آللاە حیکمتی (ایصابتلی حۆکۆم ورمە یتەنگینی) دیلەدیگینە وریر. کیمە دە حیکمت ناصیب أتمیشسە، موحاققاق اۇنا چۇق حایئر وریلمیشتیر. (بو آیت وە اؤگۆتلری) اۇلغون عاقئل صاحیبلریندن باشقاسئ دۆشۆنمز وە قاورایاماز. (باقارا سورەسی؛ 269)
“کندیسینە حیکمت وریلن کیمسە؛ کیتابئ، سۆننتی وە ایلگیلی عیلیملرین اینجەلیکلرینی بیلیپ دۆشۆنۆر، بۆتۆن ایش وە سۇروملولوقلارئنئ اۇنلارا گؤرە یرینە گتیریر. نفسە اویغون دۆشۆنجەلردن، ایش وە حارەکتلردن بۆتۆن گۆناە وە کؤتۆلۆکلردن اوزاق قالئر. ایشتە بونلار کندیسینە حایئر وریلمیش حیکمت صاحیبی کیمسەلردیر. (حاسان تاحسین فەییضلی، قورئان مئالی)
آللاە تعالا نبیلرینە کیتاب وە حیکمتی اؤگرتمیشتیر کی، بیزلری کیتاب وە حیکمت ایلە کؤتۆلۆکلردن آرئندئرابیلسین. ایلگیلی آیت شو شکیلدەدیر:
نیتەکیم کندی ایچینیزدن سیزە آیتلریمیزی اۇقویان، سیزی کؤتۆلۆکلردن آرئندئران، سیزە کیتاب وە حیکمتی تاعلیم أدیپ بیلمەدیکلرینیزی سیزە اؤگرتن بیر رسول گؤندردیک. (باقارا سورەسی؛ 151)
بیز نە اۇرماندا یاشئیۇروز، نە دە اۇرمانداکی یاشایانلار گیبی ایرادەسیزیز. لاکین قوشلار، آغاچلار، تاشلار، چیچکلر، بؤجکلر، سینکلر، آسلانلار، اؤکۆزلر وس. داحی أورندەکی آهنگە گؤرە یاشایئپ بو اویوما تسلیم اۇلموشلاردئر. وار اۇلوش سببینە گؤرە یاشئیۇرلاردئر.
اینسان اۇغلو بو کۆچۆک ایرادەسییلە عالملرین یگانە صاحیبینە قافا توتتوغوندا، بونون بدلینی موتسوزلوقلا اؤدەمیشتیر. وە موتلو اۇلمانئن یۇللارئنئ باشقا یرلردە آراماقتادئر.
اۇلانئ دۆزلتمک، أکسیکلریمیزی تاماملاماق آنجاق کندیمیزی گلیشتیرمکلە اۇلور. کندیسینی گلیشتیرنلر دە سۇروسو اۇلانلاردئر. نە قادار سۇرو سۇرولابیلییۇرسا وە بو سۇرولارا نە قادار دۇغرو جواب بولونابیلییۇرسا اینسانلئغئن اؤنۆ آچئلئیۇر وە اؤزگۆرلشییۇر.
اۇ زامان بیلینملیدیر کی قورئان؛ قافاسئندا سۇرولارئ، حایاتا قارشئ سۇرونلارئ اۇلانلارئن جوابئدئر.
قورئان؛ یاشادئغئ دؤنمە عائید بیرچۇق سۇروسو اۇلان حض. موحاممد (ص) آراجئلئغئیلا بیزە دە جواب اۇلاراق گلدی. نبیمیز؛ قافاسئندا سۇرولارئ اۇلان، یاشادئغئ تۇپلومون سۇرونلارئیلا دا ایلگیلننلرە دە وریلمیش ایکی آیاقلئ بیر جوابتئر.
اینسانلئق، دۆشۆنمەنین عیبادت اۇلدوغونو، سۇرو سۇرمانئن دا حاققئ اۇلدوغونو بیلملیدیر. نە قادار بیلگی، اۇ قادار اؤزگۆرلۆک واردئر. اینسان؛ بیلگیسی دائیرەسیندە اؤزگۆر اۇلدوغونو بیلملی، بو اؤزگۆرلۆگۆن یگانە صاحیبینە گیتملیدیر.
اینسانلئق تاریحیندە آللاهئن وارلئغئ اۆزەرینە هیچبیر پرۇبلم یۇقتور.
عالملرە اویارئجئ ۇلسون دییە قولو موحاممدە فورقانئ ایندیرن، گؤکلرین وە یرین حۆکۆمرانلئغئ کندی ألیندە اۇلان، هیچ أولاد أدینمەین، مۆلکۆندە اۇرتاغئ اۇلمایان وە هر شەیی یاراتئپ اۇنا بیر نیظام ورن وە ماحلوقاتئن موقاددراتئنئ تاعیین أدن آللاە، یۆجەلر یۆجەسیدیر. (فورقان سورەسی؛ 1-2)
سۇرون؛ اینسان ایلە آللاە آراسئنداکی ایلتیشیمین ناسئللئغئ وە نیجەلیگیدیر.
حض. موحاممدین (ص) ایلک سۇروسو:
آللاە ایلە ایلیشکیمیز ناسئلدئر؟
راببیم سن کیمسین؟
حانگی نیتەلیکلرە صاحیبسین؟
بنی أشیتیر میسین؟
کیشینین یالنئز اۇلمادئغئنئ بیلمەسی گرکیر. هر آن یانئندا اۇلان، هر آن اۇنو دویان، دوعالارئنا ایجابت أدن، اۇنا آجئیان وە سەون بیرینین اۇلدوغونو بیلمەسی شۆبهەسیز اینسانا أن چۇق حوضور ورن عالملرین یاراتئجئسئدئر. بانا بندن یاقئن اۇلاندئر.
راببیمیز آللاەتئر دەییپ دۇسدۇغرو یاشایانلارا قۇرقو یۇقتور؛ وە اۇنلار اۆزۆلمەیەجکلردیر. (آحقاف سورەسی؛ 13)
اۆزۆلمەینلردن اۇلماق آنجاق عالملرین یگانە یاراتئجئسئ وە صاحیبی اۇلان آللاها اویماقلا اۇلور. وە آللاهئن ألچیسی اۇلان (فتیح سورەسی؛ 29) کندی آرزوسونا گؤرە قۇنوشمایان (نجم سورەسی؛ 3)، بیزیم گیبی بیر اینسان اۇلان (ایسرا؛ 93) وە (کهف؛ 103)، مۆمینلرە اؤز جانلارئندان یاقئن (آحزاب سورەسی؛ 6)، گؤرەوینی عادالتلە یرینە گتیرن (أنبیا سورەسی؛ 109)، یاپتئقلارئ ایشلردن آصلا قارشئلئق آلمایان (یوسوف سورەسی؛ 104)، یۆجە بیر آحلاقا صاحیب اۇلان (قالم سورەسی؛ 4)، حایاتئمئزدا قارشئلاشتئغئمئز اۇلومسوزلوقلاردا حاکم تاعیین أدیلمەسی ایستنن (نیسا سورەسی؛ 65)، صالات وە سلاملا دستک ورمەمیز ایستنن (آحزاب سورەسی؛ 56)، اۆممتینە چۇق دۆشکۆن اۇلان وە عالملرە راحمت (أنبیا سورەسی؛ 107) حض. موحاممدە (ص) اویماقلا اۇلور.
