دەمک کی شیرک، اؤنجەلیکلە اینانانلارئ ایلگیلندیرن بیر دورومدور. “حارامئن شۆبهەلی اۇلانئندان بیلە قاچئنئیۇروز” دیەنلر (بو حاسساسیەتی گؤسترنلر)، آللاهئن باغئشلایابیلەجگینی بیلدیردیگی حاراملاردان اؤنجە؛ آصلا باغئشلامایاجاغئنئ بیلدیردیگی حارامدان (ظولۆمدن) یاعنی “شیرک” تهلیکەسیندن قاچئنمالئدئرلار.
آنجاق، گۆنۆمۆزدەکی مۆسلۆمانلارئن اؤنملی بیر بؤلۆمۆ (ماعالأسف) بو حاسساسیەتی گؤسترمەمکتەدیر. عاکسینە، قورئانئن؛ “شیرکتیر” دەدیگی بیرچۇق عامل، نە یازئق کی مۆسلۆمانلارئن پراتیگیندە عیبادت آماجئیلا أدا أدیلمکتەدیر. بو قۇنوداکی بیرچۇق آیت، “بیز بو آیتلرە اینانمئیۇروز” گرکچەسی ایلە دگیل، باشقا قئلئفا سۇقولان باهانەلرلە گؤرمزدن گلینمکتەدیر. ایلری سۆرۆلن گرکچەلر ایسە؛ باعضن دین آداملارئنئن سؤیلەدیکلری (اۇنلارئن راب أدینیلمەسی)، باعضن مذهب تاعاصصوبو، آما چۇغو کز دە “آتالارئمئزئن یۇلو (أثرلری)” اۇلویۇر. حالبوکی یاپئلاجاق تک شەی (باشقا بیر شەی دگیل) سادەجە وە سادەجە قورئانا تابیع اۇلماقتئر:
فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۴۳﴾ وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ ﴿۴۴﴾ (سورة الزخرف)
سن، سانا واحیەدیلن (قورئانا) سئمسئقئ سارئل! چۆنکۆ سن دۇغرو یۇل اۆزریندەسین وە موحاققاق کی اۇ (سانا واحیەدیلن قورئان) هم سنین ایچین هم دە قاومین ایچین بیر اؤگۆتتۆر؛ وە حپینیز ایلریدە اۇندان سۇروملو توتولاجاقسئنئز (سوئال اۇلوناجاقسئنئز). (زوحروف سورەسی؛ 44-43)
اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ ﴿۳﴾ (سورة الأعراف)
(أی اینسانلار!) راببینیزدن سیزە ایندیریلنە (قورئانا) تابیع اۇلون. اۇندان باشقا ولیلرە /اۇتۇریتەیە تابیع اۇلمایئن. نە قادار آز (آزئنئز) اؤگۆت آلئیۇرسونوز. (آعراف سورەسی؛ 3)
شیرک چشیتلری وە أن سئق شیرک قۇشولان وارلئقلار
مۆشریکلر آللاها ایناندئقلارئ وە آللاها یاقئنلاشماق ماقصادئیلا عیبادت أتتیکلری ایچین (آللاها دۆشمان اۇلان کیمسەلری دگیل) آللاها یاقئن اۇلدوقلارئنئ دۆشۆندۆکلری وارلئقلارئ شیرک قۇشارلار. قورئان، أن چۇق شیرک قۇشولان وارلئقلارئن نەلر اۇلدوغونو (عیبرت آلالئم وە بیز دە عاینئ حاطایا دۆشمەیەلیم دییە) بیزلرە بیلدیرمیشتیر. بونا گؤرە أن چۇق شیرک قۇشولان وارلئقلار (وە بونلارئن ذیکرەدیلدیگی باعضئ آیتلر) شونلاردئر:
1- ملکلر،
2- پەیغامبرلر،
3- دین آداملارئ،
4- بۆیۆک ( اۇلدوغونا اینانئلان) ذاتلار.
مۆشریکلر، بو وارلئقلار باعضن دیرکت اۇلاراق آما چۇغو کز دە بو وارلئقلارئ تمثیل أدن باعضئ سمبۇللرە (روحلارئنئ تمثیل أدن پوت /هەیکللرە) دوعا (عیبادت) أدەرک شیرک قۇشارلار (بونلارئن نەلر اۇلدوغو بؤلۆم سۇنوندا ذیکرەدیلەجکتیر). گنل اۇلاراق اۆچ تۆرلۆ شیرک واردئر:
1- اولوهیەت شیرکی: آللاها عائید هرحانگی بیر فیعیل وەیا صئفاتئن (ایلاهی اؤزللیکلرین) قئسمن دە اۇلسا بیر باشقا وارلئغا عاطفەدیلمەسیدیر. ملکلر وە پەیغامبرلرە بیلە هیچبیر ایلاهی اؤزللیک عاطفەدیلەمز.
2- عوبودیەت شیرکی: آللاە ایلە بیرلیکتە آللاەتان باشقا وارلئقلارا دا عیبادت أتمک، اۇنلارا قول-کؤلە اۇلماقتئر. عیبادتین سادەجە سجدە وە رۆکوع اۇلمادئغئ، یاردئم طالبی آماجئیلا یاپئلان دوعانئن دا بیر عیبادت اۇلدوغو اونوتولمامالئدئر. کذا آشئرئ حۆرمتین دە (قول-کؤلە اۇلماق).
3- روبوبیەت شیرکی: آللاەتان باشقا وارلئقلارئ “راب” أدینمکتیر. بونون ایچین اۇ وارلئقلارا سجدە وە رۆکوع أتمەیە گرک یۇقتور. زیرا آللاهئن حۆکۆملرینە آیقئرئ فتوا (حۆکۆم) ورنلرە ایعتیبار أتمک اۇنلارئ “راب” أدینمیش اۇلماقتئر. بو نەدنلە روبوبیەت شیرکی (راب أدینمە)، أن یایغئن ایشلنن شیرک تۆرلریندن بیریدیر.
نیتەکیم قۇنو ایلە ایلگیلی باعضئ آیتلر شؤیلەدیر:
مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ ﴿۷۹﴾ وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴿۸۰﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن کندیسینە کیتاب، حیکمت وە نبیلیک وردیگی هیچبیر اینسان؛ “آللاە ایلە بیرلیکتە بانا دا قوللوق أدین!” دەمز. عاکسینە؛ “اؤگرنیپ اؤگرتتیگینیز کیتابئن أمرەتتیگی گیبی یالنئز راببە حاص قوللار اۇلون!” دەر. وە اۇ سیزە، ملکلری وە نبیلری رابلر أدینمەنیزی دە أمرەتمز. (اۇ هیچ) سیز مۆسلۆمان اۇلدوقتان سۇنرا سیزین کافیر اۇلمانئزئ أمرەدر می؟ (آلی عیمران سورەسی؛ 80-79)
اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۳۱﴾ (سورة التوبة)
اۇنلار، آحبار وە روهبانلارئنئ (بیلگیلری وە دین آداملارئنئ) کندیلرینە آللاە ایلە بیرلیکتە رابلر أدیندیلر، مریم اۇغلو مسیحی دە. اۇیسا اۇنلر یالنئزجا بیر اۇلان آللاها عیبادت أتمکلە أمرۇلونموشلاردئ. آللاەتان باشقا هیچبیر ایلاە یۇقتور. اۇ، مۆشریکلرین اۇرتاق قۇشتوغو شەیلردن دە مۆنززەتیر. (تەوبە سورەسی؛ 31)
بو آیت نازیل اۇلدوغوندا آصحابتان عادیی بین حاتم، رسولوللاهئن یانئنا گلەرک: “أی رسولوللاە! اۇنلار (یاهودی وە حئریستیانلار) دین آداملارئنا سجدە أتمییۇرلاردئ کی، نەدن آیتتە ‘راب’ أدیندیلر، بویرولویۇر؟” شکلیندە بیر سۇرو سۇرموش وە بو سۇرو اۆزرینە نبی (ع) شؤیلە جواب ورمیشتیر:
آصلئندا اۇنلار، روهبانلارئنا تاپئنمادئلار (سجدە أتمەدیلر)، آنجاق (آللاهئن حارام أتتیگی بیر شەیی) کندیلری ایچین حلال قئلئنجا همن حلال عاددەدیوردیلر، (آللاهئن حلال قئلدئغئ بیر شەیی دە) کندیلرینە حارام أدینجە همن حارام عاددەدیوردیلر.
دەمک کی، بیر اینسانئ “راب” أدینمک ایچین اؤنۆندە سجدە أتمەیە گرک یۇقتور. آللاهئن کیتابئنا آیقئرئ وردیگی حۆکۆملری دۇغرو قابول أتمک اۇنو “راب” أدینمکتیر. بونو یاپان بیرینین دین عالیمی، جماعات لیدری، طاریقات شەیحی وب. اۇلماسئ بو دورومو دگیشتیرمز. حاتتا پەیغامبر اۇلماسئ بیلە. ألبتتە کی هیچبیر پەیغامبر آللاهئن کیتابئنا آیقئرئ بیر حۆکۆم ورمز. آما اینسانلار اۇنا بؤیلە فتوالارئ ایسناد أدەبیلیرلر. نیتەکیم “اویدورما حادیثلر” بؤیلەدیر.
“اویدورما حادیثلری” نبی (ع) سؤیلەمیش دگیلدیر. آما بو سؤزلر (قورئانا آیقئرئ اۇلدوغو حالدە) نبییە ایسناد أدیلمیشتیر. بو سؤزلر، “نبی سؤیلەدی ایددیعاسئ” ایلە دۇغرو قابول أدیلیرسە؛ نبی وە /وەیا نبییە بو یالانلارئ ایسناد أدن کیمسەلر “راب” أدینیلمیش اۇلور.
مثەلا عیسا (ع)؛ “أی اینسانلار، بنی راب أدینین!” دەمیش دگیلدیر. آما (گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە)حئریستیانلارئن اۇنو “راب” أدیندیگی قورئان ایلە ثابیتتیر. چۆنکۆ عیسادان سۇنرا گلن (سؤزدە) عیسویلر، اۇنا بو یالان سؤزلری ایسناد أتمیشلردیر. باعضئلار دا بو یالان سؤزلرە اینانمئش وە بؤیلەجە عیسایئ “راب” أدینمیش اۇلدولار (آصلئندا اۇنلار عیسایا بو یالانلارئ ایسناد أدنلری راب أدیندیلر). حالبوکی نە آللاە بؤیلە بیر شەیی أمرەتمیش نە دە عیسا (ع) بؤیلە بیر شەی سؤیلەمیشتی. عاکسینە بونو شیددتلە یاساقلامئشتئ.
تۆم بو تهلیکەلر ألبتتە کی بیز مۆسلۆمانلار ایچین دە گچرلیدیر. عاکسی حالدە بو قۇنولار بیزە حاطئرلاتئلماز وە “(اۇ نبی، هیچ) سیز مۆسلۆمان اۇلدوقتان سۇنرا سیزین کافیر اۇلمانئزئ أمرەدر می؟” دیەن آلی عیمران سورەسینین 80-نجی آیتی، قورئاندا یر آلمازدئ:
مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ ﴿۷۹﴾ وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴿۸۰﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن کندیسینە کیتاب، حیکمت وە نبیلیک وردیگی هیچبیر اینسان؛ “آللاە ایلە بیرلیکتە بانا دا قوللوق أدین!” دەمز. عاکسینە؛ “اؤگرنیپ اؤگرتتیگینیز کیتابئن أمرەتتیگی گیبی یالنئز راببە حاص قوللار اۇلون!” دەر. وە اۇ سیزە، ملکلری وە نبیلری رابلر أدینمەنیزی دە أمرەتمز. (اۇ هیچ) سیز مۆسلۆمان اۇلدوقتان سۇنرا سیزین کافیر اۇلمانئزئ أمرەدر می؟ (آلی عیمران سورەسی؛ 80-79)
دەمک کی، أن چۇق شیرک قۇشولان وارلئقلار، نبیلر وە دین آداملارئدئر. نە یازئق کی، بیرچۇق مۆسلۆمان آللاە ایلە بیرلیکتە باشقا رابلر دە أدینەرک بو حاطایا دۆشمکتەدیر. بو دوروم، مۆسلۆمانلار ایچین بیر تهلیکەدیر. نیتەکیم نبیدن گلن شو ریوایت بو دوروما ایشارت أتمکتەدیر:
أبو ساعید أل-حودری: نبی (ع) شؤیلە بویوردو: “سیزدن اؤنجەکیلرین ایزلرینی، قوشقوسوز قارئش قارئش، آرشئن آرشئن تاعقیب أدەجکسینیز. اۇ قادار کی، اۇنلار بیر کرتنکلە دلیگینە گیرسەلر، سیز دە آرقالارئندان گیررسینیز.”… “اۇنلار (یاعنی پشینە گیدیلەجک اۇلانلار) یاهودیلر وە حئریستیانلار مئ؟” دییە سۇردوق. “باشقا کیم اۇلابیلیر کی” دەدی.
اۇ حالدە آللاهئن کیتابئندان آیرئلمامالئ وە هیچبیر اینسان (حۇجا، عالیم، شەیح وب.) “راب” أدینیلمەملیدیر. “بن کیمسەیی راب أدینمییۇروم، چۆنکۆ بنیم حۇجام، بنیم شەیحیم وب. ذاتن قورئانا آیقئرئ فتوا (حۆکۆم) ورمز.” دەنیلمەملیدیر. بو قۇنوداکی آصئل تهلیکە تام دا بو یاقلاشئمدئر. اۇنلارئن وردیگی حۆکۆملرین قورئانا آیقئرئ اۇلوپ اۇلمادئغئ تاعقیب أدیلمییۇر کی بو دوروم تثبیت أدیلەبیلسین. چۆنکۆ پشین بیر تسلیمیەت سؤز قۇنوسودور. یۇقسا کیمسە (آللاها دۆشمان اۇلان) شەیطانئ کندیسینە “راب” أدینمز. آنجاق آللاها یاقئن اۇلان (اۇلدوغو دۆشۆنۆلن) وارلئقلار “راب” أدینیلیر. ایشتە بو نەدنلەدیر کی، أن چۇق شیرک قۇشولان وارلئقلار؛ ملکلر، پەیغامبرلر وە بۆیۆک ذاتلار اۇلموشتور (شەیطان اۇلمامئشتئر). چۆنکۆ اۇنلار آللاها یاقئن اۇلان (اؤیلە اۇلدوغو دۆشۆنۆلن) وارلئقلاردئر.
داحا اؤنجە دە ایفادە أدیلدیگی اۆزرە مۆشریکلر، شیرک قۇشتوقلارئ وارلئقلارا باعضن دیرکت اۇلاراق آما چۇغو کز دە بو وارلئقلارئ تمثیل أدن باعضئ سمبۇللرە (روحلارئنئ تمثیل أدن پوت /هەیکللرە) دوعا (عیبادت) أدەرک شیرک قۇشارلار. آما هیچبیر زامان دا؛ “بیز شیرک قۇشماق ایچین بؤیلە یاپئیۇروز” دەمزلر. شیرک قۇشتوقلارئنئ قابول أتمزلر. بیلعاکیس آللاها اولاشماق ایچین یاپتئقلارئنئ سؤیلەرلر.
مۆشریکلرین، شیرک ایچین هدف /آراجئ قابول أتتیکلری باعضئ ایسیم وە سمبۇللر قورئاندا شؤیلە ذیکرەدیلیر:
“ایلاە” (باقارا؛ 163)، “آلیهە-ایلاەلار” (أنبیا؛ 36)، “أنداد-أش وە دنکلر” (باقارا؛ 165)، “أصنام-هەیکلدن پوتلار” (آعراف؛ 138)، “أوثان-پوتلار” (حاج؛ 30)، “تماثیل-هەیکللر” (أنبیا؛ 52)، “شۆرکا-اۇرتاقلار” (راعد؛ 16)، “شۆهدا-شاهیدلر” (باقارا؛ 23)، “شۆفعا-شفاعاتچیلر، آراجئلار” (زۆمر؛ 43)، “أرباب-رابلر” (تەوبە؛ 31)، “أولیا-ولیلر، دۇستلار” (کهف؛ 102)، “أمثال-أشلر، بنزەرلر” (ناحل؛ 74)، “طاغوت-آزغئن یؤنتیجی” (باقارا؛ 256)، “جیبت-پوتلار” (نیسا؛ 51)، “أنصاب-دیکیلی تاشلار، پوتلار” (مائیدە؛ 90)، “ولد-چۇجوق وە صاحیبە-أش، حانئم، تانرئچا” (جین؛ 3)، “هوا-هوەس” (جاثیە؛ 23).
