تبیین کلیمەسینین، اینسانلارا نیسبت أدیلدیگیندە کیتابتا ایندیریلنلری اۇلدوغو گیبی اۇرتایا قۇیماق، گیزلەمەمک آنلامئنا گلدیگینە دائیر باقارا سورەسینین 159 وە 160-نجئ آیتلری چۇق دیققات چکیجیدیر:
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿۱۵۹﴾ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿۱۶۰﴾ (سورة بقرة)
ایندیردیگیمیز آچئقلایئجئ آیتلری وە آنا یۇلو بو کیتابتا اینسانلارا آچئقلادئغئمئز حالدە گیزلەینلر وار یا؛ ایشتە آللاە اۇنلارئ دئشلایاجاقتئر. دئشلایاجاق اۇلانلار دا دئشلایاجاقتئر. تەوبە أدیپ کندینی دۆزلتن وە اۇنلارئ آچئقلایانلار باشقا. اۇنلارئن تەوبەسینی قابول أدریم. بن هر تەوبەیی قابول أدریم، ایکرامئم بۇلدور. (باقارا سورەسی؛ 159-160)
159-نجو آیتتە، آللاهئن لاعنتینین، اینسانلارا آچئقلانمئش اۇلماسئنا راغمن کیتابتاکیلری گیزلەینلر اۆزرینە اۇلدوغو بیلدیریلدیکتن سۇنرا تەوبە أدیپکندینە چکیدۆزن ورن وە کیتابتا بولونانلارئ تبیین أدنلرین بوندان ایستیثنا أدیلمەسی، تبیین گؤرەوینین هرکسە وریلمیش بیر گؤرەو اۇلدوغونو گؤسترمکتەدیر. آیتتە گچن “اینسانلار” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن أهلی کیتاب، کیتاب ایلە قاصدەدیلن دە تەورات وە اینجیل اۇلمالئدئر. تەورات وە اینجیلدە اۇلانلارئن بیر قئسمئنئ أهلی کیتاب، اینسانلاردان گیزلەمیش اۇلمالئلار.
نیتەکیم آلی عیمران سورەسینین 187-نجی آیتیندە آللاهئن، أهلی کیتابتان، کیتابئ اینسانلارا تبیین أدەجکلری، گیزلەمەیەجکلری قۇنوسوندا سؤز آلدئغئندان باحثەدیلمکتەدیر:
وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ ﴿۱۸۷﴾ (سورة آل عمران)
آللاە کندیلرینە کیتاب وریلنلردن کسین سؤز آلدئ؛ “اۇنو اینسانلارا کسینلیکلە آچئقلایاجاقسئنئز وە گیزلەمەیەجکسینیز،” دەدی. (آلی عیمران سورەسی؛ 187)
ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە رسولوللاەتان یاپماسئ ایستنن تبیین ایلە یوقارئداکی آیتلردە اینسانلاردان ایستنن تبیینین عاینئ اۇلماسئ گرکیر. آیتلری آچئقلایانئن آللاە اۇلدوغو دۆشۆنۆلدۆگۆندە اینسانلارا نیسبت أدیلدیگیندە تبیین ایلە قاصدەدیلن، آللاهئن آچئقلادئقلارئنئ اینسانلارا دویورماق، اۇلانئ اۇلدوغو گیبی اۇرتایا قۇیماق آنلامئنا گلیر.
قورئاندا یۆجە آللاهئن تفککۆر أتسینلر دییە آیتلری اینسانلارا تبیین أتتیگینە دائیر آیتلر (کذلک یبین اللە لکم الآیات لعلکم تتفکرون) دیققاتە آلئندئغئندا، ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە، عاینئ گرکچە ایلە یاعنی اینسانلارئن تفککۆر أتمەلری ایچین کندیلرینە ایندیریلنی رسولوللاهئن تبیین أتمەسی، آللاهئن آچئقلامالارئنئ اینسانلارا دویورماسئ یاعنی آللاهئن یاپمئش اۇلدوغو آچئقلامالارئ اینسانلارا تبلیغ أتمەسی آنلامئنا گلیر.
بو دوروما باعضئ فئقئە اوصولۆ عالیملری دە دیققات چکمکتەدیر. چشیتلی وسیلەلرلە ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتینی ألە آلدئغئ بؤلۆملردە جسساس (اؤلۆمۆ؛ 370/981) دا آیتتە گچن “لتبین للناس ما نزل إلیهم” ایفادەسینین تبلیغ، ائظهار وە گیزلەمەمە آنلامئنا گلمە ایحتیمالیندن باحثەدر. عامیدی (اؤلۆمۆ؛ 631/1233) وە شیرازی (اؤلۆمۆ؛ 476/1083) دە عاینئ ایحتیمالدن سؤز أدرلر. أبو یاعلا أل-فررا (اؤلۆمۆ؛ 458/1066)، “لتبین للناس ما أنزل إلیهم” ایفادەسیندەکی تبیینین تبلیغ آنلامئنا گلدیگینی سؤیلەر. آیتتە گچن ایفادە ایلە قاصدەدیلنین تبلیغ اۇلدوغونا عامیدی وە بوحاری (اؤلۆمۆ؛ 730/1330) دە دیققات چکرلر.
4- ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتی باغلامئندا تبیین قۇنوسو
… وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۴۴﴾ (سورة النحل)
… وە سانا دا بو ذیکری ایندیردیک کی کندیلرینە ایندیریلنین نە اۇلدوغونو اۇ اینسانلارا تبیین أدەسین، بلکی تفککۆر أدرلر. (ناحل سورەسی؛ 44)
گلەنکسل آنلایئشا گؤرە یوقارئداکی آیتتە قاصدەدیلن شودور: رسولوللاە قورئانئن آچئقلامایا موحتاج قۇنولارئنئ آچئقلایاجاق بؤیلەجە اینسانلار دا قورئانئ آنلایئپ اویغولایاجاقلاردئر.
بو آنلایئشا گؤرە آچئقلاناجاق اۇلان قورئان، آچئقلامایئ یاپاجاق اۇلان رسولوللاە، کندیلرینە آچئقلاما یاپئلاجاق اۇلانلار دا مۆسلۆمانلاردئر. آیتی اؤنجە گنل اۇلاراق قورئان بۆتۆنلۆگۆ آچئسئندان، آردئندان دا رسولوللاهئن تبیین گؤرەوی باغلامئندا ألە آلالئم:
آیتین قورئان بۆتۆنلۆگۆ آچئسئندان دگرلندیریلمەسی
بو باشلئق آلتئندا اؤنجە مککەلی مۆشریکلرین وە أهلی کیتابئن رسولوللاها یؤنلتتیکلری ایعتیراضلارا دگینەلیم، آردئنداندا آیتی، قورئان بۆتۆنلۆگۆ آچئسئندان دگرلندیرەلیم.
آ- مککەلی مۆشریکلرین رسولوللاها ایعتیراضئ
قورئاندا پک چۇق آیتیندە رسولوللاها مککەدە یؤنلتیلن چشیتلی ایعتیراضلاردان سؤز أدیلمکتەدیر. بو ایعتیراضلاردان بیری، دیگر رسوللرە دە یؤنلتیلن، آللاهئن رسول اۇلاراق ملک دگیل دە بیر اینسان گؤندرمەسینە دائیردیر.
مثەلا أنبیا سورەسینین 3-نجۆ آیتیندە، مککەلیلرین رسولوللاە ایچین شؤیلە دەدیکلری بیلدیریلیر:
… هَلْ هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ … ﴿۳﴾ (سورة الأنبیاء)
… بو دا سیزین گیبی بیر بشر (اینسان) دگیل می؟.. (أنبیا سورەسی؛ 3)
7 وە 8-نجی آیتلردە دە بونون آللاهئن بیر قورالئ اۇلدوغو حاطئرلاتئلماقتادئر:
وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿۷﴾ وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَا يَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِدِينَ ﴿۸﴾ (سورة الأنبیاء)
سندن اؤنجە گؤندردیگیمیز ألچیلر سادەجە واحیەتتیگیمیز أرککلردی. بیلمییۇرسانئز اۇ ذیکری بیلنلرە سۇرون. اۇنلارئ یەمک یەمەین بدنلر یاپمادئق؛ اؤلۆمسۆز دە دگیللردی. (أنبیا سورەسی؛ 7-8)
یینە یونوس سورەسینین 2-نجی آیتیندە، اینسانلارئن، ایچلریندن بیرینە واحیەدیلمەسینە شاشئردئقلارئ بیلدیریلیر:
أَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَيْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ … ﴿۲﴾ (سورة یونس)
ایچلریندن بیر کیشییە واحیەتمەمیز، اۇنلارا چۇق مو توحاف گلدی!.. (یونوس سورەسی؛ 2)
شو آیتتە دە اینسانلارا کندیلری گیبی ییەن، ایچن، چارشئدا دۇلاشان بیرینین رسول اۇلاراق گؤندریلمەسینین گنل بیر قورال اۇلدوغو بیلدیریلیر:
وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ … ﴿۲۰﴾ (سورة الفرقان)
سندن اؤنجە گؤندردیگیمیز ألچیلرین حپسی دە یەر ایچر؛ چارشئ پازاردا دۇلاشئردئ … (فورقان سورەسی؛ 20)
شو آیتتە، اینسانلارا بیر رسول گؤندریلەجکسە بونون گؤکتن دگیل یردن یاعنی ملک دگیل اینسان اۇلاجاغئ حابر وریلمکتەدیر:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى … ﴿۱۰۹﴾ (سورة یوسف)
سندن اؤنجە گؤندردیگیمیز ألچیلر، اۇ یرلرین حالقئندان واحیەتتیگیمیز أرککلردی … (یوسوف سورەسی؛ 109)
رسوللر اینسانلارا سۇروملولوق یۆکلەییپ اؤرنک اۇلدوقلارئ ایچین اینسانلار آراسئندان سچیلیرلر. شو آیتتە، یریۆزۆندە یۆکۆملۆ وارلئقلار اۇلاراق ملکلر یاشاسایدئ، اۇنلارا ألچی اۇلاراق ملک گؤندریلەجگی بیلدیریلیر:
قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مَلَائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَكًا رَسُولًا ﴿۹۵﴾ (سورة الإسراء)
دە کی: “یریۆزۆنە یرلشیپ دۇلاشانلار ملکلر اۇلسایدئ، اۇنلارا ألچی اۇلاراق ألبتتە گؤکتن بیر ملک گؤندریردیک. (ایسرا سورەسی؛ 95)
ب- أهلی کیتابئن رسولوللاها ایعتیراضئ
مککی باعضئ آیتلردە گچن “بنی إسرائیل = ایسرائیل اۇغوللارئ”، “الذین اوتوا العلم = کندیلرینە عیلیم وریلنلر”، “أهل الذکر = ذیکیر أهلی”، “الذین یقرؤون الکتاب = کیتاب اۇقویانلار” گیبی حیطابلار؛ مککەدە أهلی کیتابئن وارلئغئنئ گؤستریر.
شو آیت، رسولوللاهئن أهلی کیتابتان بیرییلە ایرتیباط حالیندە اۇلدوغونو گؤستریر:
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ ﴿۱۰۳﴾ (سورة النحل)
“بونو اۇنا بیر کیشی اؤگرتییۇر” دەدیکلرینی ألبتتە بیلییۇروز. دیللرینە دۇلادئقلارئ کیشی عارابچا بیلمز آما قورئانئن دیلی آپآچئق عارابچادئر. (ناحل سورەسی؛ 103)
باعضئ آیتلردە دە رسولوللاهئن أهلی کیتابا باشوورماسئ تاوصیەسی أدیلمکتەدیر. قورئان أهلی کیتابئن، بیر نبی بکلنتیسی ایچریسیندە اۇلدوقلارئنئ، موحاممدین (ع) آللاهئن رسولۆ، کندیسینە ایندیریلن قورئانئن دا آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونو کسین بیر شکیلدە بیلدیکلرینی بیلدیریر. یینە قورئانا گؤرە أهلی کیتابتان باعضئلارئ، رسولوللاها ایمان أتمیشتیر. قورئاندا، أهلی کیتابئن رسولوللاەتان کندیلرینە موعجیزە گؤسترمەسینی ایستەدیگی حابر وریلیر.
یۆجە آللاە، طاها سورەسینین 133-نجۆ آیتیندە رسولوللاەتان موعجیزە ایستەینلرە، موعجیزە اۇلاراق اؤنجەکی کیتابلاردا یازئلئ اۇلانلارئن اۇنلار ایچین یتر دلیل اۇلدوغونو حاطئرلاتئر:
وَقَالُوا لَوْلَا يَأْتِينَا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَوَلَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ مَا فِي الصُّحُفِ الْأُولَى ﴿۱۳۳﴾ (سورة طە)
دەدیلر کی: “بیزە راببیندن بیر بلگە گتیرسەیدین یا؟” اۇ کیتابلاردا اۇندان باحثەدیلمەسی یتمز می؟ (طاها سورەسی؛ 133)
