یاعنی آللاهئن آچئق آیتلری بیر کنارا بئراقئلئپ حۇجالارئن شەیحلرین وەیا مذهب ایماملارئنئن سؤیلەدیکلری اۇنون کیتابئنئن اؤنۆنە گچیریلیرسە اۇ کیشیلر راب أدینیلمیش اۇلور. شو موحتشم تثبیتلر دە ألمالئلئیا عائیدتیر:
“آللاهئن أمیرلرینی گؤز آردئ أدەرک عالیملردە وەلەو جۆزئی بیر حۆکۆم واضع أتمە (حۆکۆم قۇیما) یتکیسی بولوندوغونو، حاتتا بیر ذررەنین بیلە حۆکمۆنۆن یرینی دگیشتیرمەیە یتکیلی اۇلدوقلارئنئ قابول وە تسلیم أیلەمک آللاەتان باشقاسئنا بیر رابلئق حیصصەسی ورمکتیر، اۇنلارئ “من دون اللە = آللاهئن گریسیندە” راب أدینمکتیر. شەیطانلارا، طاغوتلارا، نمرودلارا، فیرعاوونلارا، پوتلارا وە أوثانا تاپماق ناسئل بیر شیرک وە کۆفۆر ایسە، عالیملرە دە حاددیندن فاضلا قئیمت ورمک اؤیلەدیر. مثەلا؛ دۇغرویو یانلئشئ، حاققئ باطئلئ آیئرماقسئزئن حاق عیلمینین گرگی اۇلمایان فیکیرلرینی، سؤزلرینی، حاققئن أمرینە دایانمایان، اۇندان قایناقلانمایان شاحصی گؤرۆشلرینی، ایستک وە آرزویا دایانان کەیفی فتوالارئنئ وە ایرادەلرینی اۆستۆن توتماق، سانکی اۇنلاردا آللاهئن حارام قئلدئغئنئ حلال، حلال قئلدئغئنئ دا حارام قئلما یتکیسی وارمئش گیبی، حاققئ دگیشتیرەبیلەجک بیر حاققئ وارمئش گیبی، قاصئدلئ ساپئقلئقلار شؤیلە دورسون، آللاهئن أمرینە آیقئرئ اۇلدوغو آچئق اۇلان حاطالارئنا بیلە ایطاعاتی جائیز گؤرمک، حاصئلئ آللاە بو قۇنودا نە بویورویۇر، دییە دۆشۆنمەدن، آللاهئن أمرینە اویماق گرکتیگینی حسابا قاتمادان، اۇنلارا ایطاعات داحی اؤیلە بیر شیرک وە کۆفۆردۆر. آللاهئ بئراقئپ باشقالارئنا تاپماق دەمکتیر.
قۇنویلا ایلگیلی اۇلاراق مۆفسسیرلردن فاحرددین رازی، اۇرتادا آللاهئن آچئق آیتلری اۇلماسئنا راغمن اۇنلارئ دگیل دە؛ حۇجالارئنئن، شەیحلرینین، مذهب ایماملارئنئن گؤرۆشلرینی أساس آلئپ؛ قورئانئ آرد پلانا آتان، حاتتا گۆندملرینە بیلە آلمایانلار حاققئندا حۇجاسئنئن باشئندان گچن بیر اۇلایئ شؤیلە ناقلەتمیشتیر:
“فاقیەلری تاقلید أدن بیر گروپ اینسان گؤردۆم. اۇنلارا باعضئ مسئەلەلر حاققئندا قورئاندان پک چۇق آیت اۇقودوم. آما اۇنلارئن مذهبلری (گؤرۆش وە دۆشۆنجەلری) بو آیتلرە ترس دۆشۆیۇردو. بو یۆزدن اۇنلار بو آیتلری قابول أتمەدیلر، اۇنلارا توەججۆە گؤسترمەدیلر. (اۇنلارا آیت اۇقودوغوم ایچین دە) بانا شاشئپ قالدئلار! عادتا اۇنلار؛ “سلفیمیزدن (گچمیش عالیملریمیزدن) بو آیتلرین عاکسینە ریوایتلر گلمەسینە راغمن، ناسئل اۇلور دا بو آیتلرین ظاهیرییلە عامل أدیلەبیلیر؟” دییۇرلاردئ. شیمدی سن، گرچکتن اییجە دۆشۆنۆرسن بو حاستالئغئن، دۆنیادا یاشایانلارئن چۇغونون دامارلارئنا سیرایت أتمیش اۇلدوغونو گؤرۆرسۆن.”
رازینین حۇجاسئنئن باحثەتتیگی بو حاستالئق ماعالأسف باعضئ مۆسلۆمانلارئن اینانجئنا دا بولاشمئش دورومدادئر.اۇنا گچمەدن اؤنجە یوقارئدا گچن بیر مسئەلەیی حاطئرلایالئم: آللاە تعالا مککەلی مۆشریکلرە کائیناتئن ایشلەیشی ایلە ایلگیلی اۇلاراق؛ “کیمدیر اۇ بۆتۆن ایشلری چکیپ چەویرن؟” دەنیلدیگیندە، ترددۆدسۆز بیر شکیلدە؛ “آللاەتئر!” جوابئنئ ورەجکلرینی بیلدیرمیشتی. (یونوس؛ 31) یینە عاینئ مۆشریکلرە؛ “پکی، هر شەیین یؤنتیمی، مۆلکۆ ألیندە اۇلان کیمدیر؟” دییە سۇرولدوغوندا اۇنلار یینە؛ “آللاەتئر!” دیەجکلردیر. (مۆمینون؛ 88)
یاعنی مۆشریکلرین بو قۇنویلا ایلگیلی فیکیرلری اۇلدوقچا نتتیر! مۆشریک اۇلدوقلارئ آللاە طارافئندان اۇنایلانمئش اۇلان مککەلیلرین آللاە ایلە ایلگیلی اینانچلارئ بؤیلە ایکن شیرکی آصلا کندینە یاقئشتئرامایان باعضئ مۆسلۆمانلارئن عاجابا بو قۇنویلا ایلگیلی دۆشۆنجەلری نەلردیر؟ تاصاووف آراجئلئغئیلا بیرچۇق طاریقاتا یرلشن قوطوب (ولیلر اۆمرەسینین باشقانئ وە اینسانئ کامیل آنلامئندا بیر تاصاووف تریمی) اینانجئ بو سۇرونون جوابئ صاددیندە اۇلدوقچا ایلگینچ وریلر سونماقتادئر. دیانت ایسلام آنسیکلۇپدیسینی رفەرانس آلاراق قوطوب اینانجئنئ گؤرمەیە چالئشالئم:
“سؤزلۆکتە قوطوب کلیمەسی (چۇغولو؛ آقطاب) “دگیرمنین میلی، أکسن دمیری، أکسن؛ گؤکیۆزۆنۆن قوزەی یارئم کۆرەسیندە بولونان یئلدئز؛ بیر تۇپلولوغون یؤنتیجیسی” گیبی آنلاملارا گلیر. تاصاووفتا ایسە؛ “ولیلر زۆمرەسینین باشقانئ، دۆنیانئن وە عالمین ماعنەوی یؤنتیجیسی اۇلدوغونا اینانئلان أن بۆیۆک ولی” ماعناسئندا قوللانئلمئش، اۇنون ایشغال أتتیگی ماقاما دا قوطبیەت دەنیلمیشتیر. (…) قوطوب درەجەسینە أرن أن بۆیۆک ولییە کندیسیندن ماعنەوی یاردئم ایستندیگی (ایستیغاثە) ایچین “غاوث” دا دەنیلیر.
حۆجویرییە گؤرە قوطوب ظاهیر وە باطئن، ماددی وە ماعنەوی بۆتۆن وارلئقلارئن أکسنیدیر. یاعنی هر شەی اۇنون اۆزەریندە وە چەورەسیندە دؤنر، اۇنا دایانئر. اۇنون هر شەیە فەییض ورن بیر اؤزللیگی واردئر. آللاە عالمی وە عالمدەکی دۆزنی اۇنون آراجئلئغئ ایلە دوام أتتیریر.
موحییددین ایبنۆل عارابی هر بیری بیر ایقلیمدە بولونان یدی قوطبا “آبدال”، یینە هر بیری بیر یؤندە بولونان دؤرت قوطبا “أوتاد” آدئنئ وریر. ایستەر کافیرلرلە، ایستەر مۆسلۆمانلارلا مسکون اۇلسون هر یرلشیم بیریمینین موطلاقا بیر قوطبو واردئر. آللاە بو بلدەیی اۇ قوطوب واسئطاسئیلا قۇرور.
قوطبۆل-آقطاب چشیتلی ایشلەولری ایعتیبارئیلا قوطبئ عالم، قوطبئ جیهان، قوطبئ أکبر، قوطبئ ایرشاد، حالیفە، قوطبئ زامان، قوطبئ واقت، واحیدی زامان، صاحیبی واقت، حیجابئ آعلا، میرئاتئ حاق، قوطبئ مدار وە غاوث آدئنئ آلئر. ماعنا عالمیندەکی آدئ عابدوللاە اۇلان قوطبۆل-آقطابئن بیری سۇلوندا، دیگری ساغئندا اۇلماق اۆزەرە ایکی ایمام واردئر. سۇلداکینین ماعنا عالمیندەکی آدئ عابدۆلملیک اۇلوپ ملەکوت عالمینی، ساغداکینین ماعنا عالمیندەکی آدئ عابدۆرراب اۇلوپ مۆلک عالمینی یؤنتیر.
اؤزللیکلە سۇن پاراگرافتا گچن “مۆلک” وە “ملەکوت” ایفادەلری ایلە قاصدەدیلنلر آصلئندا عاینئ شەیلردیر. ملەکوت، سادەجە آللاها عائید بیر تاقئم وارلئقلارئن، مۆلک دە دیگرلرینین یؤنتیمیدیر. آقتارئلان بیلگیلرە گؤرە قوطبۆل-آقطاب؛ دۆنیانئن وە عالمین ماعنەوی یؤنتیجیسی، سۇلداکی قوطوب ملەکوت عالمینین، ساغداکی ایسە مۆلک عالمینین یؤنتیجیسی ایمیش. مککە مۆشریکلرینە؛ “هر شەیین ملەکوتو (مۆلکۆ، یؤنتیمی) کیمین ألیندە؟” دییە سۇرولسا، هیچ ترددۆد أتمەدن؛ “آللاهئندئر!” دیەجکلرکن (مۆمینون؛ )، قوطوبلا ایلگیلی اۇلاراق مۆشریکلرین تام عاکسینی سؤیلەینلر، مۆسلۆمان اۇلدوقلارئنئ سؤیلەیەبیلمکتەدیرلر! پوتلارا تاپانلار بیلە هر شەیین ملەکوتونون آللاها عائید اۇلدوغونو بیلمکتە وە ایعتیراف أتمکتە ایکن، آصلا پوتا تاپمادئقلارئ حالدە ملەکوتون قوطوب آدئنئ وردیکلرینی کیشیلرە عائید اۇلدوغونو سؤیلەیەبیلمک آللاها قارشئ نە بۆیۆک بیر جۆرئەتکارلئقتئر!
قوطوبلا ایلگیلی شو سؤزلر دە “مکتوبات” آدلئ مشهور کیتابئن مۆئللیفی وە “مۆجددیدی ألفی ثانی” یاعنی هیجری ایکینجی بین یئلئن مۆجددیدی عونوانئیلا تانئنان ایمام راببانییە (اؤل. ) عائیدتیر:
“فردیەت ماقامئنئن دا کمالاتئنئ ایچرن قوطبۆل-ایرشاد ماقامئ چۇق یۆکسک بیر ماقامدئر. بؤیلە بیر ماقام آنجاق عاصئرلار سۇنرا اۇرتایا چئقار وە چئقئشئنئن نورویلا قارانلئق عالمی آیدئنلاتئر. اۇنون هیدایت نورو بۆتۆن عالمی قوشاتماقتادئر. عارشتان فرشە هر کیمە هیدایت، ایمام وە ماعریفت ناصیب اۇلدویسا موطلاقا اۇنون آراجئلئغئیلا اولاشمئشتئر. اۇنون آراجئلئغئ اۇلماقسئزئن بو نیعمت کیمسەیە ناصیب اۇلماز. اۇنون نورو، اۇقیانوس میثالی بۆتۆن عالمی قاپلامئش
7.5- صالیح قوللارئ تانرئلاشتئرماق
ایلاە أدینمە سببلریندن بیری دە باعضئ صالیح قوللارئ تانرئلاشتئرماقتئر. بونون بیر اؤرنگینی حئریستیانلار، حض. عیسانئن شاحصئندا اویغولادئلار. مۆسلۆمانلار آچئسئندان حئریستیانلارئ ألشتیرمک چۇق قۇلایدئر؛ چۆنکی اۇنلارئن شیرک قۇشتوقلارئنئ بیذذات آللاە تعالا حابر ورمیشتیر. آما سئرا بو سوچو ایشلەمیش اۇلان مۆسلۆمانلارا گلینجە بیرچۇق کیمسەنین قئلئ داحی قئپئرداماماقتادئر. زیرا داحا اؤنجە دە ایفادە أتتیگیمیز گیبی بیز مۆسلۆمانلار شیرکی دئشلادئق، اؤتەکیلشتیردیک، دین بۆیۆگۆ دییە بیلدیگیمیز ذاتلارئن نە یاپتئقلارئنئ هیچ سۇرغولامادئق. مثەلا مەولانا جلالددین رومینین (اؤل. 1273) ناعتئ عالی قاصیدەسیندە حض. عالی ایچین سؤیلەدیکلرینە بیر گؤز آتالئم.آشاغئداکی جۆملەلرین، تەوحیدی أساس آلان بیر دینین أساسلارئ ایلە باغداشئپ باغداشمایاجاغئنئ گؤرمەیە چالئشالئم.
مەولانا، حض. عالی ایچین شونلارئ سؤیلەمیشتیر:
“اۇ آچئقلایئجئ ایمام، اۇ تانرئ ولیسی صافا أهلینین گۆنشیدیر. یردە، گؤکتە، مکاندا، زاماندا حاقلا دوران اۇ ایمامئن ذاتئ، ایچ وە دئش تمیزلیگییلە واصئفلانماق واجیبتیر. چۆنکی کۆفۆردن، ایکییۆزلۆلۆکتن قورتولموشتور، تمیزدیر.
اۇنون قۇناغئ بیرلیک عالمیدیر. دۆنیەوی وە بشری صئفاتلاردان دئشارئدئر. اۇ، اینسانئن حاقیقاتی وە جانئ گیبییدی. هر شەی فانیدیر، فاقاط جان یاشار، اؤلمز. اۇنون حارەکتی کندیندن دیری اۇلان أزلی وارلئقتاندئر. بقا چەورەسیندە دؤنر دۇلاشئر، یاراتئقلارئ یاراتانئن ذاتئ گیبی اۇ باقیدیر. حاققئن یۆکسک صئفاتلارئ، عالینین واصفئدئر. حاققئن صئفاتلارئ ذاتن آیرئ دگیلدیر. اۇ، تانرئنئن ذاتئنا یاپئشمئش، اۇ اۇلموشتور. حانی دویدوغون لاهوتون گیزلی حازینەسی یۇق مو؛ ایشتە اۇ، اۇدور. چۆنکی اۇ، حاقتان حاقلا گؤرۆنمۆشتۆر. اۇ حازینەنین ناقدی، تۆکنمز عیلیمدیر. ایشتە اۇ عیلیمدن ماقصود؛ یۆجە عالیدیر. حاققئن حیکمتینی اۇندان باشقا کیمسە بیلمز. زیرا اۇ حاکیمدیر، هر شەیین بیلگینیدیر.
ایبتیداسئز أوول اۇ ایدی، سۇنسوز آحیر دە اۇ اۇلور. پەیغامبرلرە یاردئم أدن اۇ ایدی، ولیلرین گؤرن گؤزۆ دە حاقیقاتن اۇدور. یۆزۆنۆن نورلو پارئلتئسئ، کندی ضیاسئندان بیر گۆنش یاراتتئ. حاققا کی، اۇ حاق ایلە أبدیدیر.” (دیوانئ کبیر؛ جلالددین رومی)
آللاهئن ألچیلرینی بیلە قوللوقتان داحا یوقارئ بیر مرتبەیە چئقارماماق، بیزیم ایمانئمئزئن اۇلمازسا اۇلمازئدئر. آما یوقارئداکی ایفادەلردە حض. عالی، حاشا تانرئلاشتئرئلمئش دورومدادئر! اؤیلە یا، نە قادار دگرلی اۇلورسا اۇلسون بیر اینسان ایچین “تانرئنئن ذاتئنا یاپئشمئش، اۇ اۇلموشتور”، “ایبتیداسئز أوول اۇ ایدی، سۇنسوز آحیر دە اۇ اۇلور” وە “اۇ، حاق ایلە أبدیدیر” جۆملەلرینی قوللانماق، اۇنو تانرئلاشتئرماقتان باشقا نە آنلاما گلەبیلیر کی! بو اؤزللیکلر سادەجە وە سادەجە آللاها ماحصوصتور. اۇ، شؤیلە بویورموشتور:
هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۳﴾ (سورة الحدید)
أوول دە اۇدور، آحیر دە. ظاهیر دە اۇدور، باطئن دا. اۇ، هر شەیی بیلندیر. (حادید سورەسی؛ 3)
مەولانا عاینئ أثریندە بۆتۆن نبیلرە أن زۇر زامانلارئندا یاردئم أدن کیشینین آصلئندا حض. عالی اۇلدوغونو (!) شؤیلە آنلاتماقتادئر:
“آدمین تۇپراغئ اۇنون نوروندان ایدی. اۇ سببلە ملکلرین تاجئ اۇلدو؛ آللاهئن ایسیملری اۇندان بلیردی. اۇ تمیز وە یۆجە ایمامئن عیلمی سایەسیندە آدم، هر شەیی آنلادئ. (…)
