- آللاها اینانئپ گۆونینجەیە قادار، مۆشریک قادئنلارلا (آللاەلا آراسئنا باشقالارئنئ قۇیانلارلا) أولنمەیین. آللاها اینانئپ گۆونن أسیر قادئن،[302] مۆشریک قادئندان داحا اییدیر؛ ایستەرسە سیزی چۇق أتکیلەمیش اۇلسون. آللاها اینانئپ گۆونینجەیە قادار، مۆشریک أرککلرە (آللاەلا آراسئنا باشقالارئنئ قۇیانلارا) قئز ورمەیین.[303] آللاها اینانئپ گۆونن أسیر أرکک، مۆشریکتن داحا اییدیر؛ ایستەرسە سیزی چۇق أتکیلەمیش اۇلسون.[304] اۇنلار سیزی آتشە چاغئرئرلار، آللاە ایسە کندی ایذنییلە جننتە وە گۆناەلاردان آرئنمایا[305] چاغئرئر. آللاە آیتلرینی اینسانلارا آچئقلار کی بیلگیلرینی قوللانسئنلار.
- سانا قادئنلارداکی عادت وە لۇحوسالئق حاللرینی[306] سۇرارلار. دە کی: “اۇ حاللر بیر سئقئنتئدئر.” عادت وە لۇحوسالئق سۆرەسینجە اۇنلارئ راحات بئراقئن. (قاندان) آرئنئنجایا قادار دا یاقلاشمایئن. اییجە آرئندئقلارئندا، اۇنلارا آللاهئن أمرەتتیگی یردن یاقلاشئن.[307]” آللاە تؤوبە أدنلری (یانلئش یۇلدان دؤننلری) سەور، اییجە تمیزلننلری دە سەور.
- قادئنلارئنئز سیزین ایچین أکیم یریدیر. أکیم یرینیزە ایستەدیگینیز شکیلدە گیرین،[308] کندینیز ایچین اؤن حاضئرلئق یاپئن.[309] آللاها قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن وە اۇنون حوضورونا واراجاغئنئزئ بیلین. بونو اینانانلارا مۆژدەلە.[310]
- یمینلرینیزدە آللاهئ، أردملی داورانمانئزا، یانلئشلاردان ساقئنمانئزا وە اینسانلارئن آراسئنئ دۆزلتمەنیزە أنگل یاپمایئن.[311] هر شەیی دینلەین وە بیلن آللاەتئر.
- آللاە، سیزی قاصئدسئز اۇلاراق أتتیگینیز یمینلردن سۇروملو توتماز؛ آما قالبتن، قاصئدلئ اۇلاراق أتتیگینیز یمینلردن سۇروملو توتار. آللاە چۇق باغئشلایان وە پک یوموشاق داوراناندئر.
- حانئملارئندان اوزاق دورمایا قارار ورنلر، آنجاق دؤرت آی آیرئ قالابیلیرلر. بو سۆرە ایچیندە أشلرینە دؤنرلرسە،[312] آللاە چۇق باغئشلایان وە ایکرامئ بۇل اۇلاندئر.
- (دؤنمەییپ) بۇشامایا قارار ورمیشلرسە،[313] آللاە دینلەر وە بیلیر.
- قۇجالارئ طارافئندان بۇشانمئش قادئنلار دا کندی باشئنا اۆچ تمیزلیک دؤنمی(قور)[314] بکلەرلر. آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانمئشلارسا، آللاهئن راحیملریندە یاراتتئغئنئ گیزلەمەلری[315] اۇنلارا حلال دگیلدیر. قۇجالارئ آرایئ دۆزلتمک ایستەرسە، بو سۆرە ایچیندە گری دؤنمە حاقلارئ واردئر.[316] قورئانداکی حۆکۆملرە (ماعروفا) گؤرە، قادئنلاردان یانا اۇلان أرککلر اۆزریندەکی حاقلار، قادئنلاردان یانا اۇلمایان حاقلارا دنکتیر. أرککلرین (بۇشانما قۇنوسوندا) اۇنلارا (قادئنلارا) قارشئ بیر باساماق فارقلارئ واردئر.[317] دائیما اۆستۆن اۇلان وە دۇغرو قارارلار ورن آللاەتئر.
- گری دؤنۆلەبیلیر طالاق[318] ایکی دفعا اۇلور. هر بیریندن سۇنرا قادئنئ یا قورئانداکی حۆکۆملرە (ماعروفا) گؤرە توتماق یا دا گۆزللیکلە آیئرماق گرکیر. (أی أرککلر!) ایکینیزین دە آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردا دورامایاجاغئنئزدان قۇرقمانئز دئشئندا، قادئنلارا وردیکلرینیزدن بیر شەی آلمانئز سیزە حلال اۇلماز.[319] (أی مۆمینلر!) أشلرین، آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردا دورامایاجاقلارئندان سیز دە قۇرقارسانئز، قادئنئن أولیلیگی بیتیرمەسینە قارشئلئق (فیدیە وریپ) اؤدەمە یاپماسئندا، هر ایکیسی ایچین دە گۆناە یۇقتور.[320] بونلار آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردئر؛ اۇنلارئ آشمایئن! هر کیم آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلارئ آشارسا، ایشتە اۇنلار یانلئش یاپان کیمسەلردیر.
- أرکک (قارئسئنئ، اۆچۆنجۆ کز) بۇشارسا، آرتئق (اۇ قادئن) اۇنا حلال اۇلماز.[321] آما قادئن باشقا بیر أش ایلە أولنیر، اۇنو اۇ دا بۇشارسا اۇ زامان باقارلار؛ أگر آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردا دوراجاقلارئ قاناعاتینە وارئرلارسا، تکرار بیربیرلرینە دؤنمەلری گۆناە اۇلماز. بونلار آللاهئن سئنئرلارئدئر. آللاە بونلارئ، بیلن بیر تۇپلولوق[322] ایچین آچئقلاماقتادئر.
- قادئنلارئنئزئ بۇشادئغئنئزدا بکلەمە سۆرەلرینین سۇنونا وارئرلارسا، یا قورئان حۆکۆملرینە (ماعروفا) گؤرە توتون یا دا ماعروفا گؤرە آیئرئن. اۇنلارا ضارارا ورەرک، حاقلارئنا گیرمک ایچین اۇنلارئ توتمایئن.[323] بونو یاپان، کندینی کؤتۆ دوروما سۇقموش اۇلور. آللاهئن آیتلرینی حافیفە آلمایئن. آللاهئن اۆزرینیزدەکی نیعمتینی عاقلئنئزدان چئقارمایئن. اۇ، ایندیردیگی کیتاب وە حیکمت ایلە سیزە اؤگۆت ورمکتەدیر. آللاها قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن. بیلین کی هر شەیی بیلن آللاەتئر.
- قادئنلارئنئزئ بۇشادئغئنئزدا بکلەمە سۆرەلرینین سۇنونا وارئرلارسا، قۇجا آدایلارئیلا[324] ماعروفا اویغون اۇلاراق آنلاشتئقلارئ تاقدیردە أولنمەلرینە أنگل اۇلمایئن.[325] بو، ایچینیزدن آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئپ گۆوننلرە وریلن اؤگۆتتۆر. سیزی داحا گلیشتیرەجک وە داحا دا آرئندئراجاق اۇلان بودور. بونلارئ بیلن آللاەتئر، سیز بیلەمزسینیز.
- آننەلر چۇجوقلارئنئ تام ایکی (قامری)[326] یئل أمزیرسینلر. بو، أمزیرمەیی تاماملاماق ایستەین ایچیندیر.[327] آننەلرین ییەجگینی وە گیەجگینی ماعروفا اویغون اۇلاراق قارشئلاماق بابالارئن گؤرەویدیر. کیمسەیە گۆجۆنۆن اۆستۆندە یۆک یۆکلنمز. چۇجوغو یۆزۆندن نە آننە ضارارا سۇقولور، نە دە بابا. میراثچئنئن[328] سۇروملولوغو دا عاینئدئر. آننە وە بابا، بیربیرلرییلە دانئشئپ آنلاشاراق چۇجوغو سۆتتن کسمک ایستەرلرسە، ایکیسی ایچین دە گۆناە اۇلماز.[329] چۇجوقلارئنئزا سۆتآننە توتماق ایستەرسنیز، اۆجرتینی ماعروفا اویغون اۇلاراق اؤدەدیکتن سۇنرا، بونون دا سیزە بیر گۆناهئ اۇلماز. آللاها قارشئ یانلئش یاپماقتان ساقئنئن. بیلین کی آللاە، یاپتئغئنئز هر شەیی دائیما گؤرۆر.
- اؤلن قۇجالارئن گریدە بئراقتئقلارئ أشلری، کندی باشلارئنا دؤرت آی اۇن گۆن بکلەسینلر. سۆرەلرینین سۇنونا واردئقلارئندا، کندیلری حاققئندا ماعروفا اویغون اۇلاراق یاپتئقلارئ شەیین سیزە بیر گۆناهئ اۇلماز.[330] یاپتئغئنئز هر شەیین ایچ یۆزۆندن حابردار اۇلان آللاەتئر.
- بو قادئنلارا اۆستۆ قاپالئ أولنمە تکلیفی یاپمانئز وەیا نیەتینیزی ایچینیزدە ساقلامانئز گۆناە دگیلدیر. آللاە بیلییۇر کی سیز بونو ایلریدە اۇنلارا آنلاتاجاقسئنئز. بیربیرینیزە گیزلیجە واعادتە بولونمایین، آما ماعروفا اویغون بیر سؤز سؤیلەیەبیلیرسینیز. بو کیتابتا بلیرلنمیش اۇلان بکلەمە سۆرەسی سۇنا أرینجەیە قادار،[331] آرانئزدا أولیلیک باغئ قورما قارارئ آلمایئن. بیلین کی آللاە ایچینیزدە اۇلانئ بیلیر. اؤیلەیسە، ایققاتلی داورانئن. بیلین کی آللاە چۇق باغئشلار، پک یوموشاق داورانئر.
- کندیلرینە دۇقونمادئغئنئز[332] قادئنلارئ، مهیرلرینی[333] کسینلشتیرمەدن بۇشامانئزئن سیزە بیر گۆناهئ یۇقتور. اۇنلارا؛ ایمکانئ اۇلان گۆجۆ اؤلچۆسۆندە، دارلئق ایچیندە اۇلان دا گۆجۆ اؤلچۆسۆندە، ماعروفا اویغون بیر اؤدەمە یاپسئن.[334] بو، گۆزل داورانانلارا یۆکلنمیش بیر گؤرەودیر.
- کندیلرینە دۇقونمادان بۇشادئغئنئز قادئنلارئن مهیرلرینی کسینلشتیرمیشسنیز، کسینلشن مهرین یارئسئنئ ورمەنیز گرکیر. آما قادئنلار وەیا نیکاح دۆگۆمۆ ألیندە اۇلان قۇجا[335] حاققئندان وازگچەبیلیر. (أی أرککلر!) سیزین وازگچمەنیز،[336] کندینیزی قۇروما آچئسئندان داحا اویغوندور. آرانئزداکی فارقئ[337] اونوتمایئن. شۆبهەسیز آللاە، یاپتئغئنئز هر شەیی دائیما گؤرۆر.
- نامازلارئ وە أن اۇرتا نامازئ[338] سۆرکلی قئلئن وە دائیما آللاها ایچتن بۇیون أگنلردن اۇلون.
- أگر قۇرقارسانئز[339] (نامازئ) یۆرۆیەرک یاحود بینک اۆستۆندە قئلئن. گۆونە قاووشونجا آللاهئ، بو قۇنودا بیلمەدیگینیزی[340] سیزە اؤگرتتیگی گیبی ذیکرەدین. (آللاهئن آیتلرینی قافانئزا یرلشتیرمک ایچین ناماز قئلئن!)[341]
- ایچینیزدن وفات أدن قۇجالارئن گریدە بئراقتئقلارئ أشلرییلە ایلگیلی اۇلاراق سیزە یۆکلنن گؤرەو،[342] اۇنلارئ أولریندن چئقارمادان، بیر یئلا قادار گچیملرینی ساغلاماقتئر.[343] أگر اۇنلار چئقارلارسا، کندیلری حاققئندا یاپتئقلارئ قورئانداکی حۆکۆملرە (ماعروفا) اویغون شەیدن دۇلایئ سیزە بیر گۆناە اۇلماز. دائیما اۆستۆن اۇلان وە دۇغرو قارارلار ورن آللاەتئر.
——————————————————————-
[302] حۆر اۇلمایان قادئنا “الأمة”، أرکگە “العبد” دەنیر. (صحاح) بونلارئن تۆرکچە قارشئلئغئ “کؤلە وە جاریەدیر”. [303] “قئز ورمەیین!” ایفادەسی، ولیلرە یاپئلان تاوصیەدیر. “داحا حایئرلئدئر” ایفادەسی، اۇنلار ایچین دە گچرلیدیر. أگر قئز أولنمکتە قارارلئ ایسە (باقارا؛ 232) وە (نور؛ 33) آیتلرینە گؤرە اۇنلارا باسقئ یاپئلامایاجاغئندان أولنمەلرینە أنگل اۇلماماق گرکیر. [304] نیسا سورەسینین 22-نجی آیتیندن 24-نجۆ آیتینە قادار، دین فارقئنا یر وریلمەدن أولنیلمەسی حارام اۇلان قادئنلار سایئلمئش، 25-نجی آیتتە ایسە؛ ناموسلو مۆمین قادئنلارلا أولنمەیە گۆجۆ یتمەینلرین ناموسلو مۆمین أسیر قادئنلارلا أولنەبیلەجگی آما اۇنلارلا أولنمەییپ صابرەتمەنین داحا حایئرلئ اۇلاجاغئ بیلدیریلمیشتیر. (تەوبە؛ 31) آیتیندە بوگۆنکۆ یاهودی وە حئریستیانلارئن مۆشریک اۇلدوقلارئ آچئقچا ایفادە أدیلدیگی حالدە (مائیدە؛ 5) آیتیندە اۇنلارئن ناموسلو قادئنلارئ ایلە أولنمەنین حلال اۇلدوغو حۆکمە باغلانمئشتئر.
حپسینین اؤزتی اۇلان بو آیتە گؤرە أولیلیکتە ایلک ترجیح أدیلەجک قادئنلار، ناموسلو مۆمین حۆر اۇلانلار، ایکینجی ترجیح ناموسلو مۆمین أسیر قادئنلار، سۇن ترجیح دە ناموسلو مۆشریک قادئنلاردئر. بو آیت عاینئ زاماندا، قادئن اۇلسون أرکک اۇلسون دین فارقئنئن أولنمەیە أنگل اۇلمادئغئنئ گؤسترمکتەدیر. ذاتن (تاحریم؛ 10-11) آیتلریندە بو قۇنو اؤرنکلندیریلمیشتیر. نبیمیزین جۆوەیریە ایلە أولنمک ایچین مۆسلۆمان اۇلماسئنئ شارط قۇشماماسئ، قئزئ زەینب ایلە أولی اۇلان أبۆل-س بین أرربیع هیجرتین 6-نجئ یئلئنا قادار مۆسلۆمان اۇلمادئغئ حالدە، نیکاحلارئنئن دوام أتمەسی وە نبیمیزین دین فارقئندان دۇلایئ کیمسەیی أشیندن آیئرمامئش اۇلماسئ، بونون اویغولاماداکی اؤرنکلریندندیر.
[305] “ایستیغفار”؛ سؤز وە داورانئشلا ماغفیرت طالب أتمکتیر. “ماغفیرت” ایسە آللاهئن، قولونو عاذابتان قۇروماسئدئر. (مۆفردات) “باشئ قۇرویان زئرهلئ باشلئق” آنلامئنداکی “میغفر” کلیمەسی دە عاینئ کؤکتندیر. [306] عاراب دیلیندە دۇغوم یاپمئش قادئنا دا “حایئضلئ” دەندیگی ایچین، (ماقاییس) “المحیض”؛ هم “عادت” هم دە “لۇحوسالئق” آنلامئنا گلیر. بیر ریوایتتە اۆممۆ سلەمە والیدەمیز رسولوللاە (ع) ایلە بیرلیکتە اینجە بیر اؤرتۆنۆن آلتئندا یاتتئغئندان سؤز أدرکن شو ایفادەلری قوللانمئشتئر: “(اۇ آندا) بیردن حایئض اۇلدوغومو فارق أتتیم. همن یاتاقتان سئیرئلئپ حایئض ألبیسەمی آلدئم وە گییندیم. رسولوللاە (ع): “نیفاس مئ اۇلدون؟” دەدی. بن دە: “أوت!” دەدیم. بنی چاغئردئ وە (تکرار) اؤرتۆنۆن آلتئندا برابر یاتتئق.” (بوحاری) ریوایتتە دە گؤرۆلدۆگۆ گیبی “عادت” آنلامئنا گلن “حایئض” ایلە “لۇحوسالئق” آنلامئنا گلن “نیفاس” کلیمەلری بیربیرلرینین یرینە قوللانئلماقتادئر. [307] بو أمیر، سادەجە جینسل ایلیشکی ایلە ایلگیلی اۇلاراق أشلری عادتلی اۇلان أرککلرە وریلمیشتیر. عادت گؤرن أولی حانئملار دا ألبتتە أمرین قاپسامئنا گیررلر آما باکیرە وەیا دول حانئملار أمرین موحاطابئ دگیللردیر. دۇلایئسئیلا بو آیت، عادتلی وەیا لۇحوسا اۇلان قادئنئن ناماز قئلامایاجاغئنئن دلیلی اۇلاماز. أگر اؤیلە اۇلسایدئ، أشلرین ایلیشکیسیندن سؤز أدیلمز؛ أولی، باکیرە وەیا دول آیرئمئ یاپئلمادان عادتلی وە لۇحوسا اۇلان قادئنلارئن، بو حاللری گچینجەیە قادار ناماز قئلامایاجاقلارئ آچئقچا ایفادە أدیلیردی. [308] أکیم یری، اۆرۆن آلئنان یر یاعنی “دؤل یاتاغئدئر”؛ چۆنکی (باقارا؛ 187) آیتیندە بلیرتیلن چۇجوق صاحیبی اۇلما طالبی آنجاق بو شکیلدە یاپئلابیلیر. دؤل یاتاغئندان اۇلماق شارطئیلا حۇشا گیدن شکیلدە ایلیشکییە گیریلەبیلیر. [309] قادئنلار، قادئن-أرکک؛ هر اینسانا سۆسلۆ گؤستریلدیگی ایچین (آلی عیمران؛ 14) طالب أدیلن قۇنومدادئرلار. قارئ-قۇجا ایلیشکیلری ایلە ایلگیلی آیتلردە أمرین قۇجایا وریلمەسی (باقارا؛ 187) وە (نیسا؛ 19) قادئنئ طالب أدر قۇنوما گتیرمە گؤرەوینین قۇجایا یۆکلندیگینی گؤستریر. بونو گؤرەمەینلر، أشلرینین کندیلرینە سۇغوق داوراندئغئندان شیکایت أدرلر. [310] ألیمیزدەکی تەورات مئالینە گؤرە عادتلی وە لۇحوسا قادئن کیرلیدیر، قاناماسئ بیتیپ اۇزریندن یدی گۆن گچمەدیکچە، دۇقوندوغو وە اۆستۆنە اۇتوردوغو هر شەی کیرلنیر. اۇنا وەیا اۇنون دۇقوندوغو شەیلرە دۇقونان دا آقشاما قادار کیرلی قالئر. اۇ قادئنلا جینسل ایلیشکی حارامدئر. (لویلیلر؛ 33-19) بیر اۆست آیتتەکی سۇرو، بوندان دۇلایئ سۇرولموش اۇلمالئدئر. بو آیتلر اینینجە نبیمیز شؤیلە دەمیشتیر: “جینسل ایلیشکی دئشئندا هر شەیی یاپابیلیرسینیز. (مۆسلیم)عادت وە لۇحوسالئق، نامازا وە اۇروجا أنگل دگیلدیر. چۆنکی یەمە ایچمە وە جینسل ایلیشکی دئشئندا اۇروجو بۇزان بیر شەی یۇقتور. (باقارا؛ 187) عادت بونلاردان هیچبیرینە گیرمز. قورئانئن نامازلا ایلگیلی أمیرلریندە دە قادئن أرکک آیرئمئ یۇقتور. آبدست، کیشینین کندینی راحات حیسسەتتیگی بیر یردە اؤن وە آرقا بؤلگەدن چئقان؛ ایدرار، بۆیۆک آبدست وە یللنمە ایلە وە جۆنۆبلۆکلە بۇزولور. (مائیدە؛ 6) عادت وەیا لۇحوسالئغئن بونلارلا دا بیر ایلگیسی یۇقتور. عادت قانئنئن آبدستی بۇزدوغونو گؤسترن بیر آیت وەیا صاحیح بیر حادیث دە یۇقتور. حادتی وە لۇحوسالئغئ بیتن قادئنئن یئقانماسئنا دائیر بیر أمیر دە بولونماماقتادئر. اؤیلە بیر أمیر اۇلسایدئ، سو بولونمادئغئندا نە یاپماسئ گرکتیگی دە آچئقلانئردئ.
باقارا سورەسینین 222-نجی آیتینین سۇنونداکی “آللاە تؤوبە أدنلری سەور، اییجە تمیزلننلری دە سەور” ایفادەسی ایسە، عاراب دیلی آچئسئندان صئرف قادئنا دگیل، قۇجاسئنا دا حیطاب أتتیگیندن بو سئرادا آرالارئندا قارئ قۇجا ایلیشکیسی اۇلموشسا تؤوبە أدیپ گۆناەلارئندان تمیزلنمەلری ایلە ایلگیلیدیر. لۇحوسالئقتا آقئنتئ دۇغوملا باشلار. دۇغوم أثناسئندا اۇلوشان سئقئنتئلاردان دۇلایئ ناماز قئلامایاجاق دوروما گلنلر اۇلابیلیر. آللاە کیمسەیە گۆجۆنۆن اۆستۆندە بیر سۇروملولوق یۆکلەمەدیگی ایچین اۇنو نامازدان سۇروملو توتماز. (باقارا؛ 286)
[311] آللاە تعالا، نبیمیزین یاپتئغئ بؤیلە بیر یمینی بۇزماسئنئ أمرەتمیشتیر. (تاحریم؛ 1-2) نبیمیز شؤیلە دەمیشتیر: “گۆناها یمین أدنین یمینی، یمین دگیلدیر. آقرابا ایلە ایلیشکییی کسمەیە یمین أدنین یمینی دە یمین دگیلدیر.” (أبو داوود) “بیر قۇنودا یمین أدر، سۇنرا باشقاسئنئ حایئرلئ گؤرۆرسن، یمینینی بۇز! کففارتینی ور وە حایئرلئ گؤردۆگۆنە یؤنل!” (بوحاری) [312] آیتتە گچن “یُؤلُونَ” کلیمەسی؛ “اوزاقلاشماق وەیا اوزاقلاشتئرماق” آنلامئنداکی “إِیلَاء” ماصدارئندان تۆرەمیشتیر. فئقئەتا بو آیتتن چئقارئلان مسئلەیە “إِیلَا” دەنیر وە؛ “أرکگین یمین أدەرک قارئسئندان اوزاقلاشماسئ” شکلیندە تانئملانئر. آما آیتتەکی “یُؤلُونَ” کلیمەسینین کؤکۆندە “یمین” آنلامئ یۇقتور. “ایلانئن” کؤکۆ؛ “یاقئن اۇلما” آنلامئنداکی “ولی” ماصدارئدئر. اۆچ حارفلئ ایکن “یاقئن اۇلما” آنلامئنا گلن بو کلیمە “ایفعال” بابئنا گچینجە؛ ضئد آنلام قازاناراق “اوزاق اۇلمایئ” ایفادە أتمیشتیر.چۆنکی عاراب دیل قوراللارئنجا بو بابئن باش حارفی اۇلان “همزەنین” بیر اؤزللیگی دە؛ “فیعیلین آنلامئنئ ضئددئنا چەویرمکتیر”. بو فیعیلە “یمین” آنلامئ وریلەمز. قئرغئنلئق، قئزغئنلئق وەیا ظئهار گیبی هرحانگی بیر سببتن دۇلایئ قارئسئندان اوزاقلاشان کیمسە یمین أتسین وەیا أتمەسین، اۇندان آنجاق دۇرت آی اوزاق قالابیلیر. بو سۆرە ایچیندە قارئسئنا دؤنرسە أولیلیک دوام أدر. دؤرت آی بیتنە قادار دؤنمزسە طالاق سۆرجی باشلار. بو أیلمی یاپان أرکک یمین أتمەدیگی سۆرەجە اۇنون اۆزرینە یمین کففارتی یۆکلنەمز. نیتەکیم نبیمیزین “ایلا” یاپتئغئنئ سؤیلەین ریوایتلرین هیچبیریندە، بیر آی ایچیندە ایلادان دؤنمەسینە راغمن یمین کففارتی اؤدەدیگی دیلە گتیریلمەمیشتیر. ایلگیلی آیتلر اۆزریندە دیققاتلە دۆشۆنۆلۆنجە “ایلا” قۇنوسونون “ظئهارلا” ایلگیلی اۇلدوغو اۇرتایا چئقار.
“ظئهار”؛ قۇجانئن، کندیسینە حارام قئلماق ماقصادئیلا قارئسئنئ وەیا قارئسئنئن باش، یۆز، سئرت گیبی بۆتۆنۆ ایفادە أدن بیر بؤلۆمۆنۆ، أبدیەن یاساق اۇلان بیر قادئنا بنزتمەسی دەمکتیر. “ظئهارلا” ایلگیلی آیتلردە ظئهار یاپان کیشینین، أشینە دؤنمەسیندن باحثەدیلیر آما دؤنمەسی گرکن سۆرەدن باحثەدیلمز. مئالینی وردیگیمیز یوقارئداکی آیتین “ظئهارلا” ایلگیلی آیتلرلە ایلیشکیسی قۇپارئلدئغئ ایچین ظئهار یاپئلان قادئن “ایکی آرادا بیر درەدە بئراقئلمئش” اۇلماقتا؛ نە قۇجاسئندان بۇش سایئلماقتا، نە دە باشقا بیرییلە أولنمەسینە ایذین وریلمکتەدیر. ایشتە بو آیت “ظئهار” یاپان أرکگین، أشیندن أن فاضلا دؤرت آی آیرئ قالابیلەجگینی حۆکمە باغلامئشتئر.
[313] أرکک دؤرت آی ایچیندە أشینە دؤنمزسە، سۆرە سۇنوندا طالاق سۆرجی اۇتۇماتیک اۇلاراق باشلامئش اۇلور. بیر سۇنراکی آیتتە بلیرتیلدیگی گیبی، قادئن “موطاللاقا” سایئلئر. طالاق سۆرجی وە بوندان سۇنراکی آیتتە بلیرتیلن عیددت سۆرەسی باشلار. [314] بیر أرکک أشینی آنجاق عیددتی ایچیندە بۇشایابیلیر. بو سۆرە ایچیندە قادئن أودن چئقارئلامایاجاغئ ایچین؛ (طالاق؛ 1) آیتتەکی؛ “کندی باشئنا بکلەمە” ایفادەسی، أشییلە ایلیشکییە گیرمەمەسی آنلامئندادئر. عادتلی ایکن ایلیشکییە گیرمەسی یاساق اۇلدوغو ایچین (باقارا؛ 222) اۆچ تمیزلیک (قُرء) دؤنمی دئشئندا بیر شەی اۇلماز. [315] عیددتی حسابلاما گؤرەوی أرکگە وریلدیگیندن (طالاق؛ 1) قادئن عادتی ایلە ایلگیلی دۇغرو بیلگی ورمزسە گۆناها گیرر. [316] أرکک ایی نیەتلی اۇلماق شارطئیلا، عیددت بیتمەدن أشینە دؤنەبیلیر. بوراداکی “أَحَقّ” کلیمەسی صئفاتئ مۆشببهە، یاعنی دگیشمز اؤزللیک بلیرتن صئفاتتئر. [317] آیت بۇشانما قۇنوسوندا اۇلدوغو ایچین بو فارق، أشلرین بۇشانما یتکی وە سۇروملولوقلارئ ایلە ایلگیلیدیر. أرکگین بیر باساماق فارقئ، بۇشاما قارارئنئ اویغولاماق ایچین آرایا حاکملرین گیرمەسینە گرک اۇلماماسئدئر. اۇیسا بیر سۇنراکی آیتتە گؤرۆلەجگی گیبی قادئنئن عائیلەسیندن اۇلماق اۆزرە ایکی حاکمین (نیسا؛ 35) آرایا گیرمەسی زۇرونلودور. بو سببلە أرکگین بۇشانماسئنا، أولیلیک دۆگۆمۆنۆ چؤزمە آنلامئنا گلن “طالاق”، قادئنئن بۇشاماسئنا دا فیدیە ورەرک کندینی قورتارماسئ آنلامئنا گلن “ایفتیدا” آدئ وریلیر. حاکملرین آرایا گیرمەسی، أشیندن آیرئلماق ایستەین أرکگین باسقئ یاپاراق أشینین ایفتیدا یاپماسئنئ ساغلایئپ وردیکلرینی گری آلماسئ ایحتیمالینە قارشئ آلئنمئش بیر تدبیردیر. (نیسا؛ 21-19) [318] “گری دؤنۆلەبیلیر طالاق” دییە آنلام وردیگیمیز “الطلاق”تاکی “ألیف-لام” تاقئسئ “عاهد” ایچیندیر یاعنی “بیلینن طالاقئ” گؤسترمک ایچیندیر. بو دا طالاق سورەسیندە آنلاتئلان “طالاق بیچیمیدیر”. [319] أشینی بۇشایان بیر قۇجا، أشینە وردیگی مهیر وە هدیەلری گری ایستەیەمز. [320] قادئن آیرئلماق ایستەرسە؛ بیری قادئنئن عائیلەسیندن، دیگری دە أرکگین عائیلەسیندن اۇلماق اۆزرە ایکی حاکم گؤرەولندیریلیر. (نیسا؛ 35) قارئ-قۇجا اوزلاشتئرئلمازسا قادئن، أشیندن آلدئغئ مهیر وە هدیەلردن حاکملرین بلیرلەیەجگی قادارئنئ (نیسا؛ 21-19) گری وریر وە کندی حۆر قارارئیلا اۇندان آیرئلئر. [321] أرکک اۆچۆنجۆ وە سۇن حاققئنئ دا قوللانمئش اۇلور. [322] قورئانئ آللاە آچئقلامئش (هود؛ 2-1) وە آچئقلامایئ بیر عیلمە گؤرە یاپمئشتئر. (آعراف؛ 52) اۇ عیلمین بۆتۆن آیرئنتئلارئنئ قورئانا یرلشتیرمیشتیر. آللاهئن یاپتئغئ آچئقلامایا آنجاق بو عیلمی بیلنلردن اۇلوشان بیر تۇپلولوق اولاشابیلیر. (فوصصیلت؛ 3) وە (آلی عیمران؛ 7) [323] بیرلیکتە اۇلمایئ ایستەمەدیگینیز حالدە، سربست قالمالارئنئ أنگللـەمک یا دا وردیکلرینیزین تامامئنئ وەیا بیر قئسمئنئ گری آلماق ایچین اۇنلارئ نیکاحئنئزدا توتمایئن. [324] قادئن قۇجاسئیلا ذاتن أولی اۇلاجاغئ ایچین آیتتەکی “أشلری” ایفادەسی مجازدئر؛ “قۇجا آدایلارئ” آنلامئندادئر. [325] قادئن أشینی کندی سچر. یاپتئغئ سچیم سادەجە ماعروفا یاعنی قورئانا اویغونلوق آچئسئندان دنتلنیر. [326] (تەوبە؛ 36). [327] (طالاق؛ 6). [328] بابا وفات أتمیشسە أمزیرن آننەنین ماصرافلارئنئ، بابانئن میراثچئلارئ قارشئلار. [329] أشلرین قارشئلئقلئ آنلاشمالارئیلا ایکی یئل دۇلمادان، چۇجوق سۆتتن کسیلەبیلیر. [330] قۇجاسئ اؤلن قادئن، عیددتی بیتینجە ایستەدیگی کیشی ایلە أولنەبیلیر. أولیلیگی سادەجە قورئانا اویغونلوق آچئسئندان دنتلنیر. بؤیلە بیر قادئن، باشقا بیرییلە أولنمە قۇنوسوندا گؤرۆشمە، ایستیشارە وە نیهایتیندە أولنمە گیبی ایشلری عؤرفە اویغون وە قورئانئن هیچبیر یاساغئنئ چیگنەمەمک شارطئیلا یاپارسا، سیزلرە بونون بیر گۆناهئ اۇلماز. [331] بکلەمە سۆرەسی، قۇجاسئ اؤلمۆش قادئن ایچین دؤرت آی اۇن گۆن، بۇشانمئش قادئنلاردان عادت گؤرنلر ایچین اۆچ تمیزلیک مۆددتی، عادتتن کسیلمیش اۇلانلار ایچین اۆچ آی، حامیلەلر ایچین دۇغوما قادار گچن سۆرەدیر. [332] قادئنئن مهیرین تامامئنئ حاق أتمەسی ایچین جینسل ایلیشکی شارط دگیلدیر. [333] “مهیر”؛ أولنن أرکگین أشینە ورمک زۇروندا اۇلدوغو مالدئر. میقدارئنئ أشلر، قارشئلئقلئ آنلاشما ایلە بلیرلەرلر. [334] باقارا سورەسینین 237-نجی آیتیندە کسینلشمیش مهیرین یارئسئنئن وریلمەسی أمرەدیلدیگینە گؤرە؛ “ماعروفا اویغون” یارارلاندئرما، أرکگین ایمکانلارئ دیققاتە آلئناراق بلیرلنن أمثال مهیرین یارئسئ اۇلور. چۆنکی آللاە، کیمسەیە گۆجۆنۆن اۆستۆندە یۆک یۆکلەمز. (باقارا؛ 233) مذهبلر أمثال مهیری قادئنئن قۇنومونا گؤرە بلیرلەرلر. اۇنلارئن بو گؤرۆشۆ آیتلرە ترستیر. [335] أرکگین بۇشانماسئنا “طالاق” دەنیر. طالاق سؤزلۆکتە؛ “دۆگۆمۆ چؤزمکتیر”. بو یۆزدن نیکاح دۆگۆمۆ أرکگین ألیندەدیر. قادئنئن دا بۇشانما حاققئ واردئر. اۇ بو حاققئنئ، حاکملرین قارارئندان سۇنرا أشیندن آلدئغئ شەیلرین تامامئنئ وەیا بیر قئسمئنئ ورەرک گرچکلشتیرەبیلەجگی ایچین اۇنا “ایفتیدا” دەنیر. (باقارا؛ 229) قادئن بو “ایفتیدا” حاققئنئ حاکملرین قارارئندان سۇنرا قوللانابیلدیگیندن، نیکاح دۆگۆمۆ اۇنون ألیندە سایئلماز. [336] مهیرین یارئسئنئ آلما حاققئ بولونان أرکگین بو حاققئندان وازگچیپ تامامئنئ أشینە بئراقماسئ. [337] أرککلر قادئنلارئ قۇرویوپ قۇللاماقلا گؤرەولی اۇلدوقلارئندان بو داورانئش اۇنلار ایچین داحا ایی اۇلور. (نیسا؛ 34) [338] نامازلار دییە آنلام وردیگیمیز کلیمە “صالاواتتئر”. عارابچادا چۇغول، أن آز اۆچۆ گؤستریر. اۆچە اۇرتا ناماز دا أکلنینجە. سایئ دؤردە چئقار. آنجاق دؤردۆن اۇرتاسئ یۇقتور. اۆچتن سۇنرا اۇرتاسئ اۇلان ایلک راقام بش اۇلدوغو ایچین، بو آیت؛ نامازئن “بش واقیت” اۇلماسئنئ زۇرونلو قئلار. نامازلارئن سایئسئ بش اۇلدوغوندان، هر ناماز “اۇرتا ناماز” اۇلاراق قابول أدیلەبیلیر. چۆنکی هر نامازدان اؤنجە دە، سۇنرا دا 2 ناماز اۇلاجاقتئر. مثەلا صاباح نامازئ؛ “آقشام-یاتسئ” ایلە “اؤگلە-ایکیندی” نامازلارئنئن اۇرتاسئندا یر آلاجاق وە اۇرتا ناماز اۇلاراق قابول أدیلەبیلەجکتیر. آنجاق آیتتە اۇرتا ناماز دگیل، “أن اۇرتا ناماز” ایفادەسی یر آلماقتادئر. چۆنکی “الوسطی” کلیمەسی “ایسمی تافدیل” یاعنی “بیر شەیی دیگرلریندن اۆستۆن گؤسترن ایسیم” قالئبئندادئر. “أن اۇرتا ناماز” ایسە آنجاق “آقشام نامازئ” اۇلابیلیر. زیرا آقشام نامازئ، دیگر نامازلارا گؤرە بیرچۇق فارقلئ یؤندن اۇرتا اۇلما اؤزللیگینی تاشئماقتادئر. بونلارئ شؤیلە سئرالایابیلیریز:آ- گۆن؛ گۆندۆز وە گجەدن اۇلوشور. اؤنجە گۆندۆز، سۇنرا گجە گلیر. (یاسین؛ 40) گۆنۆ ایکییە بؤلن شەی، آقشام واقتینین گیرمەسیدیر. بو یۆزدن بو واقیتتە قئلئنان ناماز “اۇرتا ناماز” اۇلور.
ب- گۆن، گۆنشین دۇغماسئ ایلە باشلادئغئندان، گۆنۆن ایلک نامازئ “اؤگلن نامازئدئر”. (ایسرا؛ 78) وە (هود؛ 114) بو سببلە آقشام نامازئنئن اؤنجەسیندە گۆندۆز قئلئنان “اؤگلە وە ایکیندی”، سۇنراسئندا دا گجە قئلئنان “یاتسئ وە صاباح” نامازلارئ واردئر. بو باقئمدان دا “آقشآم نامازئ” تام اۇرتادا یر آلئر.
ج- آقشام نامازئ اۆچ رکعات قئلئنان تک فارض نامازدئر. 3 راقامئ، هم اۇرتاسئ اۇلان ایلک راقامدئر هم دە ایکی ایلە دؤردۆن اۇرتاسئندا یر آلئر. ایشتە بۆتۆن بونلار “آقشام نامازئنئ” أن اۇرتا ناماز یاپار.
[339] نیسا سورەسینین 101 وە 102-نجی آیتلریندە اۇلانئن عاکسینە بورادا قۇرقونون تاعریفی یاپئلمامئشتئر. بوراداکی قۇرقو، کیشییە گؤرە دگیشیر. ایچیندە بولوندوغو دورومدان دۇلایئ نامازئ، رۆکۆنلرینە ریعایت أدەرک واقتیندە قئلاماماقتان قۇرقانلار بو آیتە گؤرە قئلارلار. (نیسا؛ 102) آیتی گیبی، بو آیت دە نامازلارئن واقتی دئشئندا قئلئنامایاجاغئنئن دلیلیدیر. [340] (نیسا؛ 103-101). [341] باق. (باقارا؛ 152) دیپنۇتو. [342] آیتتە گچن “وَصیَة” کلیمەسی، بیرینە یۆکلنن بللی بیر گؤرەو آنلامئندادئر. (لسان) بو گؤرەو آللاە طارافئندان یۆکلندیگی ایچین اۇندان قاچئش اۇلاماز. [343] بو آیتین گیریش جۆملەسی ایلە (باقارا؛ 234) آیتین گیریش جۆملەسی عاینئ اۇلدوغوندان هر ایکیسیندە دە قۇجانئن اؤلۆمۆندن سۇنرا نە یاپئلاجاغئ آنلاتئلماقتادئر. اؤلمۆش بیر کیشی واصیەتتە بولونامایاجاغئ ایچین بوراداکی واصیەت (نیسا؛ 12) آیتین سۇنوندا اۇلان واصیەت گیبی آللاهئن واصیەتی یاعنی میراثچئلارا وە مۆمینلرە یۆکلەدیگی گؤرەودیر.
