سۇنوچ اۇلاراق 44-نجۆ آیت چرچوەسیندە دۆشۆنۆلدۆگۆندە، رسولوللاها ذیکرین یاعنی قورئانئن ایندیریلمەسیندەکی آماچ؛ أهلی کیتابئن أللریندەکی کیتابلاردا نەلر اۇلدوغونو رسولوللاە طارافئندان اۇرتایا قۇنماسئدئر. پک چۇق آیتتە قورئانئن، اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانئ تاصدیق أتتیگیندن، بو کیتابلاردا ایحتیلاف أدیلنلری وە گیزلننلری تبیین أتتیگیندن باحثەدیلیر. یاعنی رسولوللاە، أهلی کیتابئن أللریندەکی کیتابلاردا اۇلانئ تاصدیق، کیتابتا ایحتیلاف أتتیکلری وە گیزلەدیکلری باعضئ حوصوصلارئ تبیین، بیرتاقئم حۆکۆملری دە داحا حایئرلئسئیلا نسحەتمک ایچین گؤندریلمیشتیر.
ایمام ماتوریدی دە آیتە عاینئ آنلامئ وریر. رسولوللاها ایماندا ترددۆد یاشایان یا دا اۇندان موعجیزە ایستەیەرک اۇنا ایمان أتمەمک ایچین باهانە آرایان أهلی کیتاب ایچین یتر دلیل دە بو اۇلاجاقتئر. بؤیلەلیکلە أهلی کیتاب، هم أللریندەکی کیتابلا قورئانئ قارشئلاشتئرئپ قورئانئن، أللریندەکی کیتابلارئ تاصدیق أتتیگینی گؤرەجکلر، هم دە قورئان، اۇنلارئن ساقلادئقلارئ وە اۆزریندە ایحتیلاف أتتیکلری باعضئ قۇنولارئ آچئقلئغا قاووشتورموش اۇلاجاقتئر.
اؤتە یاندان داحا اؤنجە تانئدئقلارئ وە اۇقوما یازما بیلمەین، کیتاب وە ایمانی قۇنولاردا آیرئنتئلئ بیلگییە صاحیب اۇلمایان، کندیسینە بیر کیتاب ایندیریلەجگینە دائیر بیر بکلنتیسی دە بولونمایان بیرینین بو آیتلری اۇقوماسئ، اۇنلار ایچین بیر موعجیزە أتکیسیندە اۇلاجاق، بؤیلەلیکلە اۇنلار دا عاقلەدیپ اۇنا ایناناجاقلاردئ. رسولوللاە تۆم بونلارئ أهلی کیتابا قارشئ قورئانلا یاپماقتادئر. اۇ حالدە ایلریدە دە گلەجگی اۆزرە، آیتتە گچن تبیین (لتبین)؛ “اۇرتایا قۇیما” آنلامئنا گلیر.
أنبیا سورەسینین آشاغئداکی آیتلری دە یوقارئدا آنلاتئلانلارلا اؤرتۆشمکتەدیر.
وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿۷﴾ وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَا يَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِدِينَ ﴿۸﴾ ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَيْنَاهُمْ وَمَنْ نَشَاءُ وَأَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ ﴿۹﴾ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿۱۰﴾ (سورة الأنبیاء)
7- سندن اؤنجە دە آنجاق کندیلرینە واحیەتتیگیمیز بیرتاقئم أرککلری رسول اۇلاراق گؤندردیک. أگر بیلمییۇرسانئز أهلی ذیکرە سۇرون.
8- بیز اۇنلارئ یەمک یەمز بیر بدن یاپئسئندا یاراتمادئق. اۇنلار اؤلۆمسۆز دە دگیللردی.
9- سۇنرا اۇنلارا وردیگیمیز سؤزۆ یرینە گتیردیک. کندیلرینی وە دیلەدیگیمیز کیمسەلری قورتاردئق. حاددی آشانلارئ ایسە هلاک أتتیک.
10- آند اۇلسون سیزە، ایچیندە سیزین ذیکرینیز بولونان بیر کیتاب ایندیردیک. حالا عاقلئنئزئ قوللانمایاجاق مئسئنئز؟ (أنبیا سورەسی)
سورەنین 3-نجۆ آیتیندە، رسولوللاهئ قاصدەدەرک “هل هذا إلا بشر مثلکم = بو دا سیزین گیبی بیر بشر دگیل می؟” شکلیندە ایعتیراضدا بولونانلاردان باحثەدیلمکتەدیر. ایشتە سورەنین 7-نجی آیتیندە، ناحل سورەسینین 43-نجۆ آیتیندە اۇلدوغو گیبی (وما أرسلنا من قبلک إلا رجالا نوحی إلیهم)، نەرەدەیسە عاینئ ایفادەلرلە، رسول اۇلاراق بیر اینسانئن گؤندریلمەسینە یاپئلان ایعتیراضا جواب واردئر (وما أرسلنا قبلک إلا رجالا نوحی إلیهم). طئبقئ ناحل سورەسینین 43-نجۆ آیتیندەکی گیبی، بو تۆر شۆبهەسی اۇلانلارئن ذیکیر أهلینە دانئشمالارئ تاوصیە أدیلمکتەدیر (فسئلوا أهل الذکر إن کنتم لاتعلمون).
8-نجی آیتتە، رسوللرین بشر اۇلدوغو وورغولانئپ مککەلی مۆشریکلرە جواب وریلدیکتن سۇنرا، یینە ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە اۇلدوغو گیبی 9 وە 10-نجو آیتلردە حیطاب أهلی کیتابا یؤنلتیلمکتە وە رسوللرە تابیع اۇلانلارئن قازاناجاغئنا، دیگرلرینین دە قایبەدەجگینە دائیر آللاهئن قورالئنا عاطئفتا بولونولماقتا، بو قورالئ أهلی کیتابئن بیلدیگی ایما أدیلمکتە، آردئندان دا أهلی کیتابئن دیققاتی قورئانا چکیلمکتە (لقد أنزلنا إلیکم کتابا بیە ذکرکم) وە 10-نجو آیت ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتینە بنزەر بیر شکیلدە “أفلا تعقلون = عاقلئنئزئ قوللانمایاجاق مئسئنئز؟” ایفادەسییلە سۇنا أرمکتەدیر. 10-نجو آیتتە، کیتابئن صئفاتئ اۇلاراق “فیە ذکرکم” ایفادەسی گچمکتەدیر. بو ایفادە ایلە قاصدەدیلنین نە اۇلدوغو اۆزریندە قئساجا دورماق ایستییۇروز.
آیتتە گچن “فیە ذکرکم” ایفادەسی ایلە ایلگیلی اۇلاراق تفسیر أثرلریندە؛ “سیزین حابرینیز”، “شرفینیز”، “قورەیشتن ایمان أدنلرین شرفی”، “حایاتئنئزدا یاپئپ أتتیکلرینیز”، “سیزین ایچین بیر تذکیرە”، “دینینیز”، “دۆنیا وە آحیرت ایشلرینیز”، “گۆزل آحلاق وە عامللرینیز”، “دینی ایشلردە ایحتیاج دویدوغونوز شەیلر” شکلیندە ایفادەلر قوللانئلئر.
قورطوبی (اؤلۆم؛ 463/1071)، ایفادەنین تفسیرینە دائیر گؤرۆشلری وردیکتن سۇنرا “سیزین شرفینیز” ایفادەسینین حپسینی قاپسادئغئنئ سؤیلەر وە بو آنلاما دائیر زوحروف سورەسینین 44-نجۆ وە صاد سورەسینین 1-نجی آیتینە عاطئفتا بولونور. طابری (اؤلۆم؛ 310/923)، ایفادەنین تفسیرییلە ایلگیلی اۇلاراق مۆجاهیدین (اؤلۆم؛ 103/721)، مۆمینون سورەسینین 71-نجی آیتینی ذیکرەتتیگینی سؤیلەر. ناحل سورەسینین 43 وە 44-نجۆ آیتلریندە اۇلدوغو گیبی أنبیا سورەسینین یوقارئدا یر وردیگیمیز آیتلریندە دە اؤنجە مککەلی مۆشریکلرە حیطاب أدیلمکتە، آردئندان دا أهلی کیتابا، موحاممدە (ع) ایندیریلن قورئانئن ایچیندە، اۇنلارا ایندیریلن دە اۇلدوغو یاعنی قورئانئن، أللریندەکی کیتابلارئ تاصدیق أتتیگی بیلدیریلمکتەدیر.
بو دورومدا 10-نجو آیتتە گچن “فیە کرکم” ایفادەسی “ألینیزدەکی کیتابئ تاصدیق أدن، ألینیزدەکی کیتابتاکیلری ایچرن” شکلیندە آنلاشئلمالئدئر. بو آنلام، ناحل سورەسینین 44-نجۆ آیتی باشتا اۇلماق اۆزرە دیگر باعضئ آیتلرلە دە اؤرتۆشمکتەدیر. مثەلا أنبیا سورەسینین 24-نجۆ آیتیندە آللاە، کندیسینە اۇرتاقلار أدیننلر ایچین رسولوللاەتان شؤیلە دەمەسینی ایستەمکتەدیر:
أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ ﴿۲۴﴾ (سورة الأنبیاء)
یینە دە آللاەتان اؤنجە بیرتاقئم تانرئلارا مئ توتوندولار؟ دە کی: “دلیلینیزی گتیرین. بنیملە بیرلیکتە بیرلیکتە اۇلانلارئن کیتابئ بودور. بو بندن اؤنجەکیلرین دە کیتابئدئر.” اۇنلارئن چۇغو بو گرچگی بیلمز دە اۇنون ایچین یۆز چەویریرلر. (أنبیا سورەسی؛ 24)
25-نجی آیتتە تۆم رسوللرین تەوحید ایلکەسی اۆزرە گؤندردیکلری بیلدیریلیر:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ ﴿۲۵﴾ (سورة الأنبیاء)
سندن اؤنجە گؤندردیگیمیز هر ألچییە موطلاقا شونو بیلدیرمیشیزدیر: “بندن باشقا تانرئ یۇقتور، قوللوغو بانا یاپئن”. (أنبیا سورەسی؛ 25)
24-نجۆ آیتتە گچن “هذا ذکر من معی” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن قورئان، “وذکر من قبلی” ایفادەسی ایلە دە اؤنجەکی کیتابلار اۇلمالئدئر. أهلی کیتابا تکلیف أدیلن بو قارشئلاشتئرما یونوس سورەسینین 94-نجۆ آیتیندە، کندیسینە ایندیریلنە قارشئ بیر شۆبهە دویماسئ حالیندە رسولوللاها دا تکلیف أدیلیر:
فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿۹۴﴾ (سورة یونس)
سانا ایندیردیگیمیز شەیدن شۆبهە أدییۇرسان، سندن اؤنجە ایندیریلمیش کیتابئ اۇقویانلارا سۇر. (یونوس سورەسی؛ 94)
قورئان، اؤنجەکی کیتابلارئن عارابچا اۇلاراق ایندیریلمیش شکلیدیر. عارابچا اۇلاراق ایندیریلن قورئانداکی آیتلر، اؤنجەکی کیتابلاردا دا واردئ.
شوعارا سورەسینین شو آیتلری قۇنویلا ایلگیلیدیر:
وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۱۹۲﴾ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ ﴿۱۹۳﴾ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ ﴿۱۹۴﴾ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ ﴿۱۹۵﴾ وَإِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ ﴿۱۹۶﴾ أَوَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ ﴿۱۹۷﴾ (سورة الشعراء)
192- اۇ قورئان، ألبتتە عالملرین راببی طارافئندان ایندیریلمیشتیر.
193- اۇنو گۆونیلیر روح (جبرائیل) ایندیرمیشتیر.
194- سنین قالبینە ایندیرمیشتیر کی، اویارئجئلاردان اۇلاسئن.
195- آپآچئق عاراب دیلییلەدیر.
196- قورئان، ألبتتە اؤنجەکیلرین کیتابلارئندا دا واردئ.
197- ایسرائیل اۇغوللارئ بیلگینلرینین بونو بیلمەسی، اۇنلار ایچین بیر بلگە دگیل میدیر؟ (شوعارا سورەسی)
شوعارا سورەسینین 192 ایلا 195-نجی آیتلریندە قورئانئن، آللاە کلامئ اۇلدوغو، اویارئجئلاردان اۇلسون دییە رسولوللاها عارابچا اۇلاراق جیبریل طارافئندان ایندیریلدیگی بلیرتیلدیکتن سۇنرا، 196-نجئ آیتتە قورئانئن، اؤنجەکیلرین کیتابلارئندا دا اۇلدوغو حاطئرلاتئلماقتا وە 197-نجی آیتتە بونون ایسرائیل اۇغوللارئنئن عالیملری ایچین یترلی دلیل اۇلدوغونا دیققات چکیلمکتەدیر.
