5- دین-ایسلام ایلیشکیسی
یۆجه آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، قانونلارئ قۇیار وه قوردوغو دۆزنه اویولماسئنئ ایستەر. یاعنی قوللارئن “تسلیمیەتینی” ایستەر. “اۇنا” تسلیم اۇلانلارا دا “مۆسلیم” ایسمینی وریر. ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
… هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا … ﴿۷۸﴾ (سورة الحج)
… آللاە هم داحا اؤنجه هم ده بو کیتابتا سیزلری “مۆسلیملر (تام تسلیم اۇلانلار)” دییە آدلاندئردئ… (حاج سورەسی؛ 78)
قوللارئندان باعضئلارئ “اۇنا” بۇرچلو اۇلماسئنا راغمن آحیرتته حسابا چکیلەجکلری گرچگینی دیققاته آلمادان یاشامایا دوام أدرلر. باعضئلارئ دا حسابلاشما گۆنۆنده، باعضئ کفیللرین آرایا گیریپ؛ آللاه ایله قول آراسئندا آرایئ بولاجاقلارئنا اینانئر.
آللاه، اینسانلار آچئسئندان یۆکۆملۆلۆک دۇغوران “دۆزنه” قوللارئنئن “تسلیم” اۇلماسئنئ ایستەر. ذاتن قوللارئ ایچین گؤندردیگی دینین آدئ ایسلامدئر. قۇنویلا ایلگیلی بیر آیت شؤیلەدیر:
إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ … ﴿۱۹﴾ (سورة آل عمران)
آللاه قاتئندا دین ایسلامدئر… (آلئ عیمران سورەسی؛ 19)
اۇ، دۇغرو وە أگرییی اۇرتایا قۇیدوقتان سۇنرا قوللارئنئ دین قۇنوسوندا، یاعنی آللاهئن قانونلارئ چرچیوەسیندە یاشایئپ یاشاماما حوصوصوندا سربست بئراقمئشتئر. نبی وە رسوللر اینسانلارئ حاق دینە چاغئرئرلار. اینسانلار آللاهئن گؤندرمیش اۇلدوغو دین حوصوصوندا آیرئلئغا دۆشرلر. بیرچۇغو حاق دینە اویماز، دینی کندینە اویدوراراق کندی دینینین اینانانئ اۇلور.
6- آللاهئن دینی دئشئنداکی دینلر
قورئاندا آللاهئن دینی دئشئنداکی یاشام طارزلارئنئن دا؛ بو آدلا آنئلدئغئ گؤرۆلمکتەدیر.
مثەلا کافیرون سورەسینده: “سیزین دینینیز سیزه، بنیم دینیم بانا (لَکُم دِینُکُم وَلِیَ دِینٍ)” دەنیلمکتەدیر.
شو آیتتە؛ موسانئن “توُپلومون دینینی” دگیشتیرەجگینه دائیر فیرعاوونون دویدوغو أندیشه دیله گتیریلمکتەدیر.
وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسَى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسَادَ ﴿۲۶﴾ (سورة المؤمن)
فیرعاوون: “بئراقئن بنی، موسایئ اؤلدۆرەییم، اۇ دا راببینی یاردئما چاغئرسئن. بن اۇنون دینینیزی دگیشتیرەجگیندن وەیا بو تۇپراقلاردا فساد چئقاراجاغئندان قۇرقویۇروم.” دەدی. (مۆمین سورەسی؛ 26)
“دین” کلیمەسی شو آیتتە ده اینسانلارئن قوُیدوغو قانونلار ایچین قوللانئلئر:
فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ … ﴿۷۶﴾ (سورة یوسف)
یوسوف اؤز قاردشینین چووالئندان اؤنجە دیگرلرینین چوواللارئندا آراما یاپمایا باشلادئ. سۇنرا سو تاسئنئ اؤز قاردشینین چووالئندان بولوپ چئقاردئ. بیز یوسوفا بؤیلە بیر چؤزۆم یۇلو گؤستردیک. یۇقسا کرالئن قانونونا گؤرە یوسوف قاردشینی آلئقۇیامازدئ. آنجاق آللاە باشقا بیر دوروم اۇرتایا چئقارئرسا باشقا… (یوسوف سورەسی؛ 76)
یوسوف (ع) دؤنمیندە، حئرسئزلئغئن جزاسئنا دائیر کرالئن دۆزنلەمەسی یوقارئداکی آیتتە “کرالئن قانونونا گؤره (فِی دینِ المَلِکِ)” عیبارەسییلە ایفادە أدیلمکتەدیر. بونونلا بیرلیکتە، آیتتە گچن “ملیکین دینی” ایفادەسی ایلە أساسن آللاهئن قانونونون قاصدەدیلمیش، یاعنی آیتتەکی دین کلیمەسینین مجازن ملیکە نیسبت أدیلمیش اۇلماسئ دا ایحتیمال داحیلیندەدیر.
7- دین-فئطرات ایلیشکیسی
“آللاهئن دینی” فئطراتتئر. فئطرات کلیمەسینین کؤکۆ؛ “بؤلمک، یارماق” آنلامئنا گلن “ف-ط-ر” فیعیلیدیر. فیعیل باعضئ آیتلردە وارلئقلارئن بؤلۆنەرک یاراتئلئشئنئ ایفادە أدر شکیلدە قوللانئلماقتادئر. بیر آیت شؤیلەدیر:
الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ … ﴿۱﴾ (سورة فاطر)
گؤکلری وە یری بؤلەرک (قۇیدوغو بو قانونا گؤرە) یاراتان آللاە هر نە یاپارسا گۆزل یاپار… (فاطئر سورەسی؛ 1)
قورئاندا گؤکلرین وە یرین بؤلۆنەرک یاعنی یۆجە آللاهئن قۇیدوغو قانونا گؤرە یاراتئلدئغئنئ ایفادە أدن داحا پک چۇق آیت واردئر. شو آیتتن اینسانئن دا بو قانونا گؤرە یاراتئلدئغئنئ آنلئیۇروز.
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾ (سورة الروم)
سن یۆزۆنۆ دۇغرودان دۇغرویا بو دینە، آللاهئن فئطراتئنا (وارلئقلاردا گچرلی قانونونا) چەویر. اۇ، اینسانلارئ اۇنا گؤرە یاراتمئشتئر. آللاهئن یاراتتئغئنئن یرینی توتاجاق بیر شەی یۇقتور. دۇسدۇغرو دین بودور، آما اینسانلارئن چۇغو بونو بیلمز. (روم سورەسی؛ 30)
جانلئ جانسئز تۆم وارلئقلارئن یاپئسئنا اویغون اۇلان حایات طارزئ آللاهئن دۆزنیدیر. بؤیلە اۇلونجا کائیناتتاکی تۆم ایشلەییش آللاهئن قانونلارئ اۆزەرە یۆرۆر. ایرادەسی اۇلمایان وارلئقلار بو ایشلەییشە قارشئ قۇیاماز، ایلاهی اؤلچۆلرە اویغون اۇلاراق گؤرەولرینی یاپارلار. ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن دینیندن باشقاسئنئ می آرئیۇرلار؟ اۇیسا گؤکلردە وە یردە کیم وارسا، گؤنۆللۆ وەیا زۇرونلو اۇلاراق اۇنون دینینە (فئطراتا) تسلیم اۇلموشتور. اۇنون حوضورونا چئقارئلاجاقلاردئر. (آلی عیمران سورەسی؛ 83)
اینسان وە جینلر دئشئنداکی تۆم وارلئقلار آللاها تام بیر شکیلدە تسلیم اۇلموشلاردئر. اینسان وه جینلر ایمتیحان ایچین یاراتئلدئغئندان، اۇنلارا آللاهئن بویروق وە یاساقلارئ حوصوصوندا یاپئپ یاپماما حاققئ وریلمیشتیر. بونلار دئشئنداکی هیچبیر وارلئق، آللاهئن قانونلارئ دئشئندا بیر حایاتئ نه سچەبیلیر، نه ده بؤیله بیر شەیه آنلام ورەبیلیر. هۆدهۆدون، گۆنشه سجده أدنلر حاققئنداکی شو شاشقئنلئغئ دا بونو گؤسترمکتەدیر:
أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿۲۵﴾ (سورة النمل)
(هۆدهۆد دەدی کی:) گؤکلرده وه یردەکی بۆتۆن گیزلیلری اۇرتایا چئقاران آللاها سجده أتمەلری گرکمز می؟ اۇ، گیزلەدیکلرینی ده بیلیر، آچئغا ووردوقلارئنئ دا. (نمل سورەسی؛ 25)
هۆدهۆد بیر قوش اۇلدوغو ایچین، آللاهئن قانونلارئ دئشئندا هرحانگی بیر یۇل سچمه طابیعاتئنا صاحیب دگیلدیر. بوندان دۇلایئ اینسانلارئن، قوللوغو یالنئز آللاها یاپمامالارئنا آنلام ورەمەمکتەدیر. بو هم یانلئش ایعتیقاد هم دە اۇ ایعتیقادا گؤرە یاپئلان فیعیللرین دیگر وارلئقلار طارافئندان دا قابول گؤرمەدیگینی گؤسترمکتەدیر. سادەجە فیعیللرین دگیل یاراتئلئش اؤلچۆلرینە وە دنگەیە آیقئرئ دۆشۆنجە وە آغئزدان چئقان سؤزۆن دە وارلئقلار طارافئندان قابول گؤرمەدیگینین چارپئجئ بیر باشقا اؤرنگینی، اینسانئن آللاها اۇغول ایسناد أتمەسینە تپکی اۇلاراق نەرەدەیسە گؤکلرین پارچالاناجاق، یرین یارئلاجاق، داغلارئن دا چؤکەجک حالە گلمەسیندن باحثەدن آیتتە دە گؤرۆیۇروز. آیت شؤیلەدیر:
وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا ﴿۸۸﴾ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا ﴿۸۹﴾ تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا ﴿۹۰﴾ أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا ﴿۹۱﴾ وَمَا يَنْبَغِي لِلرَّحْمَنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا ﴿۹۲﴾ إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا ﴿۹۳﴾ لَقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا ﴿۹۴﴾ وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا ﴿۹۵﴾ (سورة مریم)
“راحمان چۇجوق أدیندی” دەدیلر. گرچکتن چۇق چیرکین بیر ایفتیرادا بولوندونوز. بوندان دۇلایئ نەرەدەیسە گؤکلر پارامپارچا اۇلاجاق، یر یارئلاجاق وە داغلار یرلە بیر اۇلاجاق. بونلارئن سببی راحمانئن چۇجوغو اۇلدوغونو ایددیعا أتمەلریدیر. چۇجوق أدینمک راحمانئن شانئنا یاقئشماز! گؤکلردە وە یردە کیم وارسا حپسی، سادەجە بیرەر قول اۇلاراق راحمانئن حوضورونا گلەجکلر. آللاە حپسینی قوشاتمئش، اۇنلارئ تکر تکر سایمئشتئر. حپسی قئیامت (مزاردان قالقئش) گۆنۆ تک باشئنا اۇنا گلەجکتیر. (مریەم سورەسی؛ 95-88)
طابیعاتتاکی تۆم ایشلەییش، آللاهئن اؤلچۆسۆ اوزەرەدیر. دینین؛ اؤلچۆ /قانون آنلامئنئن بونونلا ایلگیسی واردئر. اینسان وە جینلر دئشئندا آللاهئن دۆزنینە آیقئرئ داورانابیلەجک بیر وارلئق یۇقتور. اینسانا شؤیله سسلنیلیر:
وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا ﴿۱۲۵﴾ (سورة النساء)
گۆزل داوراناراق کندینی آللاها تسلیم أدن وە ایبراهیمین دینی؛ دۇسدۇغرو یاشاما بیچیمینە اویان کیشینین گیردیگی یۇلدان داحا گۆزل بیر یۇلا کیم گیرمیش اۇلابیلیر؟ آللاه ایبراهیمی صامیمی بیر دۇست قابول أتمیشتیر. (نیسا سورەسی؛ 125)
