1- گیریش
یۆجە آللاە اینسانلار آراسئندان نبیلر سچمیش وە بۆتۆن نبیلرینە کیتاب گؤندرمیشتیر. بو کیتابلارئن أن سۇنونجوسو دا سۇن نبی موحاممدە (ع) گؤندریلمیش اۇلان قورئاندئر. قورئاندان سۇنرا باشقا بیر کیتاب گؤندریلمەیەجک اۇلماسئنئن گلەجک بو سۇن نبییی وە سۇن کیتابئ بکلەین اینسانلار اۆزەریندە بۆیۆک بیر باسقئ اۇلوشتورموش اۇلماسئ گرکیر. گؤندریلمیش اۇلان هر بیر کیتاب ایلە کندیندن اؤنجەکی کیتابلار آراسئندا سادەجە آللاهئن قۇیابیلەجگی چۇق اؤزل بیر ایلیشکی مەوجودتور. دیگر تۆم کیتابلاردا اۇلدوغو گیبی قورئانئن دا کندیندن اؤنجەکی کیتابلارلا اۇلان بو ایلیشکیسی تاصدیق، تبیین وە نسیح قاوراملارئ اۆزەرینە بینا أدیلمیشتیر. بو قاوراملاردان ایلکی اۇلان تاصدیق قاورامئنئ آنلامامئز نۇقطاسئندا باعضئ کلیمەلر اؤنە چئقماقتا وە تریملشمکتەدیر. بونلاردان بیر “ائصر (إصر)” کلیمەسیدیر وە بو کلیمە آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە تانئملاناراق تریملشتیریلمیشتیر:
وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ ﴿۸۱﴾ (سورة آل عمران)
آللاە نبیلردن کسین سؤز آلدئغئندا شؤیلە دەمیشتیر: “سیزە کیتاب وە حیکمت وریریم دە ألینیزدە اۇلانئ اۇنایلایان بیر ألچی گلیرسە کسینلیکلە اۇنا ایناناجاقسئنئز وە دستک ورەجکسینیز. بونو قابول أتتینیز می؟ بو آغئر یۆکۆ (ائصرئ) یۆکلندینیز می؟” اۇنلار دا؛ “قابول أتتیک” دەمیشلردیر. آللاە: “سیز بونا شاهید اۇلون، سیزینلە برابر بن دە شاهیدیم،” دەمیشتیر. (آلی عیمران سورەسی؛ 81)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە کلیمە ماعناسئ ایعتیبارئیلا “آغئر یۆک” آنلامئنا گلن “ائصر” کلیمەسی، آیتتە تانئملانمئش وە “ألدەکی مەوجود کیتابئ تاصدیق أدیجی اۇلاراق گلەجک اۇلان ألچییە اینانما وە دستک ورمە سؤزۆ ایلە یۆکلنیلن سۇروملولوق” شکلیندە اؤزل بیر آنلام وریلەرک تریملشتیریلمیشتیر. آیتە گؤرە بو سۇروملولوغو آللاها سؤز ورەرک یۆکلنن نبیلر وە دۇلایئسئیلا اۇنلارئن گؤندریلدیگی تۇپلوملارئن آرتئق ینی بیر گؤرەولری واردئر: “ینی گلەجک ألچینین تبلیغ أدەجگی آیتلرین، کندیسیندەکی کیتابئ تاصدیق أدیپ أتمەدیگینی کۇنترۇل أتمک وە أگر تاصدیق أدییۇرسا بو ینی گلن ألچییە اویوپ دستکلەمک.”
آیتتە بو سؤزۆن نبیلردن آلئندئغئنئن بلیرتیلمەسی، نبی قاورامئنئن؛ “واحی آلماق اۆزەرە سچیلمیش کیشی” اۇلما اؤزللیگینە وورغو یاپئلماسئ سببییلەدیر. یاعنی بو سؤز، نبیلرە واحیەدیلەرک گؤندریلن کیتابلار واسئطاسئیلا آلئنمئشتئر. بو کیتابلارئن موحاطابئ اۇلان تۇپلوملار دا کیتابلارئنا ایمان أتمک وە اویماقلا بو سؤزۆ ایقرار أتمیش اۇلماقتادئرلار. کلیمەنین گچتیگی بیر دیگر آیتتە، بکلننین نبی اۇلان رسول اۇلدوغو ایفادە أدیلمکتە وە گلەجگی بیلگیسینین اؤنجەکی کیتابلاردا بولوندوغو بیلدیریلمکتەدیر:
الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿۱۵۷﴾ (سورة الأعراف)
اۇنلار؛ یانئنداکی تەوراتتا وە اینجیلدە یازئلئ بولدوقلارئ بو ألچییە، بو اۆممی نبییە اویان کیمسەلردیر. اۇ، اۇنلاراعروفا اویغون اۇلانئ أمرەدر وە مۆنکری یاساقلار. تمیز شەیلری حلال، پیس شەیلری حارام قئلار. ائصرلارئنئ وە اۆزەریندەکی باغلارئ قالدئرئپ آتار. کیم اۇنا اینانئپ گۆونیر، اۇنو دستکلەر، اۇنا یاردئم أدر وە اۇنونلا بیرلیکتە ایندیریلن نورا (کیتابا) اویارسا، ایشتە اۇنلار اومدوقلارئنا قاووشاجاق اۇلانلاردئر. (آعراف سورەسی؛ 157)
آیتە گؤرە اؤنجەکی کیتابلارئن منسوبلارئنئن اۆزەریندە بولونان “ائصر” یۆکۆ آنجاق ینی گلن اۆممی نبی رسولە اویمالارئ حالیندە اۇرتادان قالقماقتادئر. چۆنکی بو رسولۆن تبلیغ أتتیگی کیتاب اۇنلارئن بکلەدیگی کیتابتئر. اۇنا اویدوغو تاقدیردە آرتئق یۆکۆملۆلۆگۆنۆ یرینە گتیرمیش یاعنی کندی کیتابئنا اینانماقلا یۆکلنمیش اۇلدوغو سؤزۆنۆ توتموش اۇلاجاقلاردئر. بو سۇن کیتاب اۇلدوغوندان آرتئق ینی بیر کیتاب وە نبی بکلنتیسی دە اۇلمایاجاقتئر. دۇلایئسئیلا “ائصر” قاورامئ قورئاندان اؤگرنیلدیگی تاقدیردە آرتئق کندیسینە “ریسالەلر” یازدئرئلدئغئنئ، یاحود کندی یازدئغئ کیتابئن “دینین آصئللارئنئن آصئللارئنئن آصئللارئنئ ایچردیگینی وەیا آللاەتان آراجئسئز واحی آلدئغئنئ ایددیعا أدن شارلاتانلارا اینانمانئن بیر ماعذرتی اۇلمایاجاقتئر. ایشتە بو سببلەدیر کی راببیمیز بو بیلگییی سۆرکلی جانلئ توتمامئز ایچین “ائصر” کلیمەسینین گچتیگی اۆچۆنجۆ وە سۇن آیتی دوعا فۇرموندا گؤندرمیش، بؤیلەجە سۆرکلی تکرار أدیلمەسینی وە بیلینچ آلتئندا یر أتمەسینی ساغلامئشتئر:
لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴿۲۸۶﴾ (سورة البقرة)
آللاە، کیمسەیە گۆجۆنۆن اۆستۆندە بیر سۇروملولوق یۆکلەمز. کیشینین کیمی قازانجئ دا عالەیهینەدیر. (سیز شؤیلە دوعا أدین:) “راببیمیز! أگر اونوتور وەیا حاطا أدرسک بیزی سۇروملو توتما. راببیمیز! بیزدن اؤنجەکیلرە یۆکلەدیگین “ائصر” یۆکۆنۆ بیزە دە یۆکلەمە. راببیمیز! زۇرلاناجاغئمئز یۆکۆ بیزە تاشئتما. بیزی عاففەت! بیزی باغئشلا! بیزە ایکرامدا بولون! بیزیم مەولامئز (أن یاقئنئمئز) سنسین. کافیرلرە قارشئن بیزە یاردئم أت!” (باقارا سورەسی؛ 286)
بؤیلەسینە حایاتی اؤنمە صاحیب بیر قاورام اۇلان “ائصر” قاورامئنئ بو قادار نت وە دتایلئ بیچیمدە آچئقلامئش اۇلان راببیمیز بو قاوراملا یاقئندان ایلیشکیسی اۇلدوغونو گؤرەجگیمیز بیر باشقا کلیمەیی دە یوقارئداکی آیتلردەکینە بنزەر بیر تکنیکلە تانئملامئش وە تریملشتیرەرک قورئانی بیر قاورام حالینە گتیرمیشتیر؛ اۇ دا “بیر” کلیمەسیدیر.
2- “بیر” کلیمەسینین آنلامئ وە قورئانداکی قوللانئملارئ
2.1- “بیر” کلیمەسینین سؤزلۆکلردەکی آنلام چرچیوەسی
آ- قارا (پارچاسئ) وە گنیشلیک آنلامئ (بر)
کلیمە قورئاندا؛ “بر” فۇرموندا “دنیز” کلیمەسینین ضئددئ اۇلان “قارا” آنلامئندا 12 یردە گچمکتەدیر. کلیمەنین بو قوللانئمئندان دۇلایئ، “گنیشلیک” آنلامئنئ ایحتیوا أتتیگی سؤزلۆکلردە بیلدیریلمکتەدیر. حاتتا عاراب دیلیندە بو چرچیوەدە قوللانئملارئنئن مەوجود اۇلدوغونو گؤرمکتەییز: گنیشلیگیندن دۇلایئ چؤلە “بر” دەنیلدیگینی وە بو باغلامدا “عَسَلُ البَرّ” ایفادەسینین “چؤل بالئ”، “نَبَاتُ البَرّ” ایفادەسینین “چؤل بیتکیلری” آنلامئندا قوللانئلدئغئنئ تثبیت أتمکتەییز. یینە “دؤرت دووار آراسئندان دئشارئ چئقماق، أودن چئقماق” آنلامئندا “خَرَجتُ بَرًّا (گنیشلیگە، آچئقلئغا چئقتئم)” شکلیندە قوللانئلدئغئنئ گؤرمکتەییز. بنزەر شکیلدە گنیش بیر آلانا یایئلماسئندان اؤتۆرۆ “بوغدایئن” بیر ایسمینین دە “بر” اۇلدوغو یینە سؤزلۆکلرین وردیگی بیلگیلر آراسئندادئر.
ب- گنیش اییلیک – ایطاعات آنلامئ (بیر)
راغئب أل-ایصفاهانی “بر” کلیمەسینین “قارا” ماعناسئنا گلمەسیندە؛ “گنیشلەمە (تَوَسُّع)” آنلامئنئن اۇلدوغو دۆشۆنۆلەرک “اییلیک /حایئر ایشلەمەدە گنیشلەمە، بۇل اییلیک یاپما” آنلامئنا گلن “بر” کلیمەسینین تۆرتیلدیگی بیلگیسینی پایلاشماقتادئر. نیتەکیم عاینئ مۆئللیف “قول آللاها ایطاعاتیندە گنیشلەدی، بۇلجا ایطاعات أتتی” آنلامئندا “بر العبد ربە” دەنیلدیگینی آقتارماقتادئر.
ج- دۇغرولوق (صئدق) آنلامئ
یینە ایصفاهانی مۆفرداتئندا “بر” کلیمەسینین “صئدق” یاعنی “دۇغرولوق، دۇغرو سؤزلۆلۆک” آنلامئندا قوللانئلدئغئنئ چۆنکی گنیشلەمیش حایرئن بیر بؤلۆمۆنۆ “صئدقئن” اۇلوشتوردوغونو بیلدیرەرک، بو آنلامداکی قوللانئملارئنئ دا “بر فی قولە (سؤزۆنە صادئق اۇلدو)”، “بر فی یمینە (یمینینە صادئق اۇلدو)” شکلیندە ناقلەتمکتەدیر.
