«أگر اؤلۆم دۇغرو بیر واعاد وە هرکس ایچین گچرلی بیر گرچک اۇلماسایدئ وە آرقادا قالان، اؤندن گیدنە هیچ قاووشمایاجاق اۇلسایدئ، أی ایبراهیم! بیز شو آندا دویدوغوموزدان چۇق داحا بۆیۆک بیر اۆزۆنتۆ چکەجکتیک.»
«اؤلۆمۆ وە حایاتئ یاراتان اۇدور. بونلار، حانگینیز داحا گۆزل ایش یاپاجاق دییە سیزی یئپراتئجئ بیر ایمتیحاندان گچیرمک ایچیندیر…» (مۆلک سورەسی؛ 2) دییە بویوران آللاە، اؤلۆمۆن دە طئبقئ حایات گیبی بیر ایمتیحان آراجئ اۇلدوغونو بیزلرە اؤگرتمیشتیر.
اۇ، بیر طارافتان نبیمیزە حیطابن: «سندن اؤنجەکی هیچبیر اینسانئ اؤلۆمسۆز یاپمادئق. سانکی سن اؤلۆرسن، اۇنلار سۇنسوزا دک می یاشایاجاقلار؟» (أنبیا سورەسی؛ 34) دییە بویورورکن دیگر طارافتان: «هر جانلئ اؤلۆمۆ تاداجاقتئر!» (آلی عیمران سورەسی؛ 185) دۆستورو ایلە اؤلۆمۆن هرکس ایچین گچرلی ایلاهی بیر قانون اۇلدوغونو ایعلان أتمیشتیر.
«نەرەدە اۇلورسانئز اۇلون، ایستەرسنیز ساغلام قالعەلر ایچیندە اۇلون، اؤلۆم سیزی یاقالایاجاق… » (نیسا سورەسی؛ 78) وە « دە کی: “کندیسیندن قاچتئغئنئز اؤلۆم سیزی یاقالایاجاق. سۇنرا، گیزلییی دە آچئقتا اۇلانئ دا بیلن آللاهئن حوضورونا چئقارئلاجاقسئنئز…» (جومعا سورەسی؛ 8) آیتلری دە اؤلۆمدن قاچئشئن آصلا مۆمکۆن اۇلمادئغئنئ گؤسترن ایلاهی ایلکەلردندیر.
اینسانلار “حایات” قادار گرچک اۇلان “اؤلۆمدن” گنلدە؛
- اؤلۆمۆن گرچک نیتەلیگی حاققئندا بیلگی صاحیبی اۇلماماقتان،
- اؤلۆمۆن زۇر وە آجئ ورن بیر اۇلای اۇلدوغونو دۆشۆنمکتن،
- اؤلۆملە بیرلیکتە ماددی (مال-مۆلک گیبی) وە ماعنوی دگرلرین (عائیلە گیبی) ییتیرەجک اۇلماقتان،
- بدنین چؤزۆلۆپ بۇزولماسئیلا روحون دا عاینئ عاقئبتە اوغرایاجاغئنئ ظاننەتمکتن،
- اؤلۆم سۇنراسئندا باشئنا گلەجک شەیلری تام اۇلاراق بیلمەمک وەیا کؤتۆ شەیلر گلەجگینی تاحمین أتمکتن،
دۇلایئ قۇرقارلار.
اؤلۆم قارشئسئندا دویولان قۇرقو وە أندیشەنین أن أتکیلی عیلاجئ اۇلان آحیرت اینانجئنا صاحیب بیر مۆسلۆمان اۇلاراق اؤلۆمدن وە اؤلۆم آنئنئن زۇرلوقلارئنئ دۆشۆنەرک قۇرقماقتان زیادە ایمانلئ اۇلاراق جان ورەبیلمک ایچین چالئشماق گرکیر. چۆنکی ناماز قئلماق، اۇروچ توتماق، زکات ورمک وب. گیبی صالیح عامللر ایشلەمک ناسئل آللاهئن أمیرلری ایسە مۆسلۆمان اۇلاراق اؤلمک دە آللاهئن بیر أمریدیر!
اۇ، شؤیلە بویورموشتور:
«أی اینانانلار! آللاەتان ناسئل ساقئنماق گرکییۇرسا اؤیلە ساقئنئن! وە سۇن نفسینیزە قادار (آللاها) تسلیم اۇلمایا دوام أدین!» (آلی عیمران سورەسی؛ 102)
طابیعی کی، ایمانلئ اۇلاراق جان ورەبیلمەنین اۇلمازسا اۇلماز شارطئ، حایات ایمان وە ایسلام اۆزرە یاشاماقتئر. زیرا کیشی ناسئل یاشارسا اؤیلە اؤلۆر وە ناسئل اؤلۆرسە اۇ شکیلدە دیریلیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
«کیم راببینە قاووشمایئ اومویۇرسا ایی ایش یاپسئن وە راببینە قوللوقتا، هیچبیر شەیی اۇنا اۇرتاق سایماسئن!» (کهف سورەسی؛ 110)
آللاهئن أمیرلرینی ألیندن گلدیگینجە یرینە گتیرن وە یاساقلارئندان دا قاچئنان مۆسلۆمان، اؤلۆم سۇنراسئ ایچین ایی شەیلر اوممالئدئر.
چۆنکی آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
«اینانئپ گۆونن، ایی ایشلر یاپان، نامازئ دۆزگۆن وە سۆرکلی قئلان، زکاتئ دا ورنلر راببی قاتئندا اؤدۆلۆ حاق أدرلر. اۇنلارئن اۆزریندە بیر قۇرقو اۇلماز، اۆزۆنتۆ دە چکمزلر.» (باقارا سورەسی؛ 277)
«”راببیمیز آللاەتئر” دەییپ دۇسدۇغرو داورانانلار؛ نە بیر قۇرقو دویار، نە دە اۆزۆلۆرلر.» (آحقاف سورەسی؛ 13)
نبیمیز دە اؤلۆمۆ أن چۇق حاطئرلایان وە اؤلۆمدن سۇنراسئ ایچین أن گۆزل شکیلدە حاضئرلانانلارئ “أن عاقئللئ مۆمینلر” اۇلاراق نیتەلەمیشتیر.
بو گنل گیریشتن سۇنرا یازئمئزئن گری قالان بؤلۆمۆندە اؤلۆم حادیثەسی ایلە قارشئلاشئلماسئ دوروموندا نەلر یاپئلماسئ گرکتیگینە دائیر باعضئ حاطئرلاتمالاردا بولونماق ایستییۇروز. اؤنجە فئقئە وە عیلمیحال دیلیندە “موحتاضار” اۇلاراق ایسیملندیرن، یاعنی اؤلۆم دؤشگیندە بولونان کیمسەلرلە /حاستالارلا ایلگیلی یاپئلماسئ گرکنلری گؤرمەیە چالئشالئم:
اؤلمک اۆزرە اۇلانلار
حاستادا اؤلۆم عالامتلری گؤرۆلدۆگۆندە -أگر گۆچلۆک یۇقسا- اۇنو قئبلەیە دۇغرو چەویرمک سۆننت قابول أدیلمکتەدیر. عالیملرین بیرچۇغونا گؤرە بو، مۆسلۆمانلارئن یاتارکن آلدئقلارئ واضعیەت اۇلمالئ؛ یاعنی موحتاضار ساغ طارافئنا یاتئرئلئپ یۆزۆ قئبلەیە چەوریلملیدیر. باشئ حافیفچە یۆکسلتیلیپ آیاقلارئ قئبلەیە دۇغرو اوزاتئلاراق سئرت اۆستۆ یاتئرئلماسئندا دا بیر ساقئنجا یۇقتور. فاقاط بونلارئن موطلاقا یاپئلماسئ گرکلی فارض بیر ایشلم اۇلمادئغئ اونوتولمامالئدئر. اؤنملی اۇلان، حاستایا داحا فاضلا سئقئنتئ چکتیرمەمکتیر.
اؤلمک اۆزرە اۇلان کیشییە سۇن نفسینی ایمانلا ورەبیلمەسی ایچین کلیمەیی تەوحید تلقین أدیلیر. فاقاط حاستانئن یانئندا سئق سئق کلیمەیی تەوحید وەیا شهادت گتیرمک وە بونو اۇنا سؤیلتمەیە چالئشماماق گرکیر. چۆنکی حاستا، ایچیندە بولوندوغو اۇ زۇر دوروم وە چکتیگی سئقئنتئلارئن شیددتیندن دۇلایئ بو تلقیندن سئقئلابیلیر وە دینن اویغون اۇلمایان سؤزلر دە سؤیلەیەبیلیر. بو یۆزدن حاستا بیر کز شهادت گتیردیکتن سۇنرا بیر داحا تکرارلاتمایا گرک یۇقتور.
أبو ساعید ألحودریدن ریوایت أدیلدیگینە گؤرە نبیمیز شؤیلە بویورموشتور:
«اؤلمک اۆزرە اۇلانلارئنئزا “لا إلە إلا اللە” دەمەیی تلقین أدین!» (مۆسلیم)
(لقنو موتاکم لا إلە إلا اللە)
بیرچۇق ایسلام عالیمی ریوایت متنیندە گچن “موتا = اؤلۆلر” سؤزۆیلە اؤلمک اۆزرە اۇلان حاستالارئن قاصدەدیلدیگینی بلیرتمیشلردیر. بو آنلایئشئن دایاناغئ، اؤلۆلرین دیریلری دویمایاجاقلارئنئ ایفادە أدن ناصلار (آیتلر) ایلە رسولوللاە وە آصحابئنئن بو یؤندەکی اویغولامالارئدئر. چۆنکۆ اۇنلار بو تلقینی سۇن دملرینی یاشایان حاستالارا یاپمئشلاردئر. هر نە قادار حادیث تکنیگی آچئسئندان ضایئف دا اۇلسا، اؤلۆم دؤشگیندەکی حاستایا یاسین سورەسی اۇقونماسئ گرکتیگی ایلە ایلگیلی حادیث دە بو شکیلدە دۆشۆنۆلملیدیر.
نبیمیزە نیسبت أدیلن بو ریوایت شؤیلەدیر:
اؤلمک اۆزرە اۇلانلارئنئزا یاسین اۇقویون” (أبو داوود)
(إقرءوا یس علی موتاکم)
بو حوصوصو ایفادە أتتیکتن سۇنرا مۆفسسیرلردن ایبن کثیرین «اینسانئن کندی چالئشماسئندان باشقاسئ کندینە عائید دگیلدیر.» (نجم سورەسی؛ 39) آیتینین تفسیریندە، اؤلمک اۆزرە اۇلانلارا دگیل دە اؤلمۆش اۇلانلارئن آردئندان یاعنی اۇنلارئن روحو ایچین قورئان اۇقونماسئیلا ایلگیلی اۇلاراق آقتاردئغئ شو بیلگیلرە یر ورمک ایستییۇروز.
ایبن کثیر دییۇر کی:
«ایمام شافیعی وە اۇنا تابیع اۇلانلار، بو آیتی کریمەدن قورئان اۇقومانئن ثوابئنئن اؤلۆلرە اولاشمایاجاغئ حۆکمۆنۆ چئقارئرلار. زیرا بو قورئان اۇقوما نە اۇنلارئن /اؤلۆلرین عامللریندن نە دە قازانچلارئنداندئر. بو سببلەدیر کی رسولوللاە، اۆممتینی بونا چاغئرمامئش، تشویق أتمەمیش، آچئق بیر ایفادە ایلە دە ایما یۇلو ایلە دە اۇنلارا بؤیلە بیر یۇل گؤسترمەمیشتیر. صاحابەدن هیچ کیمسەدن بو حوصوصتا بیر ناقیل دە یۇقتور. شاید بو، حایئر اۇلسایدئ شۆبهەسیز اۇنلار بو حایئردا بیزی گچرلردی. آللاها یاقلاشتئران عامللر آنجاق ناص (قورئان-سۆننت) ایلە ثابیت اۇلور وە بو حوصوصتا قئیاسلا، بیرتاقئم گؤرۆشلرلە قارار وریلەمز!»
اؤلۆلرین آردئندان قورئان اۇقونماسئیلا ایلگیلی عیلمی بیر ماقالە قالمە آلان چاغداش بیر آراشتئرماجئ ماقالەسیندە شو سۇنوچلارا وارمئشتئر:
- اؤلۆلرە قورئان اۇقونماسئیلا ایلگیلی قورئانئ کریمدە نە دۇغرودان نە دە دۇلایلئ بیر بیلگی مەوجودتور.
- پەیغامبریمیزین سؤزلرینی ایچرن ماقبول وە موعتبر حادیث کیتابلارئندا دا بو قۇنویو دۇغرودان ألە آلان صاحیح /ساغلام بیر حابر بولونماماقتادئر. قایناقلاردا یر آلان حادیثلرین تامامئنا یاقئنئ یا ضایئف یا دا مەوضوع /اویدورمادئر. بو باغلامدا صاحیح حادیث کیتابلارئنداکی تک حادیث، أبو داوود وە ایبن ماجەدە یر آلان وە هر ایکی قایناقتا دا ماعقیل وە یسار طارافئندان ریوایت أدیلن یاسین سورەسینین اۇقونماسئیلا ایلگیلی حادیثتیر. ایلک قایناقتا “علی” جر أداتئیلا، ایکینجی قایناقتا ایسە “عند” مکان ظارفئیلا یر آلان حادیثین دلالتی سۇرونلودور.
- ایسلامئن ایلک دؤنملریندە اۇلمایان بو اویغولاما بۆیۆک اؤلچۆدە، تاریحی سۆرچ ایچریسیندە اۇرتایا چئقان اویغولامالارا دایانماقتادئر. بو، بیرتاقئم پسیکۇ-سۇسیال نەدنلرلە اۇرتایا چئقمئش اۇلابیلیر. أن آزئندان بونون مۆسلۆمانلارئن اؤتە دۆنیایا یۇلجو أتتیکلری دینداشلارئیلا ایلیشکیلرینی بیر بیچیمدە دوام أتتیرمە وە اۇنلارا سایغئ آراجئ اۇلاراق دگرلندیردیکلری دۆشۆنۆلەبیلیر.
اؤلۆم دؤشگیندەکی کیمسەلرلە ایلگیلی بو بیلگیلرە گؤز آتتئقتان سۇنرا شیمدی اؤلۆم حادیثەسی ووقوع بولدوغوندا نە یاپماق گرکیر، ماددەلر حالیندە اۇنلارئ گؤرمەیە چالئشالئم:
