دۇغرولارئ آنلاتماق قۇلایدئر آما قابول أتتیرمک زۇردور. دۇغرولاردان أن چۇق راحاتسئز اۇلانلار، منفاعات چەورەلریدیر. اۇنلار، هدفلرینە اولاشابیلمک ایچین دین آداملارئنئ وە عیلیم آداملارئنئ یانلارئنا چکمەیە چالئشئرلار.
گیریش
“دین وە دەین“، عاینئ کؤکتن تۆرەمیش اۇلوپ “بۇرچ” آنلامئنئ ایچرن ایکی کلیمەدیر. “دین”، آللاها اۇلان بۇرجو؛ “دەین” دە، باشقاسئنا اۇلان بۇرجو ایفادە أدر. بیز هر شەییمیزی آللاها بۇرچلویوز. دین، اۇ بۇرجا قارشئلئق بیزە یۆکلنن سۇروملولوقلاردئر. سۇروملولوقلارئمئزئ نە اؤلچۆدە یرینە گتیردییمیز، آحیرتتە؛ “دین گۆنۆندە” (یَومِ الدِّین) آچئقلاناجاقتئر.
باشقاسئنا اۇلان بۇرچ اؤدنەبیلیر آما آلدئغئمئز هر نفسی وە ایحتیاجئمئز اۇلان هر شەیی ورن آللاها اۇلان بۇرچ اؤدنەمز. بو سببلە، ایستەسک دە ایستەمەسک دە؛ حپیمیز اۇنون قولویوز. یاپئلاجاق تک شەی، اۇنا تام گۆونمک وە گؤنۆلدن تسلیم اۇلماقتئر. هرحانگی بیر قۇنودا یانلئش یاپارساق، درحال یانلئشئمئزدان دؤنملی وە اۇندان عاف دیلەملیییز.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿۱۳۵﴾ (سورة آل عمران)
(یانلئشلاردان ساقئنانلار) یۆز قئزارتئجئ بیر سوچ ایشلەر وەیا کندیلرینی کؤتۆ دوروما دۆشۆرۆرلرسە، همن آللاهئ حاطئرلار وە گۆناەلارئنئن باغئشلانماسئنئ ایستەرلر. گۆناەلارئ آللاەتان باشقا کیم باغئشلایابیلیر! بیر دە یاپتئقلارئ یانلئشتا، بیلە بیلە ائصرار أتمزلر. (آلی عیمران سورەسی؛ 135)
یانلئشلاردان ساقئنانا “مۆتتاقی” یاعنی “تاقوا صاحیبی” دەنیر. اۇنلار آللاها تام گۆونیپ تسلیم اۇلور وە قورئانئ کندیسینە رهبر أدینیرلر. (باقارا سورەسی؛ 2) أگر صابئرلئ داورانئر دا دوروشلارئنئ بۇزمازلارسا، شۆکرەدن یاعنی واظیفەلرینی یرینە گتیرن قوللار اۇلورلار. (باقارا سورەسی؛ 243)، (ایبراهیم سورەسی؛ 5 وە 7) وە (ناحل سورەسی؛ 114)
چکتیگی سئقئنتئلار قارشئسئندا “صابرئم بیتتی” دیەنلر ایمتیحانئ قایبەدرلر. بو سببلە ایمتیحانئ باشارانلارئن سایئسئ پک آز اۇلور. (نیسا سورەسی؛ 147)، (آعراف سورەسی؛ 10)، (یونوس سورەسی؛ 60)، (مۆمینون سورەسی؛ 78) وە (نمل سورەسی؛ 73)
ایشینە گلینجە یانلئش یاپماقتان چکینمەینلر ایسە؛ آللاها تسلیم اۇلماقتا زۇرلانئرلار. بونلارئ گؤرن شەیطانلار حارەکتە گچەرک آللاە ایلە آرایا گیریپ، “کندیسینی اۇنا قارشئ قۇرویاجاق ولیلرین اۇلدوغونو” سؤیلەرلر.
بو کیشیلر، بونون اۇلامایاجاغئنئ بیلیرلر آما ایشینە گلدیگی ایچین آللاە ایلە ایلیشکیسینی، کندیسینی قۇرویاجاغئ سؤیلنن کیشیلرلە سۆردۆرمەیی قابول أدر وە اۇ “حایالی آراجئلارئ” تمثیل أتتیگی ایددیعا أدیلن وارلئقلارئن قولو حالینە گلەرک “مۆشریک” اۇلورلار.
آللاە تعالا بو قۇنودا شؤیلە دەمیشتیر:
قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۱۴﴾ (سورة الأنعام)
دە کی: “گؤکلری وە یری بؤلۆنمە قانونو ایلە یاراتان، بسلەین آما کندیسی بسلنمەین آللاەتان باشقاسئنئ مئ ولی /اۆزەریمدە یتکیلی سایاجاغئم!” دە کی: “بانا وریلن أمیر شودور: ‘اۇنا تسلیم اۇلان ایلک کیشی سن اۇل! ساقئن ها مۆشریکلردن /آللاهئ گری سئرایا قۇیانلاردان اۇلما!” (أنعام سورەسی؛ 14)
“اۇنا تسلیم اۇلان ایلک کیشی سن اۇل!” بویروغو چۇق اؤنملیدیر.
چۆنکی بو قۇنودا سؤزۆمۆز کندیمیزە گچر. باشقاسئنئ سادەجە اویارابیلیریز.
بونون اؤرنگی موسا نبیدیر:
وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِيَاءَ وَجَعَلَكُمْ مُلُوكًا وَآتَاكُمْ مَا لَمْ يُؤْتِ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ ﴿۲۰﴾ يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ ﴿۲۱﴾ قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّ فِيهَا قَوْمًا جَبَّارِينَ وَإِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ ﴿۲۲﴾ قَالَ رَجُلَانِ مِنَ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ﴿۲۳﴾ قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا أَبَدًا مَا دَامُوا فِيهَا فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ ﴿۲۴﴾ قَالَ رَبِّ إِنِّي لَا أَمْلِكُ إِلَّا نَفْسِي وَأَخِي فَافْرُقْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ ﴿۲۵﴾ قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ ﴿۲۶﴾ (سورة المائدة)
(20) اۇ، بیر گۆن حالقئنا شؤیلە دەدی: “أی حالقئم! آللاهئن اۆزەرینیزدەکی نیعمتینی حاطئرلایئن. حانی ایچینیزدن نبیلر چئقاردئ، سیزی حاقانلار یاپتئ وە چاغداشلارئنئزدان هیچ کیمسەیە ورمەدیگینی سیزە وردی.
(21) أی حالقئم! آللاهئن، سیزین اۇلسون دییە قایدا گچیردیگی شو ترتمیز وە دگرلی یرە گیرین؛ سئرتئنئزئ چەویرمەیین، یۇقسا قایبەدنلرە دؤنۆشۆرسۆنۆز.
(22) دەدیلر کی: “باق موسا! اۇرادا چۇق زۇربا بیر حالق وار. اۇنلار چئقمادئقچا بیز آصلا اۇرایا گیرمەیەجگیز. أگر اۇنلار چئقارلارسا اۇ زامان گیرریز.
(23) اۇ یرە گیرمەیە قۇرقانلارئن آراسئندان آللاهئن قئیمت وردیگی ایکی کیشی شؤیلە دەدی: “اۇنلارئن یانئنا شو قاپئدان گیرین؛ اۇرادان گیررسنیز حاکیم اۇلانلار سیز اۇلورسونوز. اینانئپ گۆونییۇرسانئز یالنئز آللاها دایانئن.”
(24) دەدیلر کی: “باق موسا! اۇنلار اۇرادا اۇلدوقچا بیز آصلا اۇرایا گیرمەییز. سن وە راببین گیدین، اۇنلارلا ایکینیز ساواشئن! بیز ایشتە شورادا اۇتوروپ بکلەیەجگیز.”
(25) موسا دەدی کی: “راببیم! بنیم کندیمدن وە قاردشیمدن باشقاسئنا گۆجۆم یتمییۇر. بیزی، یۇلدان چئقمئش بو تۇپلولوقتان آیئر!”
(26) آللاە دەدی کی: “آرتئق اۇراسئ اۇنلارا قئرق یئل یاساقتئر. اۇنلار بورادا شاشقئن شاشقئن دۇلاشئپ دوراجاقلار. یۇلدان چئقمئش بو تۇپلولوغا اۆزۆلمە!” (مائیدە سورەسی)
آللاها گؤنۆلدن تسلیم اۇلمایانئن دگیشمز اؤزللیگی، یالان سؤیلەمکتیر. موسا (ع) اۇنلارا: “شو ترتمیز وە دگرلی یرە گیرین!” دەدیگی حالدە اۇنلار سانکی: “شو اینسانلارلا ساواشئن!” دەمیش گیبی داوراندئلار.
بو سببلە کیشینین “دینی ترجیحینی” بلیرلەین أن اؤنملی شەی، “یانلئشلار قارشئسئنداکی طاورئدئر”.
آ- اینساندا آللاە اینانجئنئن اۇلوشماسئ
ینی دۇغان چۇجوقتا بیر بیلگی اۇلماز. (ناحل سورەسی؛ 78) آما دۆنیایا گؤزۆنۆ آچتئغئ آندان ایعتیبارن یاپتئغئ گؤزلملرلە، وارلئقلارئن بیر صاحیبینین اۇلدوغونو آنلامایا باشلار وە چەورەسینی سۇرو یاغمورونا توتار.
بۆلوغا أردیگیندە، آللاە اۇنا: “بن سنین صاحیبین دگیل میییم؟” سۇروسونو ایلهام أدر. اۇ دا تام بیر قارارلئلئقلا: “أوت، صاحیبیمسین، بن بونا شاهیدلیک أدییۇروم.” دەر.
بونو، شو آیتلردن اؤگرنییۇروز:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ ﴿۱۷۲﴾ أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ ﴿۱۷۳﴾ (سورة الأعراف)
(172) راببین /صاحیبین، آدمین أولادئندان، اۇنلارئن سئرتلارئندان نسیللرینی آلدئغئندا، اۇنلارئ کندیسینە قارشئ شؤیلە شاهید توتار: “بن سیزین صاحبینیز دگیل میییم؟” اۇنلار دا: “أوت! صاحیبیمیزسین. بیز بونا شاهیدیز.” دەرلر. آرتئق قئیامت /مزاردان قالقئش گۆنۆ: “بیز بونون فارقئندا دگیلدیک.” دیەمزسینیز.
(173) شونو دا دیەمزسینیز: “سانا اۇرتاق قۇشانلار آتالارئمئزدئ. بیز ایسە اۇنلاردان سۇنرا گلن بیر نسیلدیک. حاققئ باطئل گؤسترنلرین یاپتئقلارئ یۆزۆندن بیزی هلاک مئ أدەجکسین؟” (آعراف سورەسی)
حالق آراسئندا “بزمی ألستتە آلئنان میثاق” وەیا “ألَستُ بِرَبِّکُم” دەنن بو میثاق، یاعنی کیشییی باغلایان سؤز، آدمدن دگیل، آدمین أولادئندان، “اۇنلارئن سئرتلارئندان نسیللرینین آلئنماسئ” سئراسئندا آلئنمئشتئر. نسلین سئرتتان آلئنماسئ، نسلی دوام أتتیرەجک تۇحومون آلئنماسئدئر.
کیشی اۇنونلا أرگینلیک چاغئنا گیرر وە چۇجوغو اۇلاجاق یاشا گلیر. بو سببلە هر اینسان، آللاهئن وار وە بیر اۇلدوغونو، هر شەیی اۇنون یاراتتئغئنئ وە بیر بنزەرینین اۇلمادئغئنئ بۆلوغ چاغئندا اییجە قاورار. اؤلۆنجەیە قادار دوام أدن گؤزلملرییلە دە آللاەتان باشقا ایلاە اۇلامایاجاغئ حوصوصونداکی قاناعاتی سۆرکلی ینیلنیر.
آللاە تعالا، اینسانلار دۇغرو آنلاسئنلار دییە، قورئاندا هر شەیین اؤرنگینی ورمیشتیر. (زۆمر سورەسی؛ 27)
آللاە اینانجئنئن بۆلوغ چاغئ ایلە کسینلشتیگینین اؤرنگی ایبراهیم نبیدئر. اۇنون پوتلارا قارشئ وردیگی مۆجادلە، چۇجوقلوق چاغئندان چئقئپ دلیقانلئلئق چاغئنا گیردیگی سئرادا باشلامئشتئر. مۆجادلەیە بو یاشتا باشلادئغئنئ گؤسترن کلیمە، آشاغئداکی آیتلردە گچن “فَتَی = فتا” کلیمەسیدیر:
إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ ﴿۵۲﴾ قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِينَ ﴿۵۳﴾ قَالَ لَقَدْ كُنْتُمْ أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴿۵۴﴾ قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ ﴿۵۵﴾ قَالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ ﴿۵۶﴾ وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ ﴿۵۷﴾ فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ ﴿۵۸﴾ قَالُوا مَنْ فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿۵۹﴾ قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ ﴿۶۰﴾ قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ ﴿۶۱﴾ قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ ﴿۶۲﴾ قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ ﴿۶۳﴾ فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۶۴﴾ ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُءُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاءِ يَنْطِقُونَ ﴿۶۵﴾ قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ ﴿۶۶﴾ أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿۶۷﴾ قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ ﴿۶۸﴾ قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ ﴿۶۹﴾ وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ ﴿۷۰﴾ (سورة الأنبیاء)
(52) بیر گۆن ایبراهیم، باباسئنا وە حالقئنا شؤیلە دەمیشتی:
(53) “قارشئسئندا سایغئیلا دوردوغونوز شو هەیکللر نەدیر؟”
(54) “بیز بیلدیک بیلەلی آتالارئمئز اۇنلارا قوللوق أدرلر.” دەدیلر.
(55) “سیز دە سیزین آتالارئنئز دا گرچکتن آچئق بیر یانلئش ایچیندەسینیز.” دەدی.
(56)”سن جیددی میسین، یۇقسا بیزیملە أگلنییۇر موسون؟” دەدیلر.
(57) “سیزین راببینیز (صاحیبینیز) بونلار دگیل، گؤکلری وە یری یاراتمئش اۇلان وە اۇنلارئن دا راببی (صاحیبی) اۇلاندئر. بن بونو گؤزۆیلە گؤرمۆش گیبی بیلنلردنیم.” دەدی.
(58) (سۇنرا کندی کندینە شؤیلە سؤیلندی:) “واللاهی سیز چکیلیپ گیتتیکتن سۇنرا پوتلارئنئزا بیر اۇیون اۇینایاجاغئم.” حپسینی پارامپارچا أتتی آما “باشوورسونلار!” دییە بۆیۆک اۇلانئنا دۇقونمادئ.
(59) “بونو ایلاەلارئمئزا کیم یاپتئ؟ اۇ گرچکتن یانلئش یاپانلاردان بیریدیر.” دەدیلر.
(60) “بیر فتانئن /دلیقانلئنئن اۇنلارئ دیلینە دۇلادئغئنئ دویدوق، اۇنا ‘ایبراهیم’ دەنیر.” دەدیلر.
(61) گتیرین اۇنو حالقئن اؤنۆنە؛ بلکی بیر گؤرن اۇلموشتور.” دەدیلر.
(62) (ایبراهیم گتیریلینجە؛) “بونو ایلاەلارئمئزا سن می یاپتئن، ایبراهیم؟” دەدیلر.
(63) “بلکی اۇنلارئن بۆیۆگۆ اۇلان شو (پوت) یاپمئشتئر. قۇنوشابیلییۇرلارسا اۇنلارا سۇرون!” دەدی.
(64) همن کندیسینە گلدیلر وە: “بیز گرچکتن کؤتۆ دورومدایئز.” دەدیلر.
(65) سۇنرا تکرار أسکی قافایا دؤندۆرۆلدۆلر وە (ایبراهیمە شؤیلە دەدیلر:) “سن دە ایی بیلییۇرسون کی بونلار قۇنوشاماز.”
(66) “یاعنی سیزە هیچبیر شکیلدە فایداسئ اۇلمایاجاق، ضارارئ دا دۇقونمایاجاق شەیلری، آللاە ایلە آرانئزا قۇیاراق اۇنلارا مئ قوللوق أدییۇرسونوز؟..
(67) سیزدن دە، آللاە ایلە آرانئزا قۇیاراق قوللوق أتتیکلرینیزدن دە بئقتئم. هیچ عاقلئنئزئ قوللانمایاجاق مئسئنئز؟” دەدی.
(68) “یاقئن شونو دا، تانرئلارئنئزا دستک اۇلون! یاپاجاقسانئز (اۇنو یاپئن!)” دەدیلر.
(69) (اۇنو آتشە آتتئلار.) “أی آتش! ایبراهیم ایچین سرین وە گۆونلی اۇل!” دەدیک.
(70) ایبراهیمدن قورتولماق ایستەدیلر، آما ضارارئن أن بۆیۆگۆنۆ اۇنلارا وردیک.
(أنبیا سورەسی)
ایبلیس داحیل، آللاهئن وارلئغئنئ وە بیرلیگینی قابول أتمەین یۇقتور. اینسانا زۇر گلن، حایاتئنئ آللاهئن بویروقلارئنا گؤرە دۆزنلەمکتیر. آللاها ایناندئغئنئ سؤیلەین آما قورئانئ قابول أتمەین بیرییلە آرامئزدا شؤیلە بیر قۇنوشما گچتی:
– بنیم آللاهئما اینانجئم سۇنسوزدور.
– آللاها هرکس اینانئر، بو هر اینسان ایچین قاچئنئلمازدئر.
– بن زامان زامان آللاهئما سئغئنئر، اۇنون یاردئمئنئ ایستەریم. بؤیلە یاپئنجا راحاتلار، موتلو اۇلوروم.
– بونو هرکس یاپار. زۇر اۇلان آللاهئن بویروقلارئنا یاعنی ألچیسینین تبلیغینە اویماقتئر. سیز ألچییە اویماق یرینە گؤنلۆنۆزجە یاشاماق ایستییۇرسونوز، دگیل می؟
– ألبتتە. حایات بنیم حایاتئم؛ بونا کیم قارئشابیلیر!
– اۇ حایاتئ ورن آللاە قارئشاماز مئ؟
– … ؟!
