماسئنئن حال ترجۆمەلرینی ایچرن موحتلیف أثرلردن اۇلوشور.
دۇلایئسئیلا تۆم بو أثرلر اؤنملی اۇراندا سۇنراکی ایماملارئن (فاقیەلرین) قاتقئلارئنئ دا ایچریر. نیتەکیم حانفی ایماملارئن سادەجە یاشادئقلارئ دؤنمە گؤرە “مۆتقاددیمین” وە “مۆتئاححیرین” شکلیندە تاصنیف أدیلمەسی، آیرئجا فئقئەتاکی /مذهبتەکی دوروملارئنا گؤرە “شریعاتتا مۆجتهید”، “مذهبتە مۆجتهید” وە “مسئلەدە مۆجتهید” گیبی تاصنیفلرە تابیع توتولماسئ وە /وەیا “آصحابۆت تاحریج”، “آصحابۆت ترجیح” وە “آصحابۆت تمییز” گیبی درەجەلندیریلمەلری بو فاقیەلرین هم فئقهی دیرایتلرینی هم دە مذهب فئقهئنئن اۇلوشومونا قاتقئلارئنئ ایفادە أدر.
نتیجە ایعتیبارئ ایلە “حانفی” دەنیلدیگی زامان پراتیکتە بو أثرلردەکی فتوالارا تابیع اۇلان کیمسەلر آنلاشئلئر. سۇنراکی مۆئللیفلرین بو أثرلرە یاپتئغئ قاتقئلار قوشقوسوز قایناقلارئن چشیتلنمەسینی ساغلایان اؤنملی أتکنلردن بیریدیر. آما بو دوروم أبو حانیفەنین ایلکەلرینە (وە حاتتا حانفی اوصوللرینە) آیقئرئ فتوالارئن قایناقلارا گیرمەسی ایچین دە اویغون بیر زمین حاضئرلامئشتئر. نتیجەدە بؤیلە (یاعنی أبو حانیفەنین ایلکەلرینە آیقئرئ) فتوالارئن قایناقلارا گیردیگی کسیندیر.
دۇلایئسئیلا بو قایناقلارداکی گؤرۆشلرین هیچبیری کسین اۇلاراق أبو حانیفەیە نیسبت أدیلەمز. چۆنکی بیذذات أبو حانیفە طارافئندان یازئلمئش هرحانگی بیر أثر یۇقتور. باعضئ قایناقلاردا ذیکرەدیلن؛ “أبو حانیفەنین کیتابلارئ” ایفادەسی بیذذات أبو حانیفە طارافئندان یازئلمئش کیتابلارئ دگیل، أبو حانیفەنین عیلیم مجلیسلریندە توتولان نۇتلارئ وە بو نۇتلاردان حارەکتلە یازئلان أثرلری (شرحلری) ایفادە أدر.
قادئلئق سیستمی (رسمی مذهب اویغولاماسئ)
حانفی مذهبینین یایغئنلاشماسئنئ ساغلایان أن اؤنملی فاکتؤر؛ رسمی مذهب اویغولاماسئ نەدنییلە تاطبیق أدیلن “قادئلئق سیستمی” اۇلموشتور. آما مذهبین یایغئنلاشماسئنئ ساغلایان بو سیستم عاینئ زاماندا چلیشکیلی فتوالارئن دا سببی اۇلموشتور. عابباسی حالیفەسی هارون رشید، أبو حانیفەنین طالەبەلریندن أبو یوسوفو “قادئلقودات (باش قادئ)” اۇلاراق تاعیین أتمیش وە أبو یوسوف اۇن آلتئ یئل بۇیونجا بو واظیفەدە قالمئشتئر.
