بیرینجی بؤلۆم
دین
دین قۇنوسوندا اینسانئ أن چۇق آلداتان، آللاهئ وار وە بیر قابول أتمەنین یترلی اۇلاجاغئ قورونتوسودور. اۇیسا اۇنون وارلئغئنئ هرکس قابول أدر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ ﴿۱۷۲﴾ أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ ﴿۱۷۳﴾ وَكَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ وَلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴿۱۷۴﴾ (سورة الأعراف)
راببین، آدم اۇغوللارئندان اۇنلارئن بللریندن نسیللرینی آلدئغئندا، اۇنلارئ کندیلرینە قارشئ: “بن سیزین صاحیبینیز (راببینیز) دگیل میییم؟” دییە شاهید توتتو. اۇنلار دا: “أوت صاحیبیمیزسین. بیز بونا شاهیدیز.” دەدیلر. آرتئق قئیامت گۆنۆ: “بیز اۇنون فارقئندا دگیلدیک” دیەمزسینیز. شونو دا دیەمزسینیز: “اؤنجەدن اۇرتاق قۇشانلار بابالارئمئزدئ. بیز ایسە اۇنلاردان سۇنرا گلن نسیلدیک. باطئلا ساپانلارئن ایشلەدیکلریندن اؤتۆرۆ بیزی یۇق مو أدەجکسین؟” ایشتە اۇ بلگەلری بؤیلە آچئق آچئق آنلاتئرئز، بلکی دؤنرلر. (آعراف سورەسی؛ 174-172)
حالق آراسئندا “بزمی ألستتە آلئنان میثاق” وەیا “ألَستُ بِرَبِّکُم” دەنن بو اۇلای؛ اینسانئن آچئق وە نت اۇلاراق آللاهئن وارلئغئنئ وە بیرلیگینی قابول أتمەسی اۇلایئدئر. آیت بو ایشلمین، آدم اۇغولارئنئن “بللریندن نسیللریندن آلئنماسئ” سئراسئندا کسینلشتیگینی بیلدیرمکتەدیر. نسلین بلدن آلئنماسئ، نسلی دوام أتتیرەجک تۇحومون آلئنماسئدئر. کیشی بو دوروما گلدیگی گۆن أرگینلیک چاغئنا گیرر.
اینسان، حایاتئ بۇیونجا آللاهئن آیتلرینی اۇقور. چۆنکۆ آللاهئن آیتلری یالنئز قورئاندا اۇلانلار دگیلدیر. اینسانلار گؤکلر، یر، حایوانلار، بیتکیلر، حاصئلئ تۆم وارلئقلار اۇنون آیتلریدیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۵۳﴾ (سورة فصلت)
آیتلریمیزی اۇنلارا، هم چەورەلریندە هم دە کندی ایچلریندە گؤسترەجگیز، سۇنوندا اۇنون (قورئانئن) گرچک اۇلدوغو اۇنلار آچئسئندان اییجە اۇرتایا چئقاجاقتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ 53)
اینسانئن دئش چەورەسیندە وە کندی ایچ عالمیندە اۇقودوغو آیتلر، اۇنا بیر یاراتئجئنئن اۇلدوغونو حابر وریر. بو سببلە اینسان، هنۆز چۇجوق یاشتا ایکن آللاە ایلە ایلگیلنمەیە باشلار. بو قۇنودا چەورەسینی سۇرو یاغمورونا توتار. سۇنوندا آللاهئن وار وە بیر اۇلدوغونو تام اۇلاراق قاورار. قارشئسئنا چئقان بو آیتلرلە سانکی آللاە اۇنا: “بن سنین راببین دگیل میییم؟” دییە سۇرار. اۇ دا تام بیر قارارلئلئقلا: “أوت راببیمسین، بن بونا تانئقلئق أدییۇروم” دەر. اینسان بو آیتلری عؤمۆر بۇیو اۇقودوغو ایچین، اۇنون آللاە ایلە ایلگیسی سۆرکلی جانلئ قئلار. بنزەری سۇرولارلا کندی ایچ عالمیندە همن هر گۆن قارشئلاشئر.
مۆشریک، اۇرتاق قۇشان دەمکتیر. اۇرتاقلئق ایچین أن آز ایکی وارلئق گرکیر. بونلاردان بیرینجیسی دائیما آللاەتئر. آللاهئن وار وە بیر اۇلدوغونون سایئسئز دلیلی اۇلدوغو حالدە، اۇرتاق قۇشولان وارلئقلارلا ایلگیلی بیر دلیل یۇقتور. بو سببلە هیچبیر مۆشریک، کندی ایچین حاقلئ بیر گرکچە بولامایاجاق وە شو سؤزۆ سؤیلەمەیەجکتیر:
أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ ﴿۱۷۳﴾ (سورة الأعراف)
شونو دا دیەمزسینیز: “اؤنجەدن اۇرتاق قۇشانلار بابالارئمئزدئ. بیز ایسە اۇنلاردان سۇنرا گلن بیر نسیلدیک. اۇ باطئلا ساپانلارئن ایشلەدیکلریندن اؤتۆرۆ بیزی یۇق مو أدەجکسین؟ (آعراف سورەسی؛ 173)
أرگینلیک چاغئ اؤنملیدیر. سۇروملولوق بو چاغدا باشلار. بابالارئ عاکسینی سؤیلەسە دە أرگینلیک چاغئنا گیرن اینسان، آللاهئن وارلئغئنا وە بیرلیگینە، اۇنون تۆم وارلئقلارئن صاحیبی وە أفندیسی اۇلدوغونا کسینکس تانئق اۇلور. کیمی بونو آچئغا وورور، کیمی دە اؤنملی اۇلایلار قارشئسئندا اۇرتایا چئقارئر.
کندیلرینە تانرئتانئماز دیەن آتئیستلر، آللاهئ ایشلرینە قارئشتئرماق ایستەمەینلردیر. اۇنلار کندیلرینی تانرئلاشتئرئر وە کندیلرینین أفندیسی اۇلمایا چالئشئرلار. دیگر مۆشریکلر ایسە آللاە ایلە برابر باشقا أفندیلر بولور، اۇنلارئ آللاها بنزەر قۇنوما گتیریر وە ایلیشکیلرینی اۇنلار آراجئلئغئیلا یۆرۆتمەیە چالئشئرلار.
قورئاندا سئقچا، ذیکیر کؤکۆندن تۆرەمیش کلیمەلر گچر. ذیکیر، بیر بیلگییی ذیهیندە قوللانئما حاضئر توتما، اۇنو قالبە وە دیلە گتیرمە وە حاطئرلاما آنلاملارئنا گلیر. ذیهیندە وار اۇلان بیلگییی حارەکتە گچیرمەیە دە تذککۆر دەنیر. اینسان، دۇغوموندان اؤلۆمۆنە قادار، آللاهئن آیتلری ایلە یۆز یۆزە یاشار. آللاهئن آیتلری، اۇنون ایندیردیگی کیتابلاردا اۇلانلارلا سئنئرلئ دگیلدیر. اینسانئن هم دئش چەورەسیندە، هم دە ایچ عالمیندە اۇلان آیتلر دە واردئر. اینسان چۇغو بیلگییی، دئش چەورەدن وە کندی ایچ عالمیندن اۇقودوغو آیتلردن آلئر. بو سببلە اۇنلار طابیعی حوقوقون وە آحلاقئن أورنسل قوراللارئنئ گؤستریرلر. قورئانئن، تەوراتئن، اینجیلین وە دیگر ایلاهی کیتابلارئن اۇرتاق آدئ دا “ذیکیردیر”. چۆنکۆ دئش چەورەدە وە اینسانئن ایچ عالمیندە اۇلان آیتلرلە قورئان آیتلری آراسئندا تام بیر اویوم واردئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۵۳﴾ (سورة فصلت)
اۇنلارا چەورەلریندە وە ایچلریندە اۇلان آیتلریمیزی گؤسترەجگیز، سۇنوندا اۇنون (قورئانئن) گرچک اۇلدوغو اۇنلار آچئسئندان اییجە اۇرتایا چئقاجاقتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ 53)
بو سببلە ألچیلر اینسانلارئ تذککۆرە، یاعنی ذیهینلرینە قازئلئ بیلگیلردن یارارلانمایا چاغئرمئشلاردئر. ایبراهیمین (ع) مۆشریکلرە: “تذککۆر أتمز میسینیز؟” یاعنی: “چۇجوقلوغونوزدان بری أدیندیگینیز بیلگیلرلە بنیم سؤزلریمی قارشئلاشتئرئپ یاپتئغئنئز یانلئشئ گؤرمز میسینیز؟” دەمەسی بونداندئر.
بیلیندیگی گیبی ایبراهیمین (ع) قاومی، گؤکلری وە یری آللاهئن یاراتتئغئنئ، آنجاق “ملکوتونو” یاعنی یؤنتیمینی گۆنشە، آیا وە یئلدئزلارا بئراقتئغئنئ ایددیعا أدییۇرلاردئ. بو وارلئقلارئ یرل یؤنتیجی گیبی گؤرۆیۇرلار، هر بیرینە بیر روحانیەت ورییۇرلاردئ. بو سببلە ایستکلرینی اۇنلارا سونویۇرلار. آللاە ایلە ایلیشکیلرینی اۇنلار آراجئلئغئ ایلە یۆرۆتمەیە چالئشئیۇرلاردئ. اۇنلارئن هەیکللری قارشئسئندا سایغئیلا أگیلییۇر، اۇنلارا قوربانلار سوناراق ایلگیلرینی چکمەیە چالئشئیۇرلاردئ. بو، اۇنلارئ آللاها اۇرتاق سایماقتئ. سۇسیال یاپئیئ دا بونا گؤرە اۇلوشتورموشلاردئ. ایبراهیم (ع)، یاپتئغئ گؤزلملر سۇنوجوندا اۇنلارئن یؤنتیمدە پای صاحیبی اۇلامایاجاغئنئ آچئقلایئنجا تهلیکەلی اۇلمایا باشلامئشتئ.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ ﴿۷۵﴾ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ ﴿۷۶﴾ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ ﴿۷۷﴾ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ ﴿۷۸﴾ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۷۹﴾ وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ ﴿۸۰﴾ (سورة الأنعام)
« ایبراهیمە بو ساپئقلئغئ گؤستردیگیمیز گیبی گؤکلردە وە یردەکی یؤنتیمی دە گؤستردیک کی، کسین بیلگییە أریشنلردن اۇلسون.
گجەنین قارانلئغئ چؤکۆنجە بیر یئلدئز گؤردۆ، “بو بنیم راببیمدیر (صاحیبیمدیر).” دەدی. ائشئغئ قایبۇلونجا، “بن ائشئغئ قایبۇلانلارئ ایستەمم.” دەدی.
آیئ، ائشئق ساچارکن گؤردۆ، “بنیم راببیم (صاحیبیم) بودور” دەدی. اۇنون ائشئغئ دا قایبۇلونجا، “یۆجە راببیم (صاحیبیم)! بانا دۇغرویو گؤسترمزسە گرچکتن بن دە بو ساپئق قاویمدن بیری اۇلاجاغئم” دەدی.
ائشئق ساچاراق دۇغان گۆنشی گؤرۆنجە، “ایشتە صاحیبیم بودور؛ بو داحا بۆیۆک،” دەدی؛ اۇنون ائشئغئ دا قایبۇلونجا دەدی کی: “أی قاومیم! سیزین اۇرتاق سایدئغئنئز نە وارسا بن اۇنلارئن حپسیندن اوزاغئم. بن، یۆزۆمۆ دۇغرودان دۇغرویا گؤکلری وە یری یاراتانا چەویردیم. بن مۆشریکلردن دگیلیم.
قاومی اۇنونلا تارتئشمایا باشلادئ. ایبراهیم دەدی کی: “سیز بنیملە آللاە حاققئندا مئ تارتئشئیۇرسونوز؟ هم دە بانا دۇغرویو گؤسترمیشکن… بن اۇنا اۇرتاق سایدئقلارئنئزدان قۇرقمام، یۆجە راببیمین (صاحیبیمین) أمری اۇلمادان بیر شەی اۇلماز. راببیم (صاحیبیم) هر شەیی بیلگیسییلە قوشاتمئشتئر. تشککۆر أتمز میسینیز؟ » (أنعام سورەسی؛ 75-80)
“تذککۆر أتمز میسینیز؟” دەمک، “بنیم گؤردۆگۆمۆ سیز دە گؤرۆیۇرسونوز؛ اۇنلارئن یؤنتیمدە أتکن اۇلامایاجاغئنئ، سیز دە آنلامئشسئنئزدئر. بیلگینیزی قوللانسانئز اۇلماز مئ؟” دەمکتیر.
ایبراهیم (ع) اۇنلارا شؤیلە دەدی:
إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۷۹﴾ (سورة الأنعام)
بن، یۆزۆمۆ دۇغرودان دۇغرویا گؤکلری وە یری یاراتانا چەویردیم. بن مۆشریکلردن دگیلیم. (أنعام سورەسی؛ 79)
… دەدیگی زامان اۇنلاردان هیچبیری: “گؤکلری وە یری یاراتان دا کیم؟” دییە سۇرمامئشتئ. چۆنکۆ اۇنو ذاتن بیلییۇرلاردئ.
سۇنرا سؤزلرینە شؤیلە دوام أتتی:
وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۸۱﴾ (سورة الأنعام)
سیز، حاققئندا آللاهئن ایندیردیگی بیر دلیل اۇلمایان شەیلری اۇنا اۇرتاق سایماقتان قۇرقمایاجاقسئنئز، بن سیزین اۇرتاق سایدئقلارئنئزدان قۇرقاجاغئم، اؤیلە شەی ناسئل اۇلور؟ بیلییۇرسانئز سؤیلەیین، بو ایکی طارافتان حانگیسی گۆون ایچیندە اۇلمایا لایئقتئر؟ (أنعام سورەسی؛ 81)
اۇرتاق قۇشان أن آز ایکی تانرئ تانئر. بونلارئن بیرینجیسی دائیما آللاەتئر. دیگری ایسە آراجئلئق یاپتئغئنا ایناندئغئ شەیدیر. بو قۇنودا تک دایاناغئ، بۆیۆکلریندن دویدوقلارئدئر. بونلار عاقئللارئنئ قوللانمازلار.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ ﴿۱۰۴﴾ (سورة المائدة)
اۇنلارا: “آللاهئن ایندیردیگینە وە ألچیسینە گلین!” دەنسە؛ “آتالارئمئزدا گؤردۆگۆمۆز بیزە یتر” دەرلر. یا آتالارئ بیر شەیی بیلەمەمیش وە دۇغرویو بولامامئشلارسا؟” (مائیدە سورەسی؛ 104)
… وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ ﴿۱۰۰﴾ (سورة یونس)
… آللاە، عاقلئنئ قوللانمایانلارئن اۆستۆندە، آللاها گۆونمەمە پیسلیگی اۇلوشتورور. (یونوس سورەسی؛ 100)
آللاهئن وار وە بیر اۇلدوغونو شاحصی گؤزلملریمیزلە قاورارئز. “اشهد أن لا الە الا اللە” یاعنی “بن تانئقلئق أدریم کی…” یرینە “شو ألچینین بیلدیردیگینە گؤرە…” دەمک گرکیردی. بو سببلە هیچبیر ألچی آللاهئن وارلئغئنئ ایثباتلا مشغول اۇلمامئش، آما آللاەتان باشقا تانرئ اۇلمادئغئنئ، یالنئز اۇنا قول اۇلماق گرکتیگینی آنلاتماقلا مشغول اۇلموشتور. ذاتن عاقلئنئ چالئشتئران هرکس بونون بؤیلە اۇلدوغونو قۇلایجا گؤرەبیلیر. ألچیلرە قارشئ چئقانلار دائیما، یانلئش اینانچ اۆزرینە قوردوقلارئ دۆزنین بۇزولاجاغئندان قۇرقانلار ایلە اۇنلارئن أتکیلەدیکلری کیشیلر اۇلموشلاردئر.
نبییە وە گتیردیگی کیتابا اینانانلار دا زامانلا کیتابئ کندیلرینە اویدورمایا، بیرچۇق آیتینی گؤرمەمەیە وە بونا گؤرە بیر حایات قورمایا باشلامئشلاردئر. یاهودی وە حئریستیانلار ایلە مۆسلۆمانلاردان باعضئلارئ بو گروبا گیررلر.
آ- آللاە ایلە آلدانما
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ ﴿۳﴾ وَإِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ﴿۴﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ ﴿۵﴾ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ ﴿۶﴾ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴿۷﴾ (سورة فاطر)
« أی اینسانلار! آللاهئن اۆستۆنۆزدەکی نیعمتینی دۆشۆنۆن. آللاهئن دئشئندا سیزە گؤکتن وە یردن رئزئق ورەجک بیر یاراتئجئ مئ وار؟ اۇندان باشقا ایلاە یۇقتور. نەیە گۆونەرک یانلئشا سۆرۆکلنییۇرسونوز؟
سنی یالانلارلارسا، بیل کی سندن اؤنجە دە نیجە ألچیلر یالانجئ یرینە قۇندو. بۆتۆن ایشلر آللاها دؤندۆرۆلۆر.
أی اینسانلار! آللاهئن وردیگی سؤز بۆتۆنۆیلە گرچکتیر؛ دۆنیا حایاتئ سیزی آلداتماسئن. اۇ چۇق آلداتان (شەیطان)، ساقئن سیزی آللاە ایلە آلداتماسئن.
شەیطان سیزە دۆشماندئر؛ اۇنو دۆشمان بیلین. اۇ، طارافتارلارئنئ سادەجە آلەولی بیر آتشین آرقاداشئ اۇلمایا چاغئرئر.
کندینی دۇغرولارا قاپاتانلارا آغئر بیر عاذاب واردئر. اینانئپ گۆونن وە ایی ایشلر یاپانلارئن آلاجاقلارئ ایسە باغئشلانما وە بۆیۆک بیر اۆجرتتیر. » (فاطئر سورەسی؛ 3-7)
