ولحاصئل بونلارا گؤرە قورئان بوگۆنۆن اینسانئنئن کندیسینی رفەرانس گؤسترەجگی دۆزەیدە بیر متین دگیلدیر. قارماشئق، اینسیجامسئز، توتارسئز وە گرچک دئشئدئر. اۇ قادار اینسیجامسئزدئر کی، اۇنا متین موعاملەسی یاپانلارا شو آلئنتئیلا حاطئرلاتمادا بولونولور:
“شونو سؤیلەملیییم کی قورئان، بوگۆنە قادار اۇقونماقتا أن زۇر زۇرلاندئغئم، اۇقورکن یۇرولوپ اوساندئغئم بیر کیتابتئر. بزدیریجی بیر اینتیقامسئزلئق، قارماقارئشئق، حاملئق، بیتمز تۆکنمز تکرار، لاف قالابالئغئ، دۇلامباچلئلئق، قئساجاسئ؛ سۇن درەجە حام، یاوان وە قاهرئ چکیلمز بیر ساچمالئق… بیر باتئلئ اینسان طئبقئ دەولت آرشیولریندەکی اۇقوماسئ گۆچ أوراق یئغئنلارئندا اۇلدوغو گیبی قورئان متنینی دە آنجاق واظیفە حیسسینین باسقئسئ آلتئندا اۇقویوپ بیتیرمەیی باشارابیلیر…
بۆتۆن بونلارا راغمن قورئانئن ناسئل اۇلوپ دا سمادا یازئلمئش بیر کیتاب اۇلاراق قابول أدیلدیگینی آنلاماق گۆچتۆر. قورئانا ایی یازئلمئش بیر کیتاب دیەبیلمک، شؤیلە دورسون، هرحانگی بیر کیتاب دیەبیلمک داحی مسئلەدیر. قالدئ کی، اۇ داحا زیادە تغاننی ایلە اۇقونان مانظوم متینلرە بنزەر نیتەلیکتەدیر. سۇنوچتا قورئان آنجاق کؤتۆ یازئلئ بیر متین اۇلاراق نیتەلندیریلەبیلیر (…) قورئان سۆرکلی اۇلاراق حض. موحاممدین چاغئنداکی عارابلارئن حافئظاسئندا مەوجود اۇلان گچمیش پەیغامبرلرە عائید قئصصالارئ آقتارئر. ایبراهیم، هود، موسا، عیسا وە دیگر گرچک وە /وەیا أفسانەوی پەیغامبرلرین بیربیری آردئنجا شو وەیا بو قاومە گلیپ گۆناەلارئندان اؤتۆرۆ اۇنلارئ ناسئل اویاردئقلارئنئ دفعالارجا آنلاتئر وە جان سئقئجئ بو تکرارلاردان بئقئپ اوسانماز.”
بو ذیهنیەتە گؤرە قورئاندا آنلاتئلان تاریحی قئصصالاردا گرچک دئشئدئر. اۇ قادار گرچک دئشئدئر کی آدمدن موسایا، فیرعاووندان قارونا، ایبلیستن عیفریتە، قارئنجادان هۆدهۆدە همن هر شەی قورغودور، گرچک دئشئدئر. تک آماجئ واردئ بو قورغولارئن؛ واحیەدیلدیگی دؤنمدەکی موحاطابلارئن ایلگیسینی چکیپ اۇنلارا بیر چکیدۆزن ورمک. حاتتا واعادلر وە تهدیدلر بیلە قورغودور. چؤلدە یاشایانلارا یاعنی سئجاقلا باشئ بلادا اۇلانلارا حیطاب أتتیگی ایچین آتشلە تهدید أتمیش، قادئن وە ایچکی مۆبتلاسئ اۇلدوقلارئ ایچین جننتین حوریلریندن، شاراب آقان نهیرلریندن باحثەتمیشتیر.
قورئانئ آشاغئلایان بو باقئش آچئسئ ینی دگیلدیر. بلکی دە اینسانلئق تاریحی قادار أسکیدیر. کیبیرلی اینسان اۇغلو، آللاها دین اؤگرتمەیە قالقار. آللاەتان هر شەیی ایستەر آما یاراتئجئسئنئن اۇنا أمیر ورمەسینە چۇق ایچرلەر. سیستمی کندی قورماق ایستەدیگی ایچین کندیسینە یاپئلان اویارئلارئ دویمازدان گلیر، اۆزەرینە آلئنماز؛ “بانا دگیل، بندن اؤنجەکیلرینە سؤیلنمیش اۇلمالئ” دەر. بونو یاپارکن دە؛ “آللاها یاقئشئر مئ کۆچۆک مسئلەلرلە اوغراشماق” دەر. أساسئندا؛ “بنیم گیبی بیرینە حیطاب أدن متین بؤیلە یاوان اۇلمامالئدئر” دیەرک کندیسینی مرکزە قۇیار.
قۇنویلا ایلگیلی بیر آیت شؤیلەدیر:
بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ ﴿۵﴾ (سورة الأنبیاء)
آصلئندا شونلارئ دەدیلر: “قارماقارئشئق دۆشلر! حایئر، اۇنو کندیسی اویدوردو. یۇق، اۇ بیر شاعیردیر. (أگر ألچی ایسە) بیزە، اؤنجەکیلرە گؤندریلنلر گیبی بیر بلگە (موعجیزە) گتیرسە یا!” (أنبیا سورەسی؛ 5)
عاینئ ایفادەیی (أضغَاثُ أحلَامٍ) یوسوف سورەسیندە، ملیکین گؤردۆگۆ رۆیا ایچین رۆیا یۇرومجولارئ سؤیلەر. اۇنلارا گؤرە ملیکین گؤردۆگۆ رۆیاداکی سمبۇللر قارئشئق، بیربیرییلە ایرتیباطسئزدئر. اۇیسا عاینئ ایفادەلر بو ایشین عیلمینی بیلن یوسوف ایچین آنلاملئ وە ایرتیباطلئدئر.
آللاها، اینسانلارئن قۇلایجا آنلایئپ اویغولایابیلەجگی بیر کیتابئ یاقئشتئرامایانلار فارقلئ کیتاب بکلنتیلرینە گیررلر. چۇغو زامان دا اۇنو کندیلری یازارلار. ایشتە فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گن “أعجَمِی = آعجمی” ایفادەسی دە بو قۇنویلا ایلگیلی اۇلابیلیر. کندیلرینە تبلیغ أدیلن قورئانئن ایفادەلرینی؛ یالئن، سادە، آنلاشئلئر بولانلار، آللاهئن کیتابئنا یاقئشان ایفادەلرین آغدالئ، قاپالئ اۇلماسئ گرکتیگینی دۆشۆنمۆش وە بو بکلنتیلرینی ایفادە أتمیش اۇلابیلیرلر.
حایاتلارئنئ دۆزنلەین، آنلاشئلئر ایفادەلردن اۇلوشان دگیل، آنلامئن اؤنمسنمەدیگی، قودسیەتینی قاپالئلئقتا آرادئقلارئ ایلاهی بیر متین پشیندە اۇلابیلیرلر. هم بؤیلەسی بیر متین هر یؤنە چکیلەبیلەجک، اویغولانابیلیرلیکتن دە اوزاق اۇلاجاقتئر. آنجاق بو دفعا دا آنلامئن قاپالئ اۇلماسئندان شیکایت أدنلر اۇلاجاق، آیتلرین تافصیلینین یاپئلماسئ گرکیردی دیەجکلر، بو دفعا دا کیتابئن آنلامئنئن قاپالئ اۇلدوغو ماعذرتینە سئغئناجاقلاردئ. بو دورومدا فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گچن “أعجَمِی = آعجمی” ایفادەسی؛ فاصیح اۇلمایان، بۇزوق بیر دیل آنلامئنا گلییۇر اۇلابیلیر.
کلیمەنین ناحل سورەسینین شو آیتیندەکی قوللانئمئ دا بونو دستکلییۇر اۇلابیلیر:
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ ﴿۱۰۳﴾ (سورة النحل)
“قورئانئ اۇنا بیر اینسان اؤگرتییۇر.” دەدیکلرینی ألبتتە بیلییۇروز. گؤندرمە یاپتئقلارئ کیشینین دیلی آچئق وە دۆزگۆن دگیلدیر. حالبوکی بو (قورئان) آچئق وە دۆزگۆن عاراب دیلی ایلەدیر. (ناحل سورەسی؛ 103)
یوقارئدا سؤزۆ أدیلن کیشینین هیچ عارابچا قۇنوشامادئغئ دۆشۆنۆلەمز. آصلئ اۇلمایان بیر دەدیقۇدویا مالزمە أدیلدیگینە گؤرە، بو کیشی أن آزئندان موحاممد (ع) ایلە قۇنوشوپ آنلاشاجاق قادار عارابچا بیلییۇر اۇلمالئدئر. آدامئن دیلینین آعجمی اۇلدوغو سؤیلندیکتن سۇنرا قورئانئن آچئق عارابچا اۇلدوغونون بلیرتیلمەسی، سؤزۆ أدیلن کیشینین فاصیح قۇنوشمادئغئ، اۇیسا قورئانئن فاصیح عارابچا اۇلدوغو بلیرتیلمیش اۇلماقتادئر. ذاتن آنلاشئلدئغئنا گؤرە موحاممد (ع) دە فاصیح بیر عارابچا قۇنوشماقتایدئ.
شو آیت بونا ایشارت أدییۇر اۇلابیلیر:
وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ ﴿۱۹۸﴾ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِمْ مَا كَانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ ﴿۱۹۹﴾ (سورة الشعراء)
اۇنو (قورئانئ) عاراب اۇلمایان (آعجمی) بیرینە ایندیرسەیدیک، اۇ دا بونلارا اۇقوسایدئ، یینە اۇنا اینانئپ گۆونمزلردی. (شوعارا سورەسی؛ 199-198)
بو آیتلر مککەلیلرین کندی ایچلریندن باعضئلارئنئن نبی اۇلمایا داحا لایئق اۇلدوقلارئنئ سؤیلەمەلرییلە عالاقالئ اۇلابیلیر.
شؤیلە دییۇرلاردئ:
وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ ﴿۳۱﴾ (سورة الزخرف)
“بو قورئان ایکی کنتین بیریندن بیر بۆیۆک آداما ایندیریلسەیدی یا!” دەدیلر. (زوحروف سورەسی؛ 31)
شوعارا سورەسینین 199-نجو آیتیندە یینە دە اینانمایاجاقلارئ سؤیلنییۇر. دەمک کی، کندی ایستەدیکلری بیرینە ایندیریلسەیدی اینانمالارئ گرکەجکتی. بو دورومدا کیتاب یینە عارابچا اۇلاجاق آما فاصیح بیر عارابچا اۇلمایاجاق، باعضئ ایفادەلر اۇنلارا قاپالئ گلەجکتی.
یوقارئدا گچن شوعارا سورەسینین ایلگیلی آیتلرینین همن اؤنجەسیندە قورئانئن آچئق عارابچا دیلییلە ایندیریلدیگیندن سؤز أدیلمکتەدیر:
بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ ﴿۱۹۵﴾ (سورة الشعراء)
آپآچئق عاراب دیلییلەدیر. (شوعارا سورەسی؛ 195)
حال بؤیلەیکن، بوگۆن کیتابئن کلیمەلریندن باعضئلارئنئن مۆجمل اۇلدوغو، آنجاق سۆننتلە آنلاشئلدئغئ سؤیلنەبیلمکتەدیر.
یۆجە آللاە کیتابئن آچئق (مۆبین) بیر عارابچا ایلە ایندیریلدیگینی، کیتابئن وە آیتلرین تافصیل أدیلدیگینی، کیتابئن موفاصصال قئلئندئغئنئ بیلدیرییۇرسا، داحاسئ کیتابئن بیر عیلمە گؤرە کندیسی طارافئندان تافصیل أدیلدیگینی حابر ورییۇرسا فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گچن “أعجَمِی = آعجمی” ایفادەسی عارابچا دئشئنداکی بیر دیل آنلامئنا گلمز. زیرا کیتاب عارابچا ایندیریلمەسینە راغمن تافصیل أدیلمیش. قاصدەدیلن، کیتابئن ایندیریلدیگی دیلین یاعنی عارابچانئن فاصیح یا دا آعجمی یاعنی قوراللارئ اۇتورموش، دیلبیلگیسی اۇلوشموش عارابچا مئ یۇقسا قوراللاردان باغئنسئز بیر عارابچا مئ اۇلوپ اۇلماماسئ مسئلەسی اۇلمالئدئر. آیتلر آراسئنداکی ایرتیباطلاردان حارەکتلە تافصیلین اۇلوشتورولماسئ ایچین دیلین قوراللارئنئن اۇتورماسئ گرکیر. بؤیلە بیر متین بلیرسیزلیک تاشئماز. اۇرایا بورایا چکیلەمز. آنجاق اۇتورموش بیر دیلبیلگیسی اۆزەریندن اۇلوشتورولمازسا بلیرسیزلیکلر تاشئر. بو دفعا دا بو، آنلاشئلئر دگیل، آچئقلامایا ایحتیاجئ وار دەنیلیر. کؤتۆ نیەتلیلرە آلان آچئلمئش اۇلور.
-
سۇنوچ
قورئاندا تبیین، تافصیل، تاصریف گیبی فارقلئ کلیمەلر گچسە دە، گنلدە مئاللردە بو کلیمەلرە “آچئقلاما” آنلامئ وریلیر. قاوراملار آراسئنداکی ایرتیباطلارئن گؤز آردئ أدیلمەسی قورئانئن آنلاشئلماسئندا اؤنملی بیر أکسیکلیک اۇلوشتورماقتادئر. قورئاندا گچن هر فارقلئ کلیمەنین دیگرلریندن آیرئشان بیر آنلامئ واردئر. بو، عاینئ کؤکە صاحیب اۇلوپ دا فارقلئ قالئبلاردا قوللانئلان کلیمە وە فیعیللر ایچین بیلە سؤز قۇنوسودور.
“تافصیل” قاورامئنئن آنلام مرکزیندە “آیرئلما” آنلامئ واردئر. هرحانگی بیر قۇنویلا ایلگیلی بیر آیتتن یینە اۇ قۇنویلا ایلگیلی بیر باشقا آیتە گیتمک، اۇرادان دا باغلانتئلئ دیگر آیتلرە یؤنلمک، نیهایتیندە قۇنویلا ایلگیلی آنلام کۆمەسینی یاعنی قورئانئ اۇلوشتورماق “تافصیلە” اولاشماق اۇلور. بؤیلەجە هدفلنن آما ذاتن وار اۇلوپ تثبیت أدیلمەسی گرکن سۇنوچ اۇرتایا چئقار. بونا دا “تبیین” دەنیر. شؤیلە دە سؤیلەیەبیلیریز: هرحانگی بیر قۇنودا “موحکم وە مۆتشابیەلردن” اۇلوشان ایکیلی آیتلرین (مثانی) باغلانتئسئنا “تەویل”؛ تەویللە اولاشئلان آیرئنتئیا “تافصیل”، تافصیلین سۇنوجونا “تبیین” دەنیر. یاعنی موحکم وە مۆتشابیەلردن اۇلوشان آیتلرلە (مثانی) تەویل قورولور. تەویل ایلە تافصیلە اولاشئلئر. تافصیل ایلە تبیین گرچکلشیر.
“تافصیل” باغلامئندا فوصصیلت سورەسینین آیتیندە گچن “أعجَمِی = آعجمی” ایفادەسی عارابچانئن دئشئندا هرحانگی بیر باشقا دیل اۇلاراق آنلاشئلماقتا؛ آیتتە، شاید قورئان موحاممدە (ع) عارابچانئن دئشئندا بیر دیللە ایندیریلسەیدی، اینسانلارئن بو کیتابئن آچئقلانماسئنئ طالب أدەجکلرینین آنلاتئلدئغئ سؤیلنیر. آیتین بو شکیلدە آنلاشئلماسئ چشیتلی آچئلاردان سۇرونلو گؤزۆکمکتەدیر. کندیلرینە تبلیغ أدیلن قورئانئن ایفادەلرینی؛ یالئن، سادە، آنلاشئلئر بولانلار، آللاهئن کیتابئنا یاقئشان ایفادەلرین آغدالئ، قاپالئ اۇلماسئ گرکتیگینی دۆشۆنمۆش وە بو بکلنتیلرینی ایفادە أتمیش اۇلابیلیرلر. بو دورومدا فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گچن “أعجَمِی = آعجمی” ایفادەسی، فاصیح اۇلمایان، بۇزوق بیر دیل آنلامئنا گلییۇر اۇلابیلیر.
