آللاە تعالا، دین قۇنوسوندا باسقئ یاپمادئغئ گیبی، کیمسەنین باسقئ یاپماسئنا دا راضئ اۇلماز. اۇ، بو قۇنودا موحاممدی (ع) شؤیلە اویارمئشتئر:
وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ ﴿۹۹﴾ (سورة یونس)
ترجیحی یۆجە راببین (صاحیبین) یاپسایدئ، یریۆزۆندە کیم وارسا حپسی بیردن ایمانا گلیردی. ایمانا گلسینلر دییە اۇنلارا سن می باسقئ یاپاجاقسئن؟ (یونوس سورەسی؛ 99)
وَإِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴿۳۵﴾ (سورة الأنعام)
یۆز چەویرمەلری سانا آغئر گلدییسە، یردە کانال آچمایا وەیا گؤکتە مردیون بولمایا گۆجۆن یتییۇرسا بیر موعجیزە گتیریرسین. ترجیحی آللاە یاپسایدئ، بونلارئن حپسینی ألبتتە دۇغرو یۇلدا تۇپلاردئ. ساقئن جاهیللردن اۇلما! (أنعام سورەسی؛ 35)
آللاە تعالا، کندینی دۇغرولارا قاپاتانلارئ یۇلا گتیرمز.
اۇ، شؤیلە بویورور:
… إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ ﴿۶۷﴾ (سورة المائدة)
… آللاە، کندینی دۇغرولارا قاپاتان بیر تۇپلولوغو یۇلا گتیرمز. (مائیدە سورەسی؛ 67)
… وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۰۹﴾ (سورة التوبة)
… آللاە، یانلئشلار ایچیندە اۇلان بیر تۇپلومو یۇلا گتیرمز. (تەوبە سورەسی؛ 109)
… وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ﴿۲۴﴾ (سورة التوبة)
… آللاە، یۇلدان چئقان بیر تۇپلولوغو یۇلا گتیرمز. (تەوبە سورەسی؛ 24)
آللاە سادەجە دۇغرو ترجیحتە بولونانلارئ یۇلا گتیریر.
یۆجە آللاە بو قۇنودا شؤیلە بویورویۇر:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۴﴾ (سورة أبراهیم)
بیز هر ألچییی حالقئنئن دیلی ایلە گؤندردیک کی، اۇنلارا آچئق آچئق آنلاتسئن. سۇنرا آللاە، ساپئقلئغئ ترجیح أدنین ساپئقلئغئنئ اۇنایلار، هیدایتی ترجیح أدنی دە یۇلونا قابول أدر. گۆچلۆ اۇلان اۇ، دۇغرو قارار ورن اۇدور. (ایبراهیم سورەسی؛ 4)
یۇلا گلمک، ترجیحی دۇغرو یاپماقلا اۇلور. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ ﴿۲۷﴾ (سورة الرعد)
آللاە، ساپئقلئغئ ترجیح أدنی ساپئق سایار، دۇغرویا یؤنلنی دە کندینە یؤنلتیر. (راعد سورەسی؛ 27)
اییلیگی سۇنسوز اۇلان آللاە، یۇلا گلدیکتن سۇنرا یانلئش ایشلر یاپان بیر قولونو اویارمادان یۇلدان چئقماسئنئ اۇنایلاماز.
بو قۇنودا شؤیلە بویورور:
وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۱۱۵﴾ (سورة التوبة)
آللاە بیر تۇپلومون یۇلا گلدیگینی اۇنایلادئقتان سۇنرا، ساقئنمالارئ گرکن شەیی آچئقچا بیلدیرمەدن اۇنلارئن یۇلدان چئقئشئنئ اۇنایلاماز. آللاە هر شەیی بیلیر. (تەوبە سورەسی؛ 115)
ساپئتانلار اویارئلارئ دیققاتە آلمایانلاردئر. بؤیلە بیر تۇپلوم، اؤنجە رفاها قاووشور، سۇنرا بکلەمەدیگی بیر آندا جزایا چارپتئرئلئر. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ ﴿۴۴﴾ (سورة الأنعام)
کندیلرینە حاطئرلاتئلان گؤرەولرلە ایلگیلنمەیینجە اؤنلرینە بۆتۆن قاپئلارئ آچارئز. وریلن نیعمتلرلە شئماردئقلارئ بیر سئرادا اۇنلارئ یاقالایئوریریز. حپ بیردن اوموتسوزلوغا دۆشرلر. (أنعام سورەسی؛ 44)
آللاە اویارئلمامئش بیر تۇپلوما جزا ورمز.
بو قۇنودا شؤیلە بویورور:
مَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا ﴿۱۵﴾ (سورة الإسراء)
یۇلا گلن کندی یارارئنا گلیر؛ یۇلدان چئقان دا کندی ضارارئنا چئقار. کیمسە کیمسەنین یۆکۆنۆ چکمز. بیز، بیر ألچی گؤندرمەدن عاذاب أتمەییز. (ایسرا سورەسی؛ 15)
3– یانلئش توەککۆل
توەککۆل، بیر ایشتە عاجیز قالدئغئنئ قابول أدیپ اۇنو باشقاسئنا بئراقماقتئر. آللاها توەککۆل ایسە، بیر ایشتە یاپابیلەجگی هر شەیی یاپئپ گریسینی آللاها بئراقماق اۇلور. فاقاط توەککۆل زامانلا، کندینی یۇرمادان “ایشی آللاها بئراقما” شکلیندە آنلاشئلمئشتئر. باعضئ آیتلر دە بونا گؤرە یۇروملانئنجا تنبللیگە آچئق آما گلیشمەلرە قاپالئ وە سۇروملولوغو آللاها یۆکلەین بیر داورانئش بیچیمی اۇرتایا چئقمئشتئر.
حالبوکی آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى ﴿۳۹﴾ (سورة النجم)
اینسانئن چالئشماسئندان باشقاسئ کندینین دگیلدیر. (نجم سورەسی؛ 39)
… فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ ﴿۲۰۰﴾ وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿۲۰۱﴾ أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿۲۰۲﴾ (سورة البقرة)
… اینسانلاردان کیمی دەر کی: “راببیمیز! بیزە بو دۆنیادا ور!” اۇنون بؤیلەجە آحیرتتە آلاجاغئ قالماز. اۇنلاردان کیمی دە شؤیلە دەر: “راببیمیز! بیزە بو دۆنیادا گۆزللیک ور، آحیرتتە دە گۆزللیک ور. بیزی اۇ آتشین عاذابئندان قۇرو!” بونلاردان هر بیرینە قازاندئقلارئندان بیر پای واردئر. آللاە حسابئ چابوق گؤرۆر. (باقارا سورەسی؛ 202-200)
دەمک کی، دۆنیایئ ایستەین چالئشماق زۇروندادئر. هم دۆنیایئ هم آحیرتی ایستەین دە چالئشماق زۇروندادئر. چالئشمایانا بیر شەی یۇقتور. باشارئنئن ایکی شارطئ واردئر؛ بیری دۇغرو ترجیحتە بولونماق، دیگری ایسە گرکلی گۆجە صاحیب اۇلماقتئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا ﴿۳۰﴾ (سورة الإسراء)
سنین راببین رئزقئ، ترجیحینی دۇغرو یاپان وە گرکلی گۆجە صاحیب اۇلان ایچین یایار. اۇ، قوللارئنئن ایچینی بیلیر وە هر شەیی گؤرۆر. (ایسرا سورەسی؛ 30)
یریۆزۆندە پەینیر، أکمک، آش وب. حاضئر واضعیەتتە یۇقتور. آمما آللاە، اۇنلارئ ألدە أتمە ایمکانلارئنئ یاراتمئشتئر. بو ایمکانلارئ قوللانمایانلار، اۇ نیعمتلرە اولاشمازلار.
اۇ شؤیلە بویورور:
… وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ ﴿۱۰﴾ (سورة فصلت)
… غئدالارئنئن اؤلچۆسۆنۆ دؤرت گۆندە اۇلوشتوروپ آرایانلار ایچین دنگەلی بیر شکیلدە یایان اۇدور. (فوصصیلت سورەسی؛ 10)
کیم گرکلی چالئشمایئ یاپارسا، نیعمتلرە اولاشابیلیر. آللاە، کندیلرینە شؤیلە سسلنمەمیزی ایستەمیشتیر:
… وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿۲۷﴾ (سورة آل عمران)
… ترجیح أتتیگینە اۇرانتئسئز رئزئق وریرسین. (آلی عیمران سورەسی؛ 27)
ایمکانلار بۇل اۇلسا آما گرکلی گۆجە صاحیب اۇلمازساق وەیا گۆجۆمۆز اۇلدوغو حالدە چالئشمازساق ألیمیزە بیر شەی گچمز. بو سببلە گرکلی گۆجۆ ألدە أتمک وە چالئشماق گرکیر. قوراقلئق، آشئرئ یاغمور وە دپرم گیبی آفتلرە قارشئ گۆجۆمۆز یتمەیەجگی ایچین دە بۆتۆن تدبیرلری آلدئقتان سۇنرا آللاها توەککۆل أدیلملیدیر.
تفسیر وە مئاللردە باعضئ آیتلرە فارقلئ آنلام وریلینجە توەککۆل یانلئش آنلاشئلمئشتئر. مثەلا یوقارئدا گچن ایسرا سورەسینین؛ 30-نجی آیتینە شؤیلە مئال وریلمیشتیر:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا ﴿۳۰﴾ (سورة الإسراء)
شو کسین کی، راببین دیلەدیگی کیمسەنین ناصیبینی بۇللاشتئرئر. دیلەدیگینین ناصیبینی دارالتئر. چۆنکۆ راببین، قوللارئنئن هر حالینی بیلیپ گؤرمکتەدیر. (ایسرا سورەسی؛ 30)
فارقلئ آنلامئن سببی، آیتتەکی “یَشَاءُ = ایستەر” وە ” یَقدِرُ = گۆجۆ یتر” فیعیللرینین فاعیلی اۇلان “اۇ” ضامیرینین “راببە” دؤندۆرۆلمەسیدیر. عارابچادا ضامیر أن یاقئنئنئ گؤستریر، اوزاق ایچین قارینە گرکیر. بؤیلە بیر قارینە اۇلمادئغئندان بورادا ضامیر، “مَن = کیم”ی گؤستریر.
بونا بیر اؤرنک دە سبە سورەسینین 39-نجو آیتینە وریلن شو مئالدیر:
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ … ﴿۳۹﴾ (سورة سبأ)
دە کی: “دۇغروسو راببیم، قوللارئندان دیلەدیگینە رئزقئ بۇل وریر، دیلەدیگینە دە قئسار …” (سبە سورەسی؛ 39)
عارابچا باقئمئندان دۇغرو آنلام شؤیلە اۇلور:
دە کی: “راببیم رئزقئ، ترجیحینی دۇغرو یاپان وە یترلی دۇنانئما صاحیب اۇلان قوللارئ ایچین یایار …” (سبە سورەسی؛ 39)
4– آللاهئن عاففئ ایلە آلدانما
چۇق کیمسە، “آللاە بیزە نییە عاذاب أتسین کی؟”، “یاراتتئغئ، بسلەییپ بۆیۆتتۆگۆ قولونا عاذاب أدر می؟” گیبی سؤزلرلە کندینی آلداتئر. کیمیلری دە یاپتئقلارئ باعضئ ایی ایشلرین قورتولوشلارئنا سبب اۇلاجاغئنئ سانئر. بدیردە نبیمیزین عامجاسئ عابباس وە آرقاداشلارئ أسیر اۇلونجا، مۆسلۆمانلار اۇنلارئ مۆشریک اۇلدوقلارئ ایچین عایئبلامئشلاردئ. عابباس شؤیلە دەدی: “واللاهی بیز دە مسجیدی حارامئ عیبادتە آچئق توتار، سئقئنتئدا اۇلانئن سئقئنتئسئنئ گیدریر، کاعبەیی قۇرور، حاجئلارا سو داغئتئرئز.”
بونون اۆزرینە شو آیت ایندی:
أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۹﴾ (سورة التوبة)
سیز حاجئلارا سو ورمەیی وە مسجیدی حاراما حیذمتی، آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانان وە آللاە یۇلوندا بۆتۆن أنگللرە گؤگۆس گرن کیمسەنین یاپتئغئ ایلە بیر می توتویۇرسونوز؟ بونلار آللاە قاتئندا بیر اۇلمازلار. آللاە، یانلئشلار ایچیندەکی بیر تۇپلومو یۇلا گتیرمز. (تەوبە سورەسی؛ 19)
