اینجەلەدیگیمیز طاریقاتلار، آللاهئن اینسانا شاە دامارئندان یاقئن اۇلدوغونا وە ایچیمیزدەکی هر شەیی بیلدیگینە اینانئرلار. حئریستیانلارا گؤرە دە آللاە اینسانلارا یاقئندئر وە هر شەیی بیلیر، یۆرکلرین درینلیکلرینە اینر.
تائۇئیستلر دە آللاهئن هر شەیی گؤردۆگۆنە وە بۆتۆن ایشلردە اینسانلارلا برابر اۇلدوغونا اینانئرلار.
بونا راغمن حپسی دە آرایا آراجئلار قۇیار، آللاها اۇنونلا اولاشمایا چالئشئرلار.
اینجەلەدیگیمیز طاریقاتلاردا آراجئ یاپئلانلار شونلاردئر:
1- حاقیقاتی موحاممدیە
طاریقاتلارا گؤرە حاقئقاتی موحاممدیە وارۇلوشون باشلانغئجئدئر.
اۇنونلا آللاە، عاینئ گرچگین اؤن وە آرقا یۆزلریدیر. آللاەتان باشقا هیچبیر شەی یۇقکن حاقیقاتی موحاممدیە وار اۇلموش، هر یاراتئق اۇندان وە اۇنون ایچین یاراتئلمئشتئر. اۇ، نبیلرین وە ولیلرین لدۆننی وە باطئنی بیلگیلرینی آلدئقلارئ قایناقتئر.
حاقیقاتی موحاممدیە؛ کاتۇلیکلردەکی “عیسا” اینانجئ ایلە تائۇئیستلردەکی “تە” اینانجئنئن قارئشئمئ گیبیدیر. کیمی حئریستیانلار “عیسا آللاەتئر” دەرلر. حاقیقاتی موحاممدیە اینانجئندا دا “موحاممد آللاەتئر” آنلامئنا گلن سؤزلر سؤیلنیر. بو قۇنو یوقارئدا گچمیشتی.
2- اینسانئ کامیل
اینسانئ کامیل، حاقیقاتی موحاممدیەنین دیگر آدئدئر. طاریقاتلارا گؤرە اۇ، موحاممددیر (ع)، آما اۇنون تاریحی شاحصیەتی دگیل، آدم بالچئق حالیندەیکن نبی اۇلان موحاممددیر. اۇ، وارلئغئن وە یاراتئلئشئن غایەسیدیر. زیرا ایلاهی ایرادە آنجاق اۇنون آراجئلئغئیلا گرچکلشیر. أگر اینسانئ کامیل اۇلماسا آللاە بیلینەمزدی. اینسانئ کامیل، ماددی-ماعنوی بۆتۆن کمال مرتبەلرینی قاپسار. اۇنون قالبی عارشا، بنلیگی کۆرسۆیە، ماقامئ سیدرەیی مۆنتهایا، عاقلئ قالمی آعلایا، نفسی لەوحی ماحفوظا، طابیعاتئ عاناصئرئ أرباعایا باغلئدئر.
دەرلر کی: “اینسانئ کامیل عالمدە دائیما واردئر، بیردن فاضلا اۇلماز. اینسانئ کامیل ایچین مۆلکتە، ملەکوتتا وە جبەروتتا هیچبیر شەی گیزلی دگیلدیر. اۇ أشیایئ وە أشیانئن حیکمتینی اۇلدوغو گیبی بیلیر…”؛ “بو حاقیقات، هر دەویردە دگیشن ایسیم وە صورتلردە نبی وەیا ولی اۇلاراق اۇرتایا چئقار.”
“مۆلکتە تاصارروف” آللاها عائید یتکیلری قوللانما دەمکتیر. ملەکوت دا آللاها عائید مۆلک دەمکتیر. جبەروت ایسە ماعنا عالمینە وە گؤکلرە حاکیمیەت آنلاملارئنا گلیر. هر حاقیقات کندی شەیحینی اینسانئ کامیل بیلیر.
فتحوللاە گۆلن دەر کی: “اینسانئ کامیل، آللاهئن ایشلرینین، ایسیملرینین، اؤزللیکلرینین، حاتتا آللاهئن ذاتئنا عائید ایشلرین أن پارلاق آیناسئ دەمکتیر. عاقلئنئزا “اینسان دگیل میییز کی؟” سۇروسو گلەبیلیر؛ فاقاط پۇتانسیەل اینسان اۇلما باشقادئر، کیشینین بۆتۆن ایستیعداد وە قابیلیەتلرییلە آللاها یاقئنلاشئپ اینسانئ کامیل اوفقونا اولاشماسئ داحا باشقادئر.
“اینسانئ کامیل”، وارلئقلار وە اۇلایلارلا ایلگیسی وە اۇنلارا مۆداحالەسی آچئسئندان یریۆزۆندە آللاهئن تام حالیفەسیدیر.
اۇ، حاققئن گؤرن گؤزۆ، ایشیتن قولاغئ، توتوپ دستکلەین ألی اۇلماقلا شرفلندیریلمیشتیر. شفقاتلە گؤرۆلۆپ گؤزتیلمە، حیمایە أدیلیپ قۇرونما دوروموندا بولونان هرکسی، بیر آننە گیبی قوجاقلایئپ باغرئنا باسان تام بیر مرحامت اینسانئدئر… بۆتۆن اینسانلئغا رهبر، یۇل گؤستریجی، هادی (دۇغرو یۇلو گتیرن)، مهدی، اویارئجئ وە مۆژدەجیدیر…
اۇنو گؤرن “حاققئ” گؤرمۆش، اۇنو سەون “حاققئ” سەومیش، اۇنا اویان “حاققا” قوللوق نشئەسینە أرمیش اۇلور…
“اینسانئ کامیل”، عادتا بۆتۆن وارلئغئن عاقلئ، قالبی وە روحو گیبیدیر؛ اۇنسوز هیچبیر شەی دۇغرو آنلاشئلاماز، هیچبیر عیلیم، ماعریفتە دؤنۆشەمز وە هیچبیر شەیین حایات سئرلارئ تام حیسسەدیلەمز.”
بونلارا گؤرە اینسانئ کامیل حاشا، آللاهئن أتە کمیگە بۆرۆنمۆش شکلیدیر.
“ساعید نورسییە یاقئشتئرئلان اۇلاغاناۆستۆ اؤزللیکلر” باشلئغئ آلتئندا بو قۇنویا تکرار دؤنۆلەجکتیر.
طاریقاتلار اینسانلارئ صئنئفلارا آیئرئرلار. سئرلارئنئ بیلنلرە حاواصصول-حاواص، آز بیلنلرە حاواص، دیگرلرینە عاوام دەرلر. بیلدیکلرینی ایددیعا أتتیکلری سئرلار، تامامن حایال اۆرۆنۆ شەیلردیر.
کندیلرینی، دین بۆیۆکلری وە آللاە ایلە ایلیشکیدە گؤسترەرک اینسانلارئ کندیلرینە قول أتمەیە چالئشئرلار.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴿۹۳﴾ وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنْكُمْ مَا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ﴿۹۴﴾
اویدوردوغو یالانئ آللاها مال أدن وەیا کندیسینە بیر شەی واحیەدیلمەمیش ایکن: “بانا واحی گلدی” دیەن یاحود: “آللاهئن ایندیردیگی گیبیسینی بن دە ایندیرەجگیم” سؤزۆنۆ سؤیلەین کیشینین یاپتئغئندان داحا بۆیۆک یانلئشئ کیم یاپابیلیر؟ اؤلۆمۆن بۆتۆن أتکیلری اۇرتایا چئقتئغئندا، اۇ ظالیملری بیر گؤرسن؛ ملکلر أللرینی اوزاتئپ شؤیلە دەرلر: “روحلارئنئزئ چئقارئن؛ بوگۆن آلچالما ائضدئرابئیلا جزالاناجاقسئنئز. بو جزا، آللاها قارشئ گرچک دئشئ شەیلر سؤیلەمیش اۇلمانئزا وە بۆیۆکلۆک تاسلایاراق آیتلریندن اوزاقلاشمانئزا قارشئلئقتئر.
آللاە طارافئندان اۇنلارا دەنەجک کی: “سیزە وردیکلریمیزی آرقانئزدا بئراقئپ ایلک اؤنجە یاراتتئغئمئز گیبی قارشئمئزا تک تک گلدینیز. سیزینلە ایلگیلی ایشلردە سیزە أشلیک أدەجکلرینی قوردوغونوز شفاعاتچیلرینیزی دە یانئنئزدا گؤرەمییۇروز. آرانئز اییجە آچئلمئش؛ قورونتوسونو أتتیکلرینیز سیزدن ساووشوپ قایبۇلموشلار. (أنعام سورەسی؛ 94-93)
3- قوطبول-ایرشاد
ایمام راببانییە گؤرە “قوطبول-ایرشاد” سۇن درەجە آز بولونور. اوزان زامانلار وە عاصئرلار گچتیکتن سۇنرا اۇرتایا چئقار، هیدایت وە ظوهورونون نورو ایلە قارانلئق جیهانئ آیدئنلاتئر. اۇنون ایرشادئ بۆتۆن جیهانا یایغئندئر. عارشتان یریۆزۆنۆن مرکزینە قادار هر کیمسە رۆشد، هیدایت، ایمان وە ماعریفت اولاشئرسا، اۇنون یۇلوندان اولاشئر وە اۇندان آلئنئر. اۇنون آراجئلئغئ اۇلمادان بو دەولت کیمسەیە ناصیب اۇلماز. اۇنون نورو، مثەلا بۆیۆک اۇقیانوس گیبی جیهانئ قاپلامئشتئر دا بو دنیزدە هیچبیر حارەکت مەیدانا گلمەمیشتیر، سانکی دۇنموش گیبی دورماقتادئر.
اۇنا یؤنلن وە صامیمیەتلە اینانان یاحود اۇنون یؤنلدیگی طالیبین –یؤنلمە سئراسئندا- سانکی قالبیندن بیر پنجرە آچئلئر وە بو یۇلدان، یؤنلیش وە صامیمیەتی نیسبتیندە ناصیب آلئر وە دۇیار.
اینکار أتتیگی ایچین دگیل دە اۇنو تانئمادئغئ، بیلمەدیگی ایچین (دۇغرودان) آللاهئن ذیکری ایلە مشغول اۇلان وە گؤنلۆنۆ آللاها یؤنلتن کیمسە دە –طئبقئ اۇ قوطبا یؤنلنلر گیبی- اۇندان ایستیفادە أدرلر. “قوطبو اینکار أدن یاحود اۇندان راحاتسئز اۇلان کیمسەلرە گلینجە، آللاهئ ذیکیر ایلە مشغول اۇلسالار بیلە گرچک رۆشد وە هیدایتتن ماحروم اۇلورلار.
اۇنو اینکار وە راحاتسئز أتمک کیشینین فەیض یۇلونو تئقار، قوطوب اۇنو فایدالاندئرمامایئ، اۇنا ضارار ورمەیی ایستەمەسە بیلە اۆ گرچک هیدایتتن اوزاق قالئر.
اۇندا بولونان، آنجاق رۆشد وە هیدایتین گؤرۆنۆشۆدۆر (صورتیدیر). ماعنادان اوزاق، ایچی بۇش صورتین فایداسئ دا آزدئر. اۇ قوطبو سەون وە اۇنا ایچتن اینانان کیمسەلر، اۇنا گؤنۆللرییلە یؤنلمەسەلر، آللاهئ ذیکیر ایلە مشغول اۇلماسالار داحی، یالنئزجا سەوگیلری سببی ایلە رۆشد وە هیدایتین نورو اۇنلارا اولاشئر.
دەمک کی، “قوطبول-ایرشاد” دەنن شاحصئ اینکار أدن، آللاهئن ذیکری ایلە مشغول اۇلسا داحی گرچک رۆشد وە هیدایتتن ماحروم قالئرکن، اۇنو سەون وە اۇنا ایچتن اینانان، آللاهئن ذیکری ایلە مشغول اۇلماسا بیلە رۆشد وە هیدایتین نورونا قاووشویۇر. بونلار، آچئقچا آللاها ایفتیرادئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورویۇر:
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُولَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْأَشْهَادُ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿۱۸﴾ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ ﴿۱۹﴾ أُولَئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا كَانُوا يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَمَا كَانُوا يُبْصِرُونَ ﴿۲۰﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ ﴿۲۱﴾ لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ ﴿۲۲﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿۲۳﴾ مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِيرِ وَالسَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴿۲۴﴾ (سورة هود)
“آللاها قارشئ یالان اویدوراندان داحا ظالیمی کیمدیر؟ اۇنلار راببینین حوضورونا چئقارئلاجاقلار وە شاهیدلر شؤیلە دیەجکلردیر: “ایشتە بونلار، راببینە قارشئ یالان سؤیلەینلردیر.” بیلین کی آللاهئن لاعنتی اۇ ظالیملرین اۆزریندەدیر.
اۇنلار، آللاهئن یۇلوندان أنگللـەین وە اۇندا بیر أگریلیک آرایانلاردئر. آحیرتی گؤز آردئ أدن کیمسەلردیر.
اۇنلار، یریۆزۆندە کیمسەیی چارەسیز بئراقاجاق دگیللردیر. آللاە ایلە آرالارئنا گیرەجک دۇستلارئ دا اۇلماز. اۇ عاذاب اۇنلار ایچین ایکییە قاتلاناجاقتئر. اۇنلار سنی دینلەمەیە داحی تاحاممۆل أدەمزلر؛ گرچگی دە گؤرمۆیۇرلار.
اۇنلار کندی دگرلرینی ییتیرمیش کیمسەلردیر. اویدوردوقلارئ شەیلر دە قایبۇلوپ گیدەجکتیر.
هیچ شۆبهەسیز آحیرتتە دگرلرینی ییتیرمیش کیمسەلردیر. اویدوردوقلارئ شەیلر دە قایبۇلوپ گیدەجکتیر.
اینانان وە ایی ایشلر یاپانلار وە راببینە ایچتن بۇیون أگنلر وار یا، ایشتە اۇنلار جننت حالقئدئر؛ تمللی اۇرادا قالاجاقلاردئر.
بو ایکی کسیمین دورومو، کؤر وە ساغئر ایلە گؤرن وە ایشیتن گیبیدیر. بونلار أشیت اۇلابیلیرلر می؟ آرتئق بیلگیلرینیزی گؤزدن گچیرمەیەجک میسینیز؟” (هود سورەسی؛ 24-18)
4- ریجالول-غایب
بونلار، کیملیکلرینی گیزلەدیگینە اینانئلان وە “قوطوب، غاوث، أوتاد، رواسی، نوقبا وە نۆجبا” آدئ وریلن کیمسەلردیر. بو تریملر شو آنلاملاردا قوللانئلمئشتئر:
5- قوطوب
أن بۆیۆک ولی بیلینیر. طاریقاتچئلارا گؤرە، أرنلرین باشئ وە آللاهئن ایذنییلە کائیناتتا تاصارروف صاحیبیدیر. یاعنی أورنی یؤنتمەدە یتکی صاحیبیدیر.
6- غاوث
طاریقاتچئلارئن داردا قالئنجا سئغئندئقلارئ وە یاردئم ایستەدیکلری قوطوبتور. داردا قالان صوفیلر: “یتیش یا غاوث!” دییە غاوثا سئغئنئرلار. غاوث اۇلاراق بیلیننلر، أسما وە صئفاتئ ایلاهی ماظهارئ سایئلئرلار. یاعنی آللاهئن ایسیم وە صئفاتلارئنئن اۇنلارئن شاحصئندا اۇرتایا چئقتئغئنا اینانئرلار. عابدۆلقادیر گەیلانی، “غاوثئ آعظام = أن بۆیۆک غاوث” لاقابئیلا اۆنلۆدۆر.
7- رواسی
“رواسی: داغلار”، “أوتاد: دیرکلر” آنلامئنا گلیر. اۇنلارا گؤرە فلاکت زامانئندا قوللار أوتادا، أوتاد دا رواسییە یؤنلیر. رواسییی قوطوب ایدارە أدر.
قوطوبتان سۇنرا گلن ایکی کیشییە “ایمامان” دەرلر. بونلاردان بیرینە “ایمامئ یمین”، دیگرینە “ایمامئ یسار” آدئ وریلیر. ایمامئ یمین (ساغداکی ایمام) قوطبون حۆکۆملرینە، ایمامئ یسار (سۇلداکی ایمام) دا حاقیقاتینە ماظهار سایئلئر. یاعنی: “بیری قوطبون قارارلارئنئ، دیگری دە گرچک یؤنۆنۆ بیلیر” دەرلر. قوطوب اؤلۆنجە یرینە ایمامئ یسار گچر. قوطوب ایلە ایکی ایمام، “اۆچلری” اۇلوشتورور.
بونلاردان باشقا، سایئلارئ “سکیز” وەیا “قئرق” اۇلان “نۆجبا” ایلە سایئلارئ “اۇن” وەیا “اۆچ یۆز” اۇلان “نوقبا” بولوندوغو وە اۇنلارئن اینسانلارئن ایچ دۆنیالارئندان حابردار اۇلدوغو قابول أدیلیر.
بونلار قورئانئن، کۆفۆر وە شیرک سایاراق یاساقلادئغئ شەیلردیر.
مۆسلۆمانلار، نامازئن هر رکعاتئندا:
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿۵﴾ (سورة الفاتحة)
یالنئز سانا قوللوق أدر وە یالنئز سندن یاردئم ایستەریز. (فاتیحا سورەسی؛ 5)
… دیەرک ذیهینلرینی جانلئ توتارلار کی، بو حالە دۆشمەسینلر.
8- طاریقات شەیحی
طاریقاتتا شەیح هر شەیدیر.
اۇ، هم اینسانئ کامیلدیر وە حاقیقاتی موحاممدیەیی تمثیل أدر؛ هم قوطوب، هم دە غاوثتئر. مۆرید، آللاە ایلە بیتەجک ایشین، آنجاق شەیحین آرایا گیرمەسی ایلە اۇلاجاغئنا اینانئر. طاریقاتتا مۆرید، نفسینی اؤلدۆرمە آدئنا چۇق آلچالتئلئر. دەرلر کی: “شەیحە قارشئ مۆرید، یئقایئجئ اؤنۆندەکی اؤلۆ گیبی اۇلور.”
آللاە مۆشاححاص یاعنی أللە توتولان وە گؤزلە گؤرۆلن بیر وارلئق دگیلدیر. طاریقاتا گؤرە اۇنو قاوراماق ایچین قولون ذیهنن وە ماعنن یۇغونلاشماسئنئ ساغلایاجاق مۆشاححاص (سۇموت) بیر شەیە ایحتیاج گؤرۆلۆر. تاصاووفتا بو اۇبژە، آللاهئن أن مۆکممل تجللیلرینین ماظهارئ سایئلان “اینسانئ کامیل” قۇنومونداکی شەیحتیر.
یاعنی مۆریدین آللاها گرگی گیبی قول اۇلماسئ ایچین اؤنجە شەیحە قول اۇلماسئ وە قوللوق أگیتیمیندن گچمەسی ایستنیر. بونو ساغلاماق ایچین “رابئطا” گرکلی گؤرۆلمۆشتۆر.
