هۆدهۆد بیر قوش اۇلدوغو ایچین، آللاهئن قانونلارئ دئشئندا هرحانگی بیر یۇل سچمه طابیعاتئنا صاحیب دگیلدیر. بوندان دۇلایئ اینسانلارئن، قوللوغو یالنئز آللاها یاپمامالارئنا آنلام ورەمەمکتەدیر. بو هم یانلئش ایعتیقاد هم دە اۇ ایعتیقادا گؤرە یاپئلان فیعیللرین دیگر وارلئقلار طارافئندان دا قابول گؤرمەدیگینی گؤسترمکتەدیر. سادەجە فیعیللرین دگیل یاراتئلئش اؤلچۆلرینە وە دنگەیە آیقئرئ دۆشۆنجە وە آغئزدان چئقان سؤزۆن دە وارلئقلار طارافئندان قابول گؤرمەدیگینین چارپئجئ بیر باشقا اؤرنگینی، اینسانئن آللاها اۇغول ایسناد أتمەسینە تپکی اۇلاراق نەرەدەیسە گؤکلرین پارچالاناجاق، یرین یارئلاجاق، داغلارئن دا چؤکەجک حالە گلمەسیندن باحثەدن آیتتە دە گؤرۆیۇروز. آیت شؤیلەدیر:
وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا ﴿۸۸﴾ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا ﴿۸۹﴾ تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا ﴿۹۰﴾ أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا ﴿۹۱﴾ وَمَا يَنْبَغِي لِلرَّحْمَنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا ﴿۹۲﴾ إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا ﴿۹۳﴾ لَقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا ﴿۹۴﴾ وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا ﴿۹۵﴾ (سورة مریم)
“راحمان چۇجوق أدیندی” دەدیلر. گرچکتن چۇق چیرکین بیر ایفتیرادا بولوندونوز. بوندان دۇلایئ نەرەدەیسە گؤکلر پارامپارچا اۇلاجاق، یر یارئلاجاق وە داغلار یرلە بیر اۇلاجاق. بونلارئن سببی راحمانئن چۇجوغو اۇلدوغونو ایددیعا أتمەلریدیر. چۇجوق أدینمک راحمانئن شانئنا یاقئشماز! گؤکلردە وە یردە کیم وارسا حپسی، سادەجە بیرەر قول اۇلاراق راحمانئن حوضورونا گلەجکلر. آللاە حپسینی قوشاتمئش، اۇنلارئ تکر تکر سایمئشتئر. حپسی قئیامت (مزاردان قالقئش) گۆنۆ تک باشئنا اۇنا گلەجکتیر. (مریەم سورەسی؛ 95-88)
طابیعاتتاکی تۆم ایشلەییش، آللاهئن اؤلچۆسۆ اوزەرەدیر. دینین؛ اؤلچۆ /قانون آنلامئنئن بونونلا ایلگیسی واردئر. اینسان وە جینلر دئشئندا آللاهئن دۆزنینە آیقئرئ داورانابیلەجک بیر وارلئق یۇقتور. اینسانا شؤیله سسلنیلیر:
وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا ﴿۱۲۵﴾ (سورة النساء)
گۆزل داوراناراق کندینی آللاها تسلیم أدن وە ایبراهیمین دینی؛ دۇسدۇغرو یاشاما بیچیمینە اویان کیشینین گیردیگی یۇلدان داحا گۆزل بیر یۇلا کیم گیرمیش اۇلابیلیر؟ آللاه ایبراهیمی صامیمی بیر دۇست قابول أتمیشتیر. (نیسا سورەسی؛ 125)
یوقارئداکی آیتته ده گؤرۆلدۆگۆ اۆزەره، هر شەیین آللاهئن دۆزنینه تسلیم اۇلماسئ؛ اۇنا ایطاعات آنلامئنا گلیر. آیتته اؤوۆلن دینین، “حانیف” اۇلاراق یاعنی “دۇسدۇغرو بیر شکیلده” ایبراهیمین (ع) دینینه تابیع اۇلانئن دینی اۇلدوغو بیلدیریلمکتەدیر. عاینئ ایفاده شو آیتته دە گچر:
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾ (سورة الروم)
سن یۆزۆنۆ دۇغرودان دۇغرویا بو دینە، آللاهئن فئطراتئنا (وارلئقلاردا گچرلی قانونونا) چەویر. اۇ، اینسانلارئ اۇنا گؤرە یاراتمئشتئر. آللاهئن یاراتتئغئنئن یرینی توتاجاق بیر شەی یۇقتور. دۇسدۇغرو دین بودور، آما اینسانلارئن چۇغو بونو بیلمز. (روم سورەسی؛ 30)
آیتته گچن “الدِینُ القَیّمُ = دۇغرو دین /ساغلام اؤلچۆ” ایفادەسی، تەوبه سورەسینین، آللاە قاتئندا آیلارئن سایئسئنئن اۇنایکی اۇلدوغونو بیلدیرن 36-نجئ آیتینده ده بو آنلامدا گچمکتەیدی.
اؤن یارغئ، اؤن قـابـول وه آشئرئ دویغوساللئقتان اوزاق اینسان فئطراتئ، آللاهئن آیتلری قارشئسئندا تام بیر تسلیمیەت وه تاطمین دویغوسو یاشار. چۆنکی یاراتئلئش اؤلچۆلرینە اویان دین آللاهئن دینیدیر. بوندان دۇلایئ اینسانئ بو دۆنیادا آللاهئن دینینه یاعنی اۇنون اؤلچۆ وه قوراللارئنا گؤره یاشاماق دئشئندا هیچبیر شەی تاطمین أتمز. قالبلری تاطمین أدن شەی آللاهئن ذیکری یاعنی اۇنون یاراتئلئش اؤلچۆلرینه گؤره یاشاما عازمی وه قارارلئلئغئدئر. قورئانئن پک چۇق آیتینده فئطراتا وورغو یاپئلئر. بیر آیت شؤیلەدیر:
لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَيْءٍ إِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ ﴿۱۴﴾ (سورة الرعد)
دۇغرو چاغرئ (دوعا) یالنئزجا آللاها یاپئلاندئر. مۆشریکلرین آللاهئن دئشئندا چاغئردئقلارئ (دوعا أتتیکلری)، اۇنلارا هیچبیر شکیلدە قارشئلئق ورەمزلر. مۆشریکلرین دورومو، آغزئنا سو گیتسین دییە ایکی آووجونو سویا اوزاتئپ دوراند فارقلئ دگیلدیر؛ حالبوکی سو، بو شکیلدە آغزا اولاشماز. کافیرلرین چاغرئسئ /دوعاسئ دا (بونون گیبی) سادەجە بۇشا گیدن بیر چاغرئ /دوعادئر. (راعد سورەسی؛ 14)
سو ایچمک ایستەین، سویون قارشئسئنا گچیپ آغزئنئ آچماقلا یاحود أللرینی سویا دۇغرو اوزاتماقلا سو ایچەمز. دۇغرو حارەکتی یاپمالئ یاعنی سویو آووجویلا یا دا بیر بارداقلا آغزئنا گؤتۆرملیدیر. سویو ایچمەنین یۇلو بودور. فئطراتا وورغو یاپان بیر باشقا آیت شؤیلەدیر:
رَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۲۹﴾ (سورة الزمر)
آللاه، بیربیرییلە چکیشیپ دوران بیرقاچ اۇرتاغئن أمری آلتئنداکی آدام ایله تک بیر کیشییه باغلئ اۇلان آدامئ اؤرنک ورییۇر. هیچ بو ایکیسینین دورومو أشیت اۇلور مو؟ هر شەیی مۆکممل یاپماق آللاها اؤزگۆدۆر فاقاط اۇنلارئن چۇغو بونو بیلمز. (زۆمر سورەسی؛ 29)
بیربیرلرییله آنلاشامایان وه اۇرتاق حارەکت أدەمەین پک چۇق پاترۇنو اۇلان کیشی ایله سادەجه بیر پاترۇندان أمیر آلان کیشی عاینئ دگیلدیر. آیتته؛ گؤرمزلیکتن گلمەنین وه شیرکه بولاشمانئن، اینسانئن طابیعاتئنا اویغون اۇلمادئغئ، فئطراتا وورغو یاپئلاراق آنلاتئلماقتادئر. چۆنکی أن ایقناع أدیجی دلیل، فئطراتلا اؤرتۆشن دلیلدیر. دین ایله فئطرات آراسئنداکی بو سئقئ ایلیشکینین قاورانماسئ، قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین بۆیۆک اؤنم تاشئر. یۆجە آللاهئن آیتلری؛ ایندیریلمیش وە یاراتئلمئش آیتلر اۇلاراق ایکییە آیرئلئر. هر ایکی تۆر آیتلر بیرلیکتە اۇقونمالئ، دین-بیلیم بۆتۆنلۆگۆ ساغلانمالئدئر.
“دین”؛ عاقئلدان اوزاق، دویغو آغئرلئقلئ بیر یاپئ دگیلدیر. دین ایلە بیلیم آیرئ شەیلر دگیلدیر. “کیتابی آیتلر” قادار “کەونی آیتلری” دە اۇقوماق مۆمین اۇلمانئن گرگیدیر. آللاە، دینینی فئطرات اۇلاراق تانئملادئغئندان “دین-بیلیم” آیرئلئغئندان باحثەدیلەمز.
8- سوُنوچ
“دین” کلیمەسینین کؤکۆنۆن، بۇرچ آنلامئنا گلن “دەین” کلیمەسییله ایرتیباطئ اۇلدوغونو سؤیلەدیک. بۇرچ ایلیشکیسینده طارافلار، قوراللار، حاق وه یۆکۆملۆلۆکلر، حسابلاشما وه یاپتئرئم گیبی عونصورلار واردئر. تۆم بو عونصورلار قورئاندا گچن دین کلیمەسینین آنلام چرچیوەسینی بلیرلەمیشتیر.
اینسانلار کندی اؤلچۆلرینه گؤره دۆزن قوروپ، بو دۆزنه گؤره یاشایابیلیرلر. آنجاق أن گۆزل دۆزن آللاهئندئر. چۆنکی اۇنون دۆزنینین اؤلچۆسۆ أشسیزدیر. تۆم کائیناتئ اۇ یاراتتئغئ ایچین اۇنون دۆزنینه تسلیم اۇلانلار موتلو اۇلورلار. بوندان دۇلایئ اۇنون دینینین دیندارئنا آللاه “مۆسلیم” آدئنئ ورمیشتیر.
اینسان کندیسینی زۇرونلو اۇلاراق چپەچەوره قوشاتان ایلاهی اؤلچۆلره اویار. عاکسی تاقدیرده بو دۆنیاداکی وارلئغئنئ سۆردۆرەمز. یۆجه آللاهئن، اینسان داحیل هر شەیه قۇیدوغو اؤلچۆیله اؤرتۆشن وه قوللارئنئن ترجیحینه بئراقتئغئ دۆزنه “دین” دەنیر. دۇلایئسئیلا آللاهئن دینینی؛ “فئطری وه تکلیفی دۆزن” اۇلاراق تانئملایابیلیریز.
“فئطریدیر”؛ چۆنکی اینسانئن یاراتئلئش اؤلچۆسۆنه اویار. بو واصئف، “گؤنۆل ایشی، ویجدان ایشی، غایبـی آلان” گیبی تملسیز تانئملامالارئن ترسینه؛ آللاهئن دینینین عاقلئن، دویولارئن وه تجرۆبەلرین گرگی وه سۇنوجو اۇلدوغونو گؤستریر. “تکلیفیدیر”؛ اویوپ اویماما حوصوصوندا آللاه ترجیحی اینسانلارا بئراقمئشتئر. چۆنکی مسئەلەنین تملینده قوللوق وه ایمتیحان واردئر. بو دورومدا قوللوغو سادەجه آللاها یاپما آنلامئ تاشئیان هر تکلیف، آللاهئن دینینین قاپسامئنا گیرر. بو، اۇ قادار گنیش بیر آلاندئر کی، ناماز قئلئپ اۇروچ توتماقتان عائیله حایاتئنا، أکۇنۇمیک فاعالیەتلردن جزا حوقوقونا، سیاستتن بیلیمه؛ اینسان حایاتئنئن هر آنئنا دائیر ترجیحلری ایچینه آلئر. پک چۇق آیتته گچن “دینی آللاها حاص قئلماق (مُخلِصِینَ لَەُ الدِّینَ)” ایفادەلری، مسئەلەنین بو یؤنۆنۆ ایفاده أدییۇر اۇلمالئدئر.
فئطری اۇلدوغو ایچین، عادالت ایچردیگی قابول گؤرۆر. بو دا هم دۆنیەوی، هم ده اوحرەوی قارشئلئغئنئن اۇلدوغو آنلامئنا گلیر. دۇلایئسئیلا آللاهئن دینینین دیندارئ اۇلان کیشی؛ دۆنیەوی وه اوحرەوی قارشئلئغئنئن بولوندوغو فئطری وه تکلیفی بیر دۆزنی قابول أتمیش سایئلئر. اۇ حالده دینی؛ “اؤلچۆ ایچرن دۆزن” اۇلاراق تانئملاماق مۆمکۆندۆر. بو دۆزن ایلاهی اۇلابیلدیگی گیبی بشری ده اۇلور. اؤلچۆسۆنۆ آللاهئن بلیرلەدیگی “دۆزنین /دینین آدئ ایسلامدئر”.
بیتتی
