سۇنوچ اۇلاراق، “دوعایئ” عیبادت آنلامئ ورمک، باعضئ آیتلری قورئاندان چئقارئپ آتماق گیبیدیر. مثەلا بو طاوئر، یوقارئداکی اۆچ آیتی پوتا تاپانلارا حاص حالە گتیرمیشتیر.
آللاە تعالا، عیبادت وە دوعا کلیمەلرینی فارقلئ یرلردە قوللاندئغئنا گؤرە، قورئانئن تفسیرینی وە چەویریسینی یاپانلارئن بو فارقئ اؤنمسەمەلری گرکیر.
2- “مَن” کلیمەسینە “ما” آنلامئ ورمک
عارابچادا “مَن“، “کیمسە وەیا کیمسەلر” آنلامئنا گلیر وە عاقئللئ وارلئقلار ایچین قوللانئلئر.
“ما” ایسە “شەی وەیا شەیلر” دەمکتیر. آحقاف سورەسی؛ 5-نجی آیتتە اۆچ کرە “مَن” کلیمەسی گچر. “دوعایا” عیبادت آنلامئ ورنلر، اۇنلاردان ایکیسینە “مَن = کیمسە“؛ اۆچۆنجۆسۆنە دە “ما = شەی” آنلامئ ورمک زۇروندا قالئنجا، آیتین آنلامئ أساستان دگیشمیش، شو حالی آلمئشتئر:
“آللاهئ بئراقئپ دا قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک شەیلرە تاپاندان داحا ساپئق کیم اۇلابیلیر؟”
بو مئالە گؤرە یاردئما چاغرئلانلار پوتلار اۇلور وە بیر روحانییی یاردئما چاغئران کیشی آیتین قاپسامئنا گیرمز. آما بیر آنلام قایماسئ یاپمادان، “مَن” کلیمەسینە “کیمسە وەیا کیمسەلر” آنلامئنئ ورینجە شو مئال اۇرتایا چئقار:
“آللاهئن یاقئنئندان قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک کیمسەلری چاغئراندان داحا ساپئق کیمدیر؟”
بو دۇغرو آنلام، بیر روحانیدن یاردئم ایستەمەنین اؤنۆنۆ قاپار.
بو حاطا، زۇرونلو اۇلاراق آشاغئداکی حاطالارئ دۇغورموشتور:
3- “هُم” ضامیرینە “هِیَ” آنلامئ ورمک
“بونلار” دییە ترجۆمە أدیلن “هُم”، عارابچادا عاقئللئ أرکک وارلئقلارئ گؤستریر. آما “مَن” کلیمەسینە “شەیلر” آنلامئ وریلدیگی ایچین “هُم” ضامیرینە دە، یا “مَن” کلیمەسینین لافظئنئ گؤسترن “هُوَ” یا دا ماعناسئنئ گؤسترن “هِیَ” آنلامئنئ ورمە زۇرونلوغو دۇغموشتور. بو حافیفە آلئنمایاجاق بیر حاطادئر.
4- جمعی مۆذککر سالیمە یانلئش آنلام ورمک
“حابرسیزدیرلر” دییە ترجۆمە أدیلن “غَافِلَاتٌ” کلیمەسی “جمعی مۆذکک سالیمدیر”؛ یاعنی عاقئللئ أرککلر ایچین قوللانئلئر. “مَن” کلیمەسینە “شەیلر” آنلامئ وریلمەسی، بو آنلامئ دا یۇق أتمیشتیر. بو دا اؤنملی بیر حاطادئر.
5- آحقاف سورەسینین 6-نجئ آیتینە دیققات أتمەمک
“من” کلیمەسینین، “شەیلر” دییە ترجۆمە أدیلمەسی، 5-نجی آیتلە 6-نجئ آیتین ایلیشکیسینی قۇپارمئشتئر. بو ایلیشکینین قۇپماماسئنئن تک یۇلو، اۇ کلیمەنین “کیمسەلر” دییە ترجۆمە أدیلمەسیدیر.
آیت شؤیلەدیر:
اینسانلار آحیرتتە بیر آرایا گتیریلدیگی گۆن، اۇنلارا دۆشمان اۇلاجاق وە اۇنلارئن قوللوغونو قابول أتمەیەجکلردیر. (آحقاف سورەسی؛ 6)
پوتلار، آحیرتتە جانلانئپ اینسانلارلا بیر آرایا گلمەیەجگیندن، آیتتە سؤزۆ أدیلنلر حسابا چکیلن عاقئللئ وارلئقلاردئر. بونلار دا روحلارئندان مدد اومولان بۆیۆکلردیر.
آیتلرین مئالیندەکی بو حاطالار، تۆربە زیارتی ایلە ایلگیلی شو اینانجا یۇل آچمئشتئر: “آللاە بو سەوگیلی قوللارئنا باعضئ یتکیلر، ایمکانلار، اؤزللیکلر باحشەتمیشتیر. بونلار شفاعاتچیلریمیزدیر، بیزلر گۆناهکار اۇلدوغوموز ایچین دۇغرودان آللاەتان ایستەمەیە یۆزۆمۆز یۇق، بلکی بونلار سایەسیندە آللاە دیلکلریمیزی قابول أدر.”
بو گیبی یانلئشلار سببییلە، اؤلمۆش بیر دین بۆیۆگۆنۆ آللاهئن یاقئن دۇستو سایماق، اۇنا حایالی یتکیلر وریپ آللاها اۇنون آراجئلئغئ ایلە اولاشمایا چالئشماق ایسلام عالمینین أن تمل حاستالئقلارئندان اۇلموشتور. آحقاف سورەسینین 4-نجۆ آیتە دۇغرو آنلام ورینجە بو یۇل تامامن تئقانئر.
آیتین دۇغرو آنلامئ شؤیلەدیر:
دە کی: “آللاە ایلە آرانئزا قۇیاراق چاغرئدا بولوندوقلارئنئزئن نە اۇلدوقلارئنئ گؤردۆنۆز مۆ؟ گؤسترین بانا؛ یریۆزۆندە نەیی یاراتمئشلار؟ یۇقسا گؤکلردە بیر پایلارئ مئ وار؟ سؤیلەدیکلرینیز ایچینیزە یاتئیۇرسا بو قۇنودا بانا، داحا اؤنجە گلمیش بیر کیتاب وەیا بیر بیلگی قئرئنتئسئ گتیرین.” (آحقاف سورەسی؛ 4)
بو تنقیدلر، یوقارئداکی اۆچ آیت أساس آلئناراق یاپئلمئشتئر. عاینئ حاطالار، ایچیندە دوعا کؤکۆندن کلیمەلر بولونان بیرچۇق آیتین تۆرکچەیە چەوریلمەسیندە دە گؤرۆلمکتەدیر. داحا غاریبی، بیرقاچئ دئشئندا بۆتۆن تۆرکچە مئاللردە عاینئ حاطالارئن تکرارلانمئش اۇلماسئدئر. بو دا، آللاهئن آصلا باغئشلامایاجاغئنئ بیلدیردیگی شیرک گۆناهئنئ، مۆسلۆمانلارئن قۇلایجا ایشلەمەسینە یۇل آچمئشتئر.
قورئان مئالی یاپانلارئن بو حاطالارا بیلەرک وە ایستەیەرک دۆشتۆگۆ سؤیلنەمز. آما اۇنلارئن چۇغو، آللاهئن نە دەدیگینە باقماق یرینە اؤنجەکی عالیملرین بو آیتلری ناسئل آنلادئغئنا باقارلار. بو دا، واقتییلە یاپئلمئش بیر حاطایئ کمیکلشتیریر.
ج-اؤلۆدن یاردئم ایستەینلرلە ایلگیلی اؤرنکلر
1- نورجو اؤرنگی
بیر قئسئم نورجولار شو شیعیری، عابدۆلقادیر گەیلانینین، سکیز عاصئر اؤنجە ساعید نورسی ایچین یازدئغئنئ ایددیعا أدرلر:
“بیزی آراجئ یاپ، هر قۇرقو وە دارلئقدا،
هر شەیدە هر زامان، جاندان قۇشارئم ایمدادا
بن قۇروروم مۆریدیمی قۇرقتوغو هر شەیدە.
قۇرویوجولوق أدریم اۇنا، هر شر وە فیتنەدە.
مۆریدیم ایستەر دۇغودا اۇلسون ایستەر باتئدا
حانگی یردە اۇلورسا اۇلسون یتیشیریم ایمدادا.”
بو ایددیعایئ ساعید نورسینین 23 شاگیردی یاپار.
ایثبات ایچین، جیفر دەنن حایالی شەیلرە دایانئر وە شیعیردە، عابدولقادیر گەیلانینین شو آنلامئ ساقلادئغئنئ سؤیلەرلر:
“مۆریدیم ساعید کۆردی، روسیادا أسیرکن قوزەیدۇغو آسیادان بیدعاتچئلارئن ألییلە آسیانئن باتئسئنا سۆرگۆن أدیلدیگی وە سیبیریا طارافلارئندان قاچئپ چۇق فاضلا یری دۇلاشماق زۇروندا قالدئغئ سئرادا، آللاهئن ایذنی ایلە اۇنا یاردئم أدریم وە ایمدادئنا یتیشیریم.”
یاردئمئن ناسئل گرچکلشتیگی دە شؤیلە آنلاتئلئیۇر:
“أوت حاضرتی غاوثئن ‘مۆریدیم’ دەدیگی ساعید، أسیر اۇلاراق اۆچ سنە آسیانئن قوزەیدۇغوسوندا، یۇق أدیجی زۇرلوقلار ایچیندە حپ قۇروندو. اۆچ-دؤرت آیلئق یۇلو قاچاراق آشمئش، چۇق شهیرلری گزمیش آما غاوثئن دەدیگی گیبی حپ قۇروما آلتئندا اۇلموشتور.
اۆستادئمئز دییۇر کی:
“بن سکیز-دۇقوز یاشئندا ایکن، ناحیەمیزدە وە أطرافئندا بۆتۆن آهالی ناقشی طاریقاتئندا وە اۇرادا غاوثئ حیزان آدئیلا مشهور بیر ذاتتان یاردئم ایستەرکن، بن آقراباما وە بۆتۆن آهالییە آیقئرئ اۇلاراق: “یا غاوثئ گەیلانی” دەردیم. چۇجوقلوق ایعتیبارییلە گیبی أهممیەتسیز بیر شەییم قایبۇلسا: “یا شەیح! سانا بیر فاتیحا، سن بنیم بو شەییمی بولدور” دەردیم. شاشئرتئجئدئر آما یمین أدریم کی، بؤیلە بین دفعا حاضرتی شەیح، هیممت وە دوعاسئیلا ایمدادئما یتیشمیشتیر.”
بو اینانجئن قورئانا آیقئرئلئغئنئ گؤسترن آیتلر داحا اؤنجە اۇقونموشتو.
بیر آیت دە شؤیلەدیر:
أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ ﴿۶۲﴾ (سورة النمل)
داردا قالان بیری یاردئم ایستەدیگیندە یاردئمئنا قارشئلئق وریپ سئقئنتئلارئنئ گیدرن، سیزی یریۆزۆنۆن حاکیملری یاپان کیمدیر؟ آللاە ایلە بیرلیکتە باشقا بیر ایلاە مئ وار؟ بیلگینیزی نە قادار آز قوللانئیۇرسونوز! (نمل سورەسی؛ 62)
