آ) کندیلرینە هیبە یاپئلاجاق اۇلانلار:
1– فاقیرلر
فاقیر، موحتاج دورومدا اۇلان کیشیدیر. کلیمەنین بو آنلامئنئ شو ایکی آیتتە گؤرەبیلیریز:
وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿۳۲﴾ (سورة النور)
ایچینیزدن أولی اۇلمایانلار ایلە أرکک وە قادئن أسیرلرینیزدن اویغون دورومدا اۇلانلارئ أولندیرین. فاقیر ایسەلر آللاە، کندی ایکرامئیلا اۇنلارئن ایحتیاجئنئ گیدریر. ایمکانلارئ گنیش اۇلان وە هر شەیی بیلن آللاەتئر. (نور سورەسی؛ 32)
لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿۲۷۳﴾ (سورة البقرة)
حارجامایئ، واقتینی آللاە یۇلوندا گچیرن فاقیرلرە، اؤزللیکلە یاپئن. اۇنلار گیدیپ چالئشامازلار. اۇنورلو اۇلدوقلارئ ایچین دە، دوروملارئنئ بیلمەین، اۇنلارئ زنگین سانئر. اۇنلارئ یۆزلریندن تانئرسئن. کیمسەدن یالوار یاقار بیر شەی ایستەمزلر. حایرا یاپتئغئنئز هر حارجامایئ بیلن آللاەتئر. (باقارا سورەسی؛ 273)
ایکی آیتتەکی فاقیر، أولنمە ایحتیاجئ اۇلان آما یترلی ایمکانئ اۇلمایان کیشیدیر. ایکینجی آیتتە ایسە بۆتۆن واقتینی، ایسلام ایچین حارجایان آما یاپتئغئ ایشتن پارا قازانامایان کیشیدیر.
فاقیرلرە یاردئم، اۇنلارئن اۇنورلارئنئ قئرمایاجاق بیچیمدە اۇلمالئدئر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿۲۷۱﴾ (سورة البقرة)
صاداقالارئ آچئقچا وریرسنیز پک گۆزل اۇلور! آما فاقیرلرە وریرکن گیزلەمەنیز، سیزین ایچین داحا اییدیر؛ اۇ، بیر قئسئم گۆناەلارئنئزئ اؤرتر. یاپتئغئنئز هر شەیین ایچ یۆزۆنۆ بیلن آللاەتئر. (باقارا سورەسی؛ 271)
2-میسکینلر
میسکینین کؤک آنلامئ حارەکتین آردئندان دوراغانلاشمادئر. حاستا، ساقاط، یاشلئ وە ایشسیز گیبی چارەسیز قالمئش هرکس بو قۇنوما گیرر.
آللاە تعالا، “موسا-قول” قئصصاسئندا، اۇ قولون حاسار وردیگی گمینین صاحیبلری ایجین شؤیلە دەر:
أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا ﴿۷۹﴾ (سورة الکهف)
اۇ گمی دنیزدە چالئشان میسکینلرە عائیدتی. یۇللارئ اۆستۆندە هر گمییە زۇرلا أل قۇیان بیر حاقان واردئ؛ بو سببلە اۇنو حاسارلئ حالە گتیرمک ایستەدیم. (کهف سورەسی؛ 79)
اۇنلارا میسکین دەنمەسی، گمیلری أللریندن آلئنئنجا ایشسیز قالاجاق اۇلمالارئندان دۇلایئ ایدی.
3– عامیللر (صاداقا مەمورلارئ)
صاداقا تۇپلاما ایشیندە چالئشانلارا ماعاشلارئ، تۇپلادئقلارئ صاداقادان وریلیر. چۆنکۆ صاداقانئن بو تۆرۆ ورگیدیر، دەولت کۇنترۇلۆندە تۇپلانئر وە داغئتئلئر.
4– مۆئللفەئی قولوب
“تەلیف” اویوشما ساغلایاراق بیرلشتیرمکتیر. “مۆئللفەئی قولوب” گؤنۆللری قایناشتئرئلانلاردئر. یاپئلان اییلیکلە قالبلرین قایناشتئرئلماسئ آراسئندا یاقئن ایلیشکی واردئر. بیر آیت شؤیلەدیر:
وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ ﴿۳۴﴾ (سورة فصلت)
اییلیک ایلە کؤتۆلۆک بیر اۇلماز؛ سن کؤتۆلۆگۆ اییلیکلە قارشئلا. اۇ زامان سنینلە آراسئندا دۆشمانلئق اۇلان کیشینین جان دۇستون گیبی اۇلدوغونو گؤرۆرسۆن. (فوصصیلت سورەسی؛ 34)
بونو گرچکلشتیرمک ایچین آللاهئن بویروقلارینە اویغون داورانماق گرکیر. عاکسی تاقدیردە ایستنن سۇنوچ ألدە أدیلەمز.
آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۶۳﴾ (سورة الأنفال)
مۆمینلرین قالبلرینی اۇ، قایناشتئردئ. دۆنیا قادار مال حارجاسایدئن قالبلرینی قایناشتئرامازدئن. آما آرالارئنئ آللاە قایناشتئردئ. اۆستۆن اۇلان وە قارارلارئ دۇغرو اۇلان اۇدور. (أنفال سورەسی؛ 63)
ب) فۇنلار:
1– ریقاب (أسیرلر) فۇنو
“ریقاب”، بۇیون آنلامئنا گلن “راقابەنین” چۇغولودور. حۆرریەتینی قایبەتمیش کیشیلر آنلامئندادئر. أسیرلری، کؤلەلشتیرمک قورئانا آیقئرئدئر. اۇنلارا قارشئ چۇق ایی داورانماق گرکیر.
آللاە تعالا، ایی مۆمینلرلە ایلگیلی اۇلاراق شۆیلە دەمیشتیر:
وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ﴿۸﴾ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا ﴿۹﴾ (سورة الإنسان)
(ایی مۆمینلر) چارەسیزی، یتیمی وە أسیری، سەودیکلری ییەجکلرلە دۇیورورلار. (شؤیلە دەرلر:) “بیز سیزی، صئرف آللاە رئضاسئ ایچین دۇیورویۇروز. یۇقسا سیزدن بیر قارشئلئق دا، تشککۆر دە بکلەمییۇروز. (اینسان سورەسی؛ 9-8)
أسیر، قارشئلئقسئز وەیا فیدیە قارشئلئغئ سربست بئراقئلئر.
آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ ﴿۴﴾ (سورة محمد)
کافیرلرلە ساواشتئغئنئزدا بۇیونلارئنئ وورون. اۇنلارئ أتکیسیز حالە گتیرینجە سئقئ گۆونلیک چنبرینە آلئن. سۇنرا اۇنلارئ، قارشئلئقسئز وەیا فیدیە آلاراق سربست بئراقئن کی ساواشئن دۇغوردوغو سئقئنتئلار قالماسئن. (موحاممد سورەسی؛ 4)
أسیرلری سربست بئراقماق، دۆشمانئ راحاتلاتتئغئ گیبی ینی بیر ساواشا گرکچە یاپئلمالارئنئ دا اؤنلەر. نبیمیز، بدیر أسیرلرینین بیر قئسمئنئ قارشئلئقسئز، بیر قئسمئنئ دا فیدیە قارشئلئغئ سربست بئراقمئشتئ.
فیدیە قارشئلئغئ سربست بئراقئلماق ایستنن أسیرین حۆرریەتە قاووشماسئنئ ساغلاماق ایچین، بو فۇندان اؤدەمە یاپئلماق گرکیر. أسیر دۆشمۆش وەیا باشقا اۆلکەلردە حاپسە آتئلمئش واطانداشلاردان ایمکانئ اۇلمایانلارا دا عاینئ فۇندان اؤدەمە یاپئلاراق قورتولمالارئ ساغلانئر.
2– غاریمین (بۇرچلولار) فۇنو
غاریمین، بۇرچلولار دەمکتیر. آیتین باشئندا فاقیرلر وە میسکینلر، ایکی آیرئ صئنئف اۇلاراق سایئلدئقلارئ ایچین بونلار، فاقیر اۇلمادئقلارئ حالدە، بۇرچلارئنئ اؤدەیەمەینلردیر. مثەلا بیر ایشلتمەسی واردئر آما بۇرچلانمئشتئر. ایشلتمەسینین بیر قئسمئنئ ساتسا، بۇرجونو اؤدەیەبیلیر آما ایشی یۆرۆتەمز حالە گلیر. ایشلتمەسینین قاپانماماسئ ایچین بو فۇندان دستکلنمەسی گرکیر. نیجە ایشلتمەلر کۆچۆک بیر دستک بولامادئقلارئ ایچین قاپانئرلار. بونلارا وریلەجک بۇرچ، صاداقا سایئلئر.
اؤدەمە گۆجۆ اۇلمادئغئ تثبیت أدیلنلرین بۇرچلارئ دا “هیبە” یۇلویلا قاپاتئلئر کی، ایشلری بۇزولماسئن. بۇرچ، اینسانئ أسیر أدر وە ایش یاپاماز حالە گتیریر. “غاریمین فۇنو” هم بۇرچلونون ایعتیبارئنئ قۇرور، هم دە آلاجاقلئیئ راحاتلاتئر.
3– سبیلوللاە (ساوونما) فۇنو
“سبیلوللاە” آللاهئن یۇلو، آللاهئن دینیدیر. آللاهئن دینی ایچین یاپئلان بۆتۆن حارجامالار، آللاە یۇلوندا حارجامادئر. بو آچئدان باقئنجا، دیگر یدی صئنئفا یاپئلان حارجاما دا، آللاە یۇلوندا اۇلاجاغئندان “سبیلوللاە فۇنونون” بیر فارقئ قالماز. قۇنویو آنلاماق ایچین ایلگیلی آیتلرە باقئنجا بونون “ساواش حارجامالارئ” اۇلدوغو اۇرتایا چئقار.
آیتلر شؤیلەدیر:
وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ ﴿۱۹۰﴾ (سورة البقرة)
آللاە یۇلوندا، سیزینلە ساواشانلارلا ساواشئن وە حاقسئز سالدئرئ یاپمایئن. آللاە، حاقسئز سالدئرئ یاپانلارئ سەومز. (باقارا سورەسی؛ 190)
وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ ﴿۶۰﴾ (سورة الأنفال)
سیز دە اۇنلارا قارشئ گۆجۆنۆزۆن یتتیگی قادار قووت وە آتلئ بیرلیکلر حاضئرلایئن کی آللاهئن دۆشمانئنئ، کندی دۆشمانئنئزئ وە آیرئجا سیزین بیلمەییپ دە آللاهئن بیلدیگی اؤبۆر دۆشمانلارئ قۇرقوتاسئنئز. آللاە یۇلوندا نە حارجارسانئز، سیزە تام اۇلاراق اؤدنیر. حاقسئزلئغا اوغراتئلمازسئنئز. (أنفال سورەسی؛ 60)
وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿۱۹۵﴾ (سورة البقرة)
آللاە یۇلوندا حارجاما یاپئن دا، کندی أللرینیزلە کندینیزی تهلیکەیە آتمایئن. گۆزل داورانئن. آللاە گۆزل داورانانلارئ سەور. (باقارا سورەسی؛ 195)
هر تۆرلۆ “ساواش حارجاماسئ”، بو فۇندان قارشئلانئر. بو سایەدە اۆلکەنین ایچ وە دئش گۆونلیگی ساغلانمئش، گۆون وە تاطمین اۇرتامئنئن اؤنۆندە أنگل قالمامئش اۇلور.
4– ایبنۆس-سبیل (اولاشئم) فۇنو
ایبنۆس-سبیل، “یۇلون اۇغلو” آنلامئنا گلیر وە أویندن اوزاق اۇلان یۇلجو ایچین قوللانئلئر. اۇنا “یۇلون اۇغلو” دەنمەسی، یوُلون آیرئلماز بیر پارچاسئ حالینە گلمەسیندن دۇلایئدئر. تیجاری حایاتئن گلیشمەسی ایچین بیر گۆون وە تاطمین اۇرتامئ گرکیر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ ﴿۱۱۲﴾ (سورة النحل)
آللاە، رئزقئ هر یردن بۇل میقداردا گلن، گۆون وە تاطمین ایچیندەکی بیر کنتی اؤرنک وریر. دەرکن اۇراسئ، آللاهئن نیعمتلرینە نانکؤرلۆک أتمەیە باشلار. آللاە دا، ایشلرینی بۇزمالارئنا قارشئلئق اۇنلارئ، آچلئق وە قۇرقو ایچینە سۇقار. (ناحل سورەسی؛ 112)
رئزقئن هر یردن گلمەسی ایچین یۇللارئن اۇلماسئنا وە یۇل گۆونلیگینین ساغلانماسئنا ایحتیاج دویولور. بونلارلا ایلگیلی حارجامالار بو فۇندان قارشئلانئر.
پرۇف. دۇک. عابدولعازیز بایئندئر
