ج- رۆیانئن تەویلی (تَأوِیلُ الرُّؤیَا)
یوسوف سورەسینین 100-نجۆ آیتیندە، یاعنی قئصصانئن سۇنوندا یوسوف (ع) چۇجوقلوغوندا گؤردۆگۆ رۆیانئن باغلانتئسئنئن تاماملاندئغئنئ ایفادە أتمک ایچین؛ “هَذَا تَأوِیلُ رُؤیَایَ مِن قَبلُ” دەر. بو؛ “ایشتە داحا اؤنجە گؤردۆگۆم رۆیانئن تەویلی بودور” دەمکتیر. بونونلا، هنۆز بیر چۇجوق ایکن گؤردۆگۆ رۆیانئن باغلانتئسئنئن قورولدوغونو قاصدەتمکتەدیر. عاینئ سورەنین اۆچ آیتیندە دە “بِتَأوِیلِەِ” شکلیندە رۆیایئ تمثیل أدن ضامیرە موضاف اۇلاراق “تەویل” کلیمەسی گچمکتەدیر وە یینە قاصدەدیلن یوسوفون (ع) زیندان آرقاداشلارئنئن گؤردۆگۆ رۆیالارئن گرچک حایاتلا باغلانتئلارئدئر.
د- صابئر گؤسترەمەدیگین شەیلرین تەویلی
(تَأوِیل مَا لَم تَستَطِع عَلَیەِ صَبرًا)
کهف سورەسینین ایکی آیتیندە موسانئن (ع)، آرقاداشلئق أتتیگی کیشینین یاپئپ أتتیکلری قارشئسئندا صابرەدیپ ایعتیراض أتتیگی اۇلایلارئن آرقا پلانئ آنلامئندا “تَأوِیل مَا لَم تَستَطِع عَلَیەِ صَبرًا” ایفادەسی گچمکتەدیر. بیلیندیگی اۆزەرە موسا (ع)، آللاهئن، قاتئندان بیلگی ورەرک ایکرامدا بولوندوغونو بیلدیردیگی قولا -کی بو بیر ملک اۇلمالئدئر- یۇل آرقاداشلئغئ تکلیف أدینجە ملک اۇنا: “سن بنیملە بیرلیکتە اۇلمایا دایانامازسئن، ایچیۆزۆنۆ بیلمەدیگین بیر شەیە ناسئل دایاناجاقسئن” دەمیش، یینە دە موسانئن (ع) ائصرارئ اۆزەرینە برابر یۇلا چئقمئشلاردئ. یۇلدا، هر اینسان گیبی موسانئن (ع) آنلام ورەمەدیگی وە ایعتیراضدا بولوندوغو بیر تاقئم حادیثەلر یاشانمئش، أن سۇنوندا ملک؛ “دایانامایاجاغئن شەیلرین سانا ایچیۆزۆنۆ (تەویلینی) بیلدیرەجگیم؛ “سَأُنَبِّئُکَ بِتَأوِیلِ مَا لَم تَستَطِع عَلَیەِ صَبرًا” دیەرک یاپتئقلارئنئن گرکچەلرینی آرقا پلانلارئنئ موسایا (ع) آنلاتمئش وە “ذَلِکَ تَأوِیلُ مَا لَم تَستَطِع عَلَیەِ صَبرًا = ایشتە صابئر گؤسترەمەدیگین شەیلرین باغلانتئسئ بو” دەمیشتی.
آیتتە گچن تەویل کلیمەسی، موسانئن (ع) شاهید اۇلدوغو، آنلام ورەمەدیگی وە ایعتیراض أتتیگی اۇلایلارئن آرقا پلانئنئ ایفادە أتمکتەدیر. بو آیتتن حارەکتلە “تەویل” کلیمەسینە؛ “هرحانگی بیر اۇلایئن آنلاشئلماسئنئ ساغلایان آرقا پلان” آنلامئ وریلەبیلیر.
أ- أن ایی نتیجە آنلامئندا (وَأحسَنَ تَأوِیلَا)
“تەویل” کلیمەسی ایکی آیتتە “أن ایی نتیجە” آنلامئ وریلەبیلەجک “وَأحسَنَ تَأوِیلَا” قالئبئیلا گچر.
نیسا سورەسینین 59-نجو آیتیندە، قارشئلاشئلان آنلاشمازلئق حالیندە مسئەلەنین آللاها وە رسولە یؤنلندیریلمەسی أمرەدیلمکتە، بؤیلە یاپئلماسئنئن أن گۆزل سۇنوجو ورەجگی (وَأحسَنَ تَأوِیلَا) بیلدیریلمکتەدیر. مسئەلەنین آللاها وە رسولە یاعنی آللاهئن کیتابئنا یؤنلندیریلمەسی، کیتابئن ایچردیگی اوصول گرگی، اۇ قۇنویلا ایلگیلی آیتلرین باغلانتئلارئنئ تثبیت أتمە آنلامئنا گلیر. آیتلرین تەویلینی آللاە قوردوغو ایچین اولاشئلان سۇنوجون أن ایی سۇنوچ اۇلدوغو اۇرتادادئر.
“وَأحسَنَ تَأوِیلَا” ایفادەسی ایسرا سورەسینین 35-نجی آیتیندە دە گچر. آیتتە اؤلچۆ-تارتئدا دۇغرو داورانماق أمرەدیلمکتە آردئندان دا بونون سۇنوچ ایعتیبارئیلا أن اییسی اۇلدوغو بیلدیریلمکتەدیر. تیجارتتە آرزو أدیلن کاردئر. کارئن دواملئلئغئ اؤلچۆ-تارتئداکی دۇغرولوقلا اۇرانتئلئدئر. بونا دیققات أدنلر مۆشتری قایبەتمزلر، تیجارتلری دواملئ اۇلور. بو دا ایستنیلن أن ایی سۇنوجو دۇغورور.
ف- آیتلرین تەویلی آنلامئندا
آلی عیمران سورەسینین 7-نجی آیتیندە “تەویل” کلیمەسی ایکی دفعا گچر. ایلکیندە، آیتلر آراسئنداکی باغلانتئ آنلامئندا “تأویلە” شکلیندە گچر. عاینئ آیتتە عاینئ قالئبلا اینسانلارئن قورغولارئیلا آیت آراسئنداکی باغلانتئ آنلامئندا قوللانئلئر. آیت شؤیلەدیر:
هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۷﴾ (سورة آل عمران)
سانا بو کیتابئ ایندیرن اۇدور. اۇنون بیر قئسمئ موحکم آیتلردیر. اۇنلار کیتابئن آناسئدئر. اؤبۆرلری ایسە مۆتشابیەلردیر. ایچلریندە قایما اۇلانلار، فیتنە چئقارما وە اۇنو تەویل ایستگی ایلە مۆتشابیە اۇلانئنا اویارلار. اۇیسا اۇنون تەویلینی آللاەتان باشقاسئ بیلمز. ساغلام بیلگی صاحیبلری شؤیلە دەرلر: “بیز بونا اینانئرئز. حپسی دە راببیمیز قاتئنداندئر.” بؤیلە دۆشۆننلر سادەجە ایچی تمیز اۇلان کیمسەلردیر. (آلی عیمران سورەسی؛ 7)
آیتتە کیتابئن آیتلری موحکم وە مۆتشابیە اۇلاراق ایکییە آیرئلماقتادئر. آیتلر بو شکیلدە تاقسیم أدیلدیکتن سۇنرا، کؤتۆ نیەتلی کیشیلرین، فیتنە چئقارماق وە تەویل أتمک ایچین اۇنون مۆتشابیهینە اویدوقلارئ بیلدیریلمکتەدیر. کؤتۆ نیەتلی کیشیلرین اینانانلار آراسئندا فیتنە چئقارتابیلمەلری، ایددیعالارئنئ آنجاق اینانانلارئن دگر وردیگی قایناغا دایاندئرمالارئیلا مۆمکۆن اۇلور. قورغولارا قورئاندان دلیل گتیرمک، آیتلر آراسئنداکی باغلانتئلارئ گؤرمزدن گلمکلە اۇلور. ایشتە آیتتە سؤزۆ أدیلن “تەویل”، کؤتۆ نیەتلی کیشیلرین، قافالارئندا اۇلوشتوردوقلارئ قورغولارا اوجوندان، کنارئندان بیر شکیلدە اویار گیبی گؤزۆکن آیتلرلە ایرتیباط قورما چابالارئدئر. باغلانتئلار وە پارچالار یانلئش اۇلدوغو ایچین أساسئندا بو هیچبیر زامان بیر “تەویل” اۇلمایاجاقتئر.
چۆنکی تەویلدن باحثەدەبیلمک ایچین دۇغرو پارچالارئن بیر آرایا گلمەسی گرکیر. کؤتۆ نیەت شارطئیلا تەویل أتمە آماجئیلا یانلئش پارچالارئن أشلشتیریلمەسی بیر تاحریف چشیدیدیر. تەویل گرچکلشتیگیندە سۇنوجون دۇغرولوغوندان شۆبهە أدیلەمز. یوقارئداکی آیتتە، کیتابئن تەویلینی سادەجە آللاهئن بیلدیگینین سؤیلنمەسی، آیتلری بیربیرییلە باغلانتئلئ اۇلاراق ایندیرنین یاعنی سیستم قورانئن “اۇ” اۇلدوغونو گؤستریر. آیتلرین تەویلینی آللاەتان باشقاسئ بیلەمەیەجگینە گؤرە، اینسانلارئن یاپماسئ گرکن؛ آیتلر آراسئنداکی باغلانتئلارئ تاعقیب أتمک اۇلمالئدئر. آیتلرین تەویلینی آللاە یاپتئغئ ایچین، اینسانلار آیتلری تەویلە قالقئشمامالئدئر.
آیرئجا کلیمە یونوس سورەسینین 39-نجو آیتیندە دە کیتابئن آیتلری آراسئنداکی باغلانتئ آنلامئندا “تأویلە” شکلیندە قوللانئلماقتادئر. آیت شؤیلەدیر:
بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ ﴿۳۹﴾ (سورة یونس)
آصلئندا اۇنلار، کیتابئن عیلمینی قاورامادان، (آیتلر آراسئ) ایچ باغلامئ همۆز اۇرتایا چئقمادان یالانا سارئلدئلار. اۇنلاردان اؤنجەکیلر دە بؤیلە یالانا سارئلمئشلاردئ. یانلئشلار ایچیندەکیلرین سۇنونون ناسئل اۇلدوغونو بیر دۆشۆن. (یونوس سورەسی؛ 39)
آیتتە قورئان آیتلری آراسئنداکی ایلیشکی یاحود قورئان ایلە اؤنجەکی کیتابلارئن آیتلری آراسئنداکی ایلیشکی هنۆز اۇرتایا چئقمادان یالانا سارئلماقتان باحثەدیلییۇر. باغلانتئیئ گؤرمک کیتابئن عیلمینی قاوراماقلا مۆمکۆن اۇلور. بو عیلمی بیلمەین ایچین آیتلر آراسئنداکی باغلانتئ یاعنی “تەویل” قورولاماز. باغلانتئیئ گؤرمەدن حۆکۆم وە قارار ورمک دە کیشییی یانلئشا دۆشۆرۆر. بو سببلە آللاە تعالا بو قۇنودا عاجەلەجی داورانئلماماسئنئ أمرەتمکتەدیر. طاها سورەسینین 114-نجۆ آیتی بو دورومو شؤیلە ایفادە أتمکتەدیر:
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا ﴿۱۱۴﴾ (سورة طە)
گرچک حۆکۆمدار اۇلان آللاە، یۆجەدیر. سانا اۇنون واحیی (آنلام کۆمەلری) تاماملانمازدان اؤنجە قورئانلا حۆکۆم ورمکتە عاجەلە أتمە وە؛ “راببیم! بنیم عیلمیمی آرتئر” دە! (طاها سورەسی؛ 114)
گ- دۆنیا-آحیرت باغلانتئسئ آنلامئندا
آعراف سورەسینین 53-نجۆ آیتیندە، اینسانلارا یاپئلان اویارئلارئن آحیرتتە گرچکلشەجگییلە ایلگیلی اۇلاراق دۆنیا ایلە آحیرت آراسئنداکی باغلانتئیئ ایفادە أتمک ایچین “تأویلە” شکلیندە گچر.
هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ فَيَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ ﴿۵۳﴾ (سورة الأعراف)
اۇنلار، اۇنون اویارئلارئنئن گرچکلشمەسیندن (تەویلیندن) باشقاسئنئ مئ بکلییۇرلار؟ اویارئلارئنئن گرچکلشتیگی گۆن، أوولجە اۇنو اونوتموش اۇلانلار شؤیلە دیەجکلردیر: “راببیمیزین ألچیلری گرچگین کندیسینی گتیرمیشلردی. شیمدی بیزە شفاعات أدەجک کیمسەلر وار مئ کی شفاعات أتسینلر؟ یا دا گری گؤندریلسک دە یاپئپ أتتیگیمیز ایشلردن باشقاسئنئ یاپساق اۇلماز مئ؟” اۇنلار کندیلرینە یازئق أتمیش کیمسەلردیر. اویدوردوقلارئ شەیلر دە قایبۇلموش اۇلاجاقتئر. (آعراف سورەسی؛ 53)
سۇنوچ
قورئانداکی قوللانئملارئندان حارەکتلە “تەویل” کلیمەسینین، هرحانگی بیر قۇنودا باغلانتئلارئن دۇغرو قورولماسئ آنلامئنا گلدیگی سۇنوجونا اولاشتئق. بیر مسئەلەدە باغلانتئلارئن دۇغرو بیر شکیلدە قورولماسئ، دۇغرو سۇنوجا وە چؤزۆمە اولاشما ایمکانئ وریر. آرقا پلانئن قاورانماسئنئ مۆمکۆن قئلار.
تۆم بونلار ایچین باغلانتئلارئن دۇغرو قورولماسئ گرکیر. یۆجە آللاە آیتلرین تەویلینین یاعنی هرحانگی بیر مسئەلەدە آنلام کۆمەسینە اولاشئلابیلمەسی ایچین ایلگیلی آیتلرین باغلانتئلارئنئن کندیسی طارافئندان اۇلوشتورولدوغونو، بونلارئن اینسانلار طارافئندان تثبیتی ایچین دیققاتە آلئنماسئ گرکن ایلکە وە اویولماسئ گرکن قوراللاردان باحثەتمیشتیر.
گلەنکتە قورئانئن آللاە طارافئندان بلیرلنمیش بیر عیلمی /اوصولۆ اۇلدوغونا دائیر بیر دۆشۆنجە یۇقتور. دیلبیلگیسی قوراللارئ وە مانطئق ایلکەلرینی سایمازساق، گرک تفسیر، گرک فئقئە دیسیپلینیندە قورئانئن آچئقلامالارئندا بشری عونصورلارئن اؤن پلاندا اۇلدوغو گؤرۆلۆر. بو، هرحانگی بیر مسئەلەدە دۇغرویا اولاشمانئن اؤنۆندەکی أن بۆیۆک أنگلدیر. کەونی آیتلر حوصوصوندا بشری مۆداحالەیە ایذین ورمەین یۆجە آللاە کیتابی آیتلر قۇنوسوندا دا اینسانا هرحانگی بیر یتکی ورمەمیش، سئنئرلارئمئزئن، کندیسینین اۇلوشتوردوغو باغلانتئلارئ تثبیتتن اؤتەیە گچەمەیەجگینی بیلدیرمیشتیر.
بیتتی
