قادئلئق سیستمی (رسمی مذهب اویغولاماسئ)
حانفی مذهبینین یایغئنلاشماسئنئ ساغلایان أن اؤنملی فاکتؤر؛ رسمی مذهب اویغولاماسئ نەدنییلە تاطبیق أدیلن “قادئلئق سیستمی” اۇلموشتور. آما مذهبین یایغئنلاشماسئنئ ساغلایان بو سیستم عاینئ زاماندا چلیشکیلی فتوالارئن دا سببی اۇلموشتور. عابباسی حالیفەسی هارون رشید، أبو حانیفەنین طالەبەلریندن أبو یوسوفو “قادئلقودات (باش قادئ)” اۇلاراق تاعیین أتمیش وە أبو یوسوف اۇن آلتئ یئل بۇیونجا بو واظیفەدە قالمئشتئر.
داحا دا اؤنملیسی بو دؤنمدە أبو حانیفەنین همن همن تۆم اؤگرنجیلری، اۇ گۆنکۆ ایسلام جۇغرافیاسئنئن موحتلیف بؤلگەلرینە “قادئ” اۇلاراق تاعیین أدیلمیشتیر. بؤیلەجە عئراق بؤلگەسیندە تئسسۆس أدن حانفی مذهبی، تاعیین أدیلن بو قادئلار سایەسیندە ایسلام جۇغرافیاسئنئن گنلینە تاشئنمئشتئر. مذهبین آنادۇلو، بالقانلارا وە اۇرتا آسیایا دۇغرو یایئلماسئندا مۆسلۆمان اۇلدوقلارئ ایلک آندان ایعتیبارن مذهبی حانفی تۆرکلر دە (سلچوقلولار وە عۇثمانلئلار) اؤنملی رۇل اۆستلنمیشتیر.
آنجاق بو دوروم (مذهبین یایغئنلاشماسئ) باعضئ اؤنملی پرۇبلملری دە برابریندە گتیرمیشتیر. چۆنکی آرتان ایحتیاج نەدنییلە تۆم قادئلارئن مۆجتهید حوقوقچو اۇلما شارطئ (بللی بیر دؤنمدن سۇنرا) ساغلانامامئشتئر. اۇیسا أبو یوسوفون قادئلقوداتلئغئندان سۇنرا بللی بیر دؤنمە قادار تاعیین أدیلن تۆم قادئلار؛ “فئقهی ایجتیهاد” وەیا “تاحریج درەجەسیندە” قاورامئش حوقوقچولاردان سچیلمیشتی.
دۇلایئسئیلا بو قادئلار، هم حانفی فئقهئنئن تدوینیندە هم دە مذهبین گلیشمەسیندە؛ گرک راوی گرکسە بؤلگەلردە واظیفە گؤرن ایلک نسیلدەکی بو مۆجتهید قادئلار؛ هم بو بؤلگەلردەکی حوقوقی گلەنک وە ایستیقرارئن عئراق فئقئە (حانفی) أکۇلۆ چرچیوەسیندە تەسیس أدیلمەسینی هم دە بؤلگەسل شارط وە اویغولامالاردان قایناقلانان فارقلئ گؤرۆشلرین حانفی فئقهئنا داحیل أدیلمەسینی ساغلادئلار. یاعنی حانفی فئقهئ (دۇکترینی) فارقلئ گؤرۆشلردن أتکیلنن بو قادئلار سایەسیندە ینی باقئش آچئلارئ قازاندئ. نە وار کی بو أتکیلشیم، بللی بیر آشامادان سۇنرا قاچئنئلماز اۇلاراق آنا ایلکەلردن ساپمالارا وە چلیشکیلی فتوالارا دا یۇل آچتئ.
بورادا هیجری 3-نجۆ یۆزیئلئن ایلک یارئسئندان سۇنرا اۆلکە سئنئرلارئنئن حئزلئجا گنیشلەمەسی وە آرتان ایحتیاج قارشئسئندا تۆم قادئلارئن مۆجتهید حوقوقچو اۇلما شارطئنئن ساغلاناماماسئ وە مجبورن مۆجتهید اۇلمایان قادئلارئن دا تاعیین أدیلمەسی چلیشکیلی فتوالارئن وریلمەسیندە اؤنملی بیر رۇل اۇینامئش اۇلمالئدئر. چۆنکی بو دوروم هم تاقلیدین تاصویب أدیلمەسینە هم دە موحتلیف حاطالارا (حاطالئ فتوالارا) سبب اۇلدو. زیرا ینی بؤلگەلردە قارشئلاشئلان ینی سۇرونلار باعضئ ینی فتوالارئ وە /وەیا باعضئ فتوالارئن دگیشتیریلمەسینی زۇرونلو قئلدئ. بو ینی فتوالار، فارقلئ گؤرۆشلرین أتکیسی آلتئندا وە حانفی اوصوللری أسنتیلەرک وریلمیش اۇلابیلەجگی گیبی حانفی اوصوللرینە آیقئرئ ایلکەلر دیققاتە آلئناراق دا (بونلارئ آیئرت أدەمەین قادئلار طارافئندان) وریلمیش اۇلابیلیر.
نیتەکیم قایناقلار، حانفی اوصولۆنۆن بۇشلوقلارئنئن سۇنرادان وە فارقلئ أگیلیملردەکی اوصول عالیملری طارافئندان (مثەلا فوروعدا حانفی، عاقیدەدە موعتزیلی وەیا فوروعدا حانفی، اوصولدە مورجیئی، زەیدی وەیا شیعی عالیملرجە) وە کندی أگیلیملری دۇغرولتوسوندا دۇلدورولدوغونو بیلدیرمکتەدیر. نتیجەدە ألیمیزدەکی قایناقلار بو شکیلدەکی (بۇشلوقلارئ آصلن حانفی اۇلمایان عالیملر طارافئندان دۇلدورولموش اوصوللرلە وریلن) فتوالاردان مۆتشککیلدیر. حانفی قایناقلاردا أبو حانیفەنین ایلکەلرینە آیقئرئ فتوالارئن یر آلماسئ بو گرکچەلرە دایاندئرئلابیلیر.
أهلی رەی وە أهلی حادیث تارتئشمالارئ
أبو حانیفە، قورئانا موحالیف بولدوغو حادیثلری رددەتمیشتیر (بونلارئن نبییە ایسناد أدیلەمەیەجگینی سؤیلەمیشتیر). آما آصئل اؤنملی اۇلان اۇنون قورئانا موحالیف بولدوغو حادیثی تثبیت أدرکن قوللاندئغئ ایلکەلردیر (بیز اۇنون بو چۇق اؤنملی ایلکەلرینین گؤرمزدن گلیندیگینی دۆشۆنۆیۇروز). أبو حانیفە، سادەجە قورئانا لافظن آیقئرئ اۇلان حادیثلری دگیل، قورئاندا بولونمایان حۆکۆملری ایچرن (قورئانئن بیلدیرمەدیگی بیلدیرن) حادیثلری دە قورئانا موحالیف قابول أتمیشتیر. بؤیلە اۇلونجا دا بیرچۇق ایمام طارافئندان قورئانا موحالیف بولونمایان حادیثلر، أبو حانیفە طارافئندان قورئانا موحالیف بولونموشتور.
ذاتن “أهلی حادیث” دە اۇنو بو نەدنلە قئنامئش وە أبو حانیفەنین اؤنجۆلۆگۆنۆ یاپتئغئ “أهلی رەی” طارافتارلارئنئ؛ “سۆننت دۆشمانئ وە بیدعات أهلی” گیبی آغئر ایفادەلرلە ألشتیریلمیشلردیر. مثەلا أهلی حادیثین اؤنجۆلریندن اۇلان أوزاعی (اؤلۆم؛ 774/157)، أبو حانیفە ایچین شؤیلە دەمیشتیر: “بیز أبو حانیفەیی رەی (کندی گؤرۆشۆ) ایلە حۆکۆم وردیگیندن دۇلایئ عایئبلامئیۇروز. زیرا بیز دە رەی ایلە حۆکۆم ورمکتەییز. بیز اۇنو کندیسینە حادیث اولاشتئغئ حالدە باشقا بیر گؤرۆشلە حادیثە موحالفت أتتیگیندن دۇلایئ قئنئیۇروز.”
بیر دیگر اؤنملی أهلی حادیث اۇلان آحمد بین حانبلین (اؤلۆم؛ 857/241)، أبو حانیفە وە تاعقیبچیلری ایچین سؤیلەدیگی شو سؤزلر ایسە چۇق داحا آغئردئر: “اۇنلار (أبو حانیفە وە تاعقیبچیلری) بیدعاتچی وە ساپئقتئرلار، سۆننتە وە أثرە (حادیثە) دۆشماندئرلار، حادیثلری ایبطال أدیپ رسولوللاها قارشئ چئقارلار. أبو حانیفە وە اۇنون گیبی دۆشۆننلری ایمام وە اۇنلارئن دینینی دین أدیننلر؛ اۇنلار، رسولوللاهئن حادیثلرینی، آصحابئنئن یۇلونو ترک أدیپ أبو حانیفە وە طارافتارلارئنئن یۇلونا تابیع اۇلموشلاردئر.
أبو حانیفەنین بو سؤزلری حاق أتمەدیگی آچئقتئر. چۆنکی آحمد بین حانبل، بو سؤزلری ایلە أبو حانیفە وە تاعقیبچیلری ایچین؛ “رسولوللاها وە سۆننتینە قارشئ چئقان وە رسولوللاهئن دینیندن دگیل، باشقا بیر دینە (أبو حانیفەنین دینینە) منسوب اۇلان کیمسەلر” دەمکتەدیر. نە وار کی أبو حانیفەیە یاپئلان سالدئرئلار سادەجە بو سؤزلرلە قالمامئش، اۇنون حادیثلرە یاقلاشئمئنئ ألشتیرن اۇنلارجا کیتاب وە رددیە دە یازئلمئشتئر.
مثەلا ایمام بوحاری؛ “باعضئ اینسانلار، اینسانلاردان بیری” تاعبیرینی قوللاناراق أبو حانیفەیە ایعتیراضلاردا بولونموشتور. طالەبەسی ایمام موحاممدی شیددتلە ألشتیردیگی “جهمیەدن” سایمئشتئر. ایبنی أبی شەیبە، “أل-موصاننف” آدلئ أثریندە أبو حانیفەیی ألشتیرمک اۆزەرە “کتاب الرد علی أبی حنیفة” ایسمییلە بیر باب آچمئش وە 125 مسئەلەدە أبو حانیفەنین نبیدن گلن حادیثلرە موحالفت أتتیگینی سؤیلەمیشتیر. بونو ایثبات أتمک ایچین دە 485 ریوایت ناقلەتمیشتیر. بو 125 مسئەلەنین وە أبو حانیفەنین قابول أتمەدیگی 485 حادیثین نەلر اۇلدوغو “موحاددیثلر ناظارئندا أبو حانیفە” ایسیملی کیتابتا تاصنیف أدیلمیشتیر.
اۇ حالدە شو سۇرویو سۇرمامئز گرکییۇر؛ أبو حانیفەنین حادیثلر قۇنوسونداکی یاقلاشئمئ (ایلکەلری) بو قادار نت وە آچئق ایکن، ناسئل اۇلویۇر دا أبو حانیفەنین رددەتتیگی (قورئانا موحالیف بولدوغو) یۆزلرجە حادیث حانفی قایناقلارئنداکی فتوالارا دایاناق اۇلابیلمیشتیر؟
دەمک کی، أبو حانیفەیە یؤنلتیلن بو آغئر ألشتیریلر أبو حانیفەیی دگیل آما سۇنراکی حانفی ایماملارئ أتکیلەمیش وە فتوالار دا بو دۇغرولتودا وریلمیشتیر. موحتملن، أهلی حادیثین أهلی رەیە یؤنلتتیگی باعضئ ایتهاملار، اؤزللیکلە دە “رسولوللاە وە سۆننت دۆشمانئ” گیبی آغئر نیتەلەمەلر، أبو حانیفەدن سۇنرا گلن حانفی ایماملارئ أتکیلەمیش وە اۇنلارئ أهلی حادیثین دلیللری ایلە (کی بونلارئن بیر بؤلۆمۆ أبو حانیفەنین رددەتتیگی حادیثلردیر) فتوا ورمەیە سەوق أتمیشتیر.
عاکسی حالدە أبو حانیفەنین بو آچئق ایلکەلرینە راغمن اۇنو رددەتتیگی حادیثلرین حانفی قایناقلارئنداکی فتوالارا دایاناق اۇلماسئ باشقا شکیلدە ایضاح أدیلەمز. بونونلا بیرلیکتە هیجری ایکینجی وە اۆچۆنجۆ عاصئردا یاشانان سیاسی اۇلایلار، بو اۇلایلارا باغلئ گلیشن تارتئشمالار، مذهب تاعاصصوبو وە سیاسی طارافگیرلیکلر گیبی حوصوصلار دا بو دورومو (ساورولمایئ) کؤرۆکلەمیش اۇلابیلیر.
سۇنوچ
گۆنۆمۆزدەکی حانفیلر ایلە أبو حانیفە آراسئندا تئۇریک وە پراتیک آچئدان اؤنملی فارقلئلئقلار بولونماقتادئر. دۇلایئسئیلا أبو حانیفەنین گۆنۆمۆزدەکی حانفیلر گیبی بیر “حانفی” اۇلمادئغئ وەیا گۆنۆمۆزدەکی حانفیلرین أبو حانیفەنین پشیندن گیتمەدیگی (أبو حانیفەنین مذهبیندن اۇلمادئغئ) سؤیلنەبیلیر. زیرا حانفی قایناقلارئندا یر آلان وە حانفیلرین ایعتیبار أتتیگی فتوالارئن اؤنملی بیر بؤلۆمۆ، أبو حانیفەنین ایلکەلریندن داحا چۇق اۇنو ألشتیرنلرین (أهلی حادیثین) ایلکەلرینە دایانئیۇر.
اۇ حالدە گۆنۆمۆزدەکی حانفیلرین أبو حانیفەنین مذهبیندن داحا چۇق “شافیعی-مالیکی-عانبلی” قارئشئمئ ملز بیر مذهبە منسوب اۇلدوقلارئ سؤیلنەبیلیر. بیزیم ایچین اؤنملی اۇلان بیر فتوانئن (اۇنا وەیا بونا دگیل) طابیعی کی قورئانا دایانئیۇر اۇلماسئدئر. آما أبو حانیفەنین ایلکەلری بیزە گؤرە قورئانلا موطابئق اۇلدوغو ایچین (اؤزللیکلە دە حادیثلر قۇنوسونداکی یاقلاشئمئ) اۇنون بو ایلکەلرینە موحالیف فتوالار قورئانا دا موحالیف دەمکتیر.
بو باقئمدان کندیسینی أبو حانیفەنین تاعقیبچیسی اۇلاراق گؤرنلر؛ تابیع اۇلدوقلارئ فتوالارئن أبو حانیفەیە عائید اۇلوپ اۇلمادئغئنئ وە داحا دا اؤنملیسی بونلارئن قورئانلا موطابئق اۇلوپ اۇلمادئغئنئ گؤزدن گچیرملیدیرلر.
دۇکتۇر ذکی بایراقتار
