- دینین حساب /جزا (قارشئلئق) آنلامئنا گلمەسی
شو آیتته دین کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ … ﴿۳۶﴾ (سورة التوبة)
گؤکلری وه یری یاراتتئغئ گۆن، آللاهئن کیتابئندا اۇلان شودور: “آللاه قاتئندا آیلارئن سایئسئ اۇن ایکیدیر؛ بونلاردان دؤردۆ حارام آیلاردئر.” ایشته دۇغرو حساب (دین) بودور… (تەوبه سورەسی؛ 36)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره آیتته؛ آللاهئن قوردوغو سیستمده آیلارئن سایئسئنئن اۇن ایکی اوُلدوغو، بونلاردان دؤردۆنۆن ده حارام آیلار اۇلدوغو بیلدیریلمکته، سۇنراسئندا دا “ساغلام دینین” بو اۇلدوغونا وورغو یاپئلماقتادئر. (ذَلِکَ الدّینُ القَیّمُ)
آیتته سایئسال باعضئ ایفادەلردن سۇنرا “ساغلام دین بودور” شکلینده بیر ایفادەنین قوللانئلمئش اۇلماسئ، بو ایفاده ایله قاصدەدیلن “دۇغرو اؤلچۆ وه حساب” آنلامئنا گلدیگینی گؤستریر. باعضئ آیتلرده عاینئ أورەلرینین حسابلا ایلیشکیلندیریلمەسی، یوقارئداکی آیتته گچن “دین” کلیمەسینین “حساب” آنلامئنا گلدیگینی تەیید أتمکتەدیر. بیر آیت شؤیلەدیر:
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ … ﴿۵﴾ (سورة یونس)
گۆنشی ضیا، آیئ نور یاپان اۇدور. یئللارئن سایئسئنئ وه حسابئ بیلەسینیز دییه اۇنو منزیل منزیل (أورە أورە) اؤلچۆلندیرمیشتیر … (یونوس سورەسی؛ 5)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره آیتته، آیئن منزیل منزیل اؤلچۆلندیریلمەسینین سببی اۇلاراق “یئللارئن سایئسئنئن وه حسابئن بیلینمەسیندن” باحثەدیلییۇر. اۇ حالده آیتته گچن “دین” کلیمەسی “حساب” آنلامئندا قوللانئلمئشتئر.
“دین” کلیمەسینین “حساب” آنلامئیلا ایرتیباطلئ اۇلدوغونو گۆچلندیرن آیتلر قورئاندا چۇقتور. شو آیتته گچن “دین” کلیمەسی ده “حساب” آنلامئنا گلمکتەدیر:
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿۴﴾ (سورة الفاتحة)
(اۇ) یاپئلان هر شەیین قارشئلئغئنئ بولاجاغئ گۆنۆن (حساب ورمه گۆنۆنۆن) تک یتکی صاحیبیدیر. (فاتیحا سورەسی؛ 4)
آحیرتته هرکس حسابا چکیلەجگی ایچین، اوُ گۆنه “حساب گۆنۆ = یَومُ الدِّین” دەنیر وه حساب گۆنۆنۆن “تک حاکیمی” آللاەتئر.
باعضئ آیتلرده “یَوم = گۆن” قایدئ اۇلمادان قوللانئلان “دین” کلیمەسی ده دۇغرودان “حساب ورمه گۆنۆ” آنلامئنا گلیر. “دینی یالانلامالار (کَلّا بَل تُکَذّبُونَ بِالدّینِ)” وه “دینین موطلاقا ووقوع بولاجاغئ (وَإنَّ الدِینَ لَواقِعُ)” گیبی ایفادەلر ایچرن آیتلرده گچن “دین” کلیمەسی “حساب گۆنۆ” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر.
حساب گۆنۆنده آللاه هرکسه حاق أتتیگینی ورەجکتیر. یاعنی اۇ گۆن اۇرادا بیر حسابلاشما اۇلاجاقتئر. شو آیتته “دین” کلیمەسی قوللانئلاراق بو دوروم شؤیله ایفاده أدیلیر:
يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ ﴿۲۵﴾ (سورة النور)
ایشته اۇ گۆن آللاه اۇنلارا، حاق أتتیکلرینین قارشئلئغئنئ تام اۇلاراق ورەجک وه اۇنلار آللاهئن آپآچئق گرچک بیر ایلاە اۇلدوغونو آنلایاجاقلاردئر. (نور سورەسی؛ 25)
“د-ی-ن” کؤکۆندن تۆرەین وه “بۇرچلو” آنلامئنا گلن “مَدِین” کلیمەسی ده قورئاندا “حسابلاشما” باغلامئندا شؤیله قوللانئلئر:
أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَدِينُونَ ﴿۵۳﴾ (سورة الصافات)
اؤلۆپ دە تۇپراق کمیکلر حالینە گلدیکتن سۇنرا، بیز گرچکتن حسابا مئ چکیلەجگیز؟ (صاففات سورەسی؛ 53)
“دین” آللاهئن دۆزنی اۇلدوغو ایچین “حساب” دا، بو دۆزنه گؤره اۇلاجاقتئر. دۆزنین ده، حسابئن دا “دین” اۇلاراق آنئلماسئنئن سببی بو اۇلمالئدئر.
- دینین اؤلچۆ /حۆکۆم /قانون /دۆزن آنلامئنا گلمەسی
قانونلارئ آللاە قۇیدوغو ایچین هیچ کیمسەنین اۇنون دۆزنیندە تاصارروفتا بولونماسئنا ایذین وریلمەمیشتیر. باعضئ آیتلرده گچن “آللاهئن دینی (دِینِ الله)” ایفادەسی، اۇ قۇنودا “آللاهئن حۆکمۆنۆ” ایفادە أدر. شو آیتته زینا سوچونا وریلن جزا “آللاهئن دینی” اۇلاراق ایفاده أدیلمکتەدیر:
الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۲﴾ (سورة النور)
زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینین جیلدینە یۆز قامچئ وورون! آللاهئن وردیگی جزایئ یرینە گتیریرکن اۇنلارا قارشئ یوموشامایئن! آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئیۇرسانئز بؤیلە یاپئن! مۆمینلردن بیر گروپ دا اۇنلارا اویغولانان جزایئ گؤزلرییلە گؤرسۆن! (نور سورەسی؛ 2)
آیتتە زینا أدنە وریلەجک جزا دۆزنلنمکتە، بو جزانئن یرینە گتیریلمەسی حوصوصوندا ترددۆد گؤستریلمەمەسی ایستنمکتەدیر. آیتتەکی “آللاهئن دینی = دِینِ اللە” ایفادەسینه، عاینئ آیتته گچن “یۆز قامچئ جزاسئیلا” ایرتیباطئنئ گؤز اؤنۆنده بولوندوراراق، “جزایئ یرینه گتیریرکن” یاعنی بو قۇنوداکی “آللاهئن حۆکمۆنۆ اویغولارکن” آنلامئنئ ورمک ایصابتلی اۇلاجاقتئر.
آللاهئن هرحانگی بیر قۇنوداکی حۆکمۆنۆن “آللاهئن دینی” اۇلاراق نیـتـەلنـمەسی، دین قاورامئنئن “قانون وه دۆزن” آنلامئنا گلدیگینی ده گؤستریر. بۇرچ ایلیشکیسینده حساب کلیمەسینه وورغو یاپمئشتئق. حساب؛ ایچینده “اؤلچۆیۆ” بارئندئرئر. قانون وه دۆزن ده ایچینده “اؤلچۆیۆ” بارئندئرئر. اینسانلارئن قوردوقلارئ “دۆزنلر” ده کندی ایچلرینده نیسبتن بیر “اؤلچۆ” بارئندئرئر آما اؤلچۆسۆ مۆکممل اوُلان تک دۆزن “آللاهئن دۆزنیدیر”.
بۇرچ ایلیشکیسینده بۇرچلو وه آلاجاقلئ واردئر. آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، موطلاق اۇلاراق آلاجاقلئدئر. موطلاق آلاجاقلئ اۇلان قانونلارئ وه دۆزنی قورما حاققئنا صاحیبتیر.
5- دین-ایسلام ایلیشکیسی
یۆجه آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، قانونلارئ قۇیار وه قوردوغو دۆزنه اویولماسئنئ ایستەر. یاعنی قوللارئن “تسلیمیەتینی” ایستەر. “اۇنا” تسلیم اۇلانلارا دا “مۆسلیم” ایسمینی وریر. ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
… هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا … ﴿۷۸﴾ (سورة الحج)
… آللاە هم داحا اؤنجه هم ده بو کیتابتا سیزلری “مۆسلیملر (تام تسلیم اۇلانلار)” دییە آدلاندئردئ… (حاج سورەسی؛ 78)
