قورئانئن بیر کرەدە ایندیریلمەسی، عادتا شیعیر گیبی تک سفردە اۇقوناجاق، باشئ سۇنو بللی، دویغولارا حیطاب أدن بیر کیتاب اۇلماسئ دەمکتیر. اۇیسا قورئان آپآچئق (مۆبین) آیت کۆمەلریندن (قورئانلاردان) اۇلوشماقتادئر:
وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِينٌ ﴿۶۹﴾ (سورة یس)
موحاممدە شیعیر اؤگرتمەدیک؛ ذاتن گرکمزدی دە. بو، سادەجە دۇغرو بیلگی (ذیکیر) وە آچئقلایئجئ قورئاندئر. (یاسین سورەسی؛ 69)
بؤیلەجە راببیمیزین بو بؤلۆمۆن باشئندا گؤردۆگۆمۆز آیتلردە، قورئانئ عارابچا قورئان اۇلاراق ایندیردیگینی سؤیلەمەسینین نە دەمک اۇلدوغونو آنلامامئز مۆمکۆن اۇلماقتادئر. یۆجە آللاە کیتابئنئ عارابچا “آیتلر کۆمەسی (قورئان)” بیچیمیندە اۇلوشتورموش، عارابچا متین اۆزەریندە آیتلری بیر کۆمە اۇلوشتوراجاق شکیلدە بیربیرلرییلە ایلیشکیلندیرمیشتیر. بو سایەدە قورئاندا ایحتیاج دویولان هر قۇنویلا ایلگیلی آیرئنتئلئ بیلگییە اولاشماق مۆمکۆندۆر.
قورئاندان دۇغرو حۆکمە یاعنی حیکمتە وارمانئن متۇدو؛ آیتلر آراسئنداکی راببیمیزین قۇیدوغو ایلیشکیلرە (موحکم – مۆتشابیە) دیققات أتمکتن وە ایلگیلی آیتلر کۆمەسینی (قورئانئ) بللی بیر متۇدا گؤرە اۇلوشتورماقتان گچر. بو سیستم عارابچا اۇلاراق قورولدوغو ایچین مئاللردن بونو یاپماق مۆمکۆن دگیلدیر. نیتەکیم چالئشمامئزئن گیریش قئسمئندا “قرآن الفجر” کلیمەسینە مئاللردە وریلن ماعنالارئن نە قادار فارقلئ وە آنلاشئلماز اۇلدوغونو گؤرمۆشتۆک. شو آیت بو آچئدان اؤنملیدیر:
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ ﴿۱۰۳﴾ (سورة النحل)
“بونو اۇنا بیر کیشی اؤگرتییۇر” دەدیکلرینی ألبتتە بیلییۇروز. دیللرینە دۇلادئقلارئ اۇ کیشی دۆزگۆن بیر عارابچا بیلمز آما بو آپآچئق عارابچادئر. (ناحل سورەسی؛ 103)
آیتین مئالینە؛ “دۆزگۆن بیر عارابچا بیلمز” اۇلاراق یانسئمئش اۇلان “أعجمی” ایفادەسی؛ عارابچا اۇلمایان بیر دیلی دگیل، فاصیح اۇلمایان یاعنی دۆزگۆن وە قوراللئ بیر بیچیمدە قوللانئلمایان عارابچایئ ایشارت أدییۇر اۇلمالئدئر. کلیمەنین “فاصیح وە آچئق اۇلمایان” شکلیندەکی آنلامئنئ سؤزلۆکلر بیلدیرمکتەدیر. یاعنی بورادا قورئانداکی گیبی مۆکممل بیر عارابچایا صاحیب اۇلمایان بو سببلە آچئق سچیک آنلاشئلامایان، مۆبهم بیر شکیلدە عارابچا قۇنوشان بیر کیشیدن سؤز أدیلییۇر اۇلسا گرکتیر. آیتین سۇنوندا قورئانئن دیلینین آپآچئق عارابچا اۇلدوغونون بلیرتیلمەسی دە بو یۆزدندیر. نیتەکیم کیتابئن آچئقلاماسئ (تافصیل) عارابچا آیت کۆمەلری اۇلاراق یاپئلمئشتئر. قورئان کلیمەسینین چۇغول فۇرمو بولونمادئغئندان، هم تکیل هم دە چۇغول اۇلاراق قوللانئلابیلیر:
كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳﴾ (سورة فصلت)
بو بیر کیتابتئر کی آیتلری، بیلنلر تۇپلولوغو ایچین عارابچا قورئانلار (کۆمەلر) حالیندە آچئقلانمئشتئر (تافصیل أدیلمیشتیر). (فوصصیلت سورەسی؛ 3)
گچتیگی بیر دیگر آیتتە دە “آعجمی” کلیمەسی یینە “فاصیح اۇلمایان” آنلامئندادئر:
وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ أَأَعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ وَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُولَئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ ﴿۴۴﴾ (سورة فصلت)
اۇنو آنلاشئلماز آیت کۆمەلری شکلیندە اۇلوشتورسایدئق دەرلردی کی: “آیتلری آچئقلانسا (تافصیل أدیلسە) یا!” ایستەدیگینیز شەی عاینئ آندا هم آعجمی (آنلاشئلماز) هم دە دۆزگۆن بیر عارابچا اۇلماسئ مئ (بو ناسئل اۇلابیلیر کی)؟ دە کی: “اۇ، اینانئپ گۆوننلر ایچین دۇغرو یۇلو گؤسترن وە شیفا اۇلان بیر کیتابتئر. اینانمایانلارئن سانکی قولاقلارئ تئقالئ، مۆمینلرە قارشئ گؤزلری سانکی کؤردۆر. کندیلرینە اوزاق بیر یردن سسلنیلن کیشیلر گیبیدیرلر. (فوصصیلت سورەسی؛ 44)
آیتتە قورئانئن “آعجمی قورئانلار” یاعنی فاصیح اۇلمایان، عاراب دیلینین قوراللارئنئن گؤزتیلمەدیگی، دۇلایئسئیلا قاپالئ وە آنلاشئلماز ایفادەلر ایچرن آیت کۆمەلری (قورئان) شکلیندە اۇلوشتورولماسئندان باحثەدیلمکتەدیر. آیتین باشئنداکی “اۇلوشتورسایدئق” ایفادەسی، اینانمایان کیشیلرین اؤنە سۆردۆکلری بیر باهانەدن قایناقلانئیۇر اۇلمالئدئر. یاعنی بو کیشیلر؛ “آللاهئن کیتابئ اؤیلە هرکسین راحاتچا آنلایابیلەجگی سؤزلردن اۇلوشمامالئ، قوتسال بیر متین؛ بیر تاقئم قاپالئ، طئلسئملئ ایفادەلر ایچرملی، اۇیسا سنین اۇقودوقلارئن نت بیر بیچیمدە آنلاشئلئیۇر” شکلیندە بیر باهانە اؤنە سۆرۆیۇر اۇلمالئلار.
بو دورومدا آیتتەکی “قُرآناً أعجَمَیاً” ایفادەسی دە “قۇلای آنلاشئلامایان، گیزملی، قاپالئ ایفادەلردن اۇلوشان کۆمەلر” شکلیندە آنلاشئلمالئدئر. آنجاق بو یاپئدا اۇلوشتورولسا بیلە یینە دە “نەدن تافصیل أدیلمەدی بو کیتاب” شکلیندە ماعذرتلر اۆرتەجکلردیر. اۇ حالدە “آعجمی قورئان” ایفادەسی ایلە “هیچبیر شکیلدە کندینی آچئقلایامایان آنلاشئلماز آیت کۆمەلری” قاصدەدیلییۇر اۇلمالئدئر. دیگر بیر دەییشلە، آعجمی اۇلان بیر کیتاب قورئان اۇلوشتورسا بیلە تافصیلات گرچکلشمەیەجکتیر. (آنلاشئلماز، قورالسئز بیر عارابچایلا ایندیریلمیش بیر کیتاب، آیت کۆمەلری حالینە گتیریلسە داحی هرحانگی بیر قۇنودا آچئقلامایا اولاشماق مۆمکۆن اۇلمایاجاقتئر.)
نیتەکیم آیتلرین “قرآنا عربیا” اۇلماسئنئن یاعنی دیلین قوراللارئنا تام آنلامئیلا اویغون وە فاصیح اۇلماسئنئن آیتلرین بیربیرلرینی آچئقلاماسئ (تافصیل) ایلە ایلگیلی بیر اؤزللیک اۇلدوغونو یوقارئدا، عاینئ سورەنین اۆچۆنجۆ آیتیندە گؤرمۆشتۆک. بو سببلە راببیمیز بونون مانطئقلئ بیر طالب اۇلمادئغئنئ، آنلاشئلماز ایفادەلردن اۇلوشان آیت کۆمەلرینین عاینئ زاماندا تافصیل أدیلەمەیەجگینی، یاعنی بیربیرلرینی آچئقلایاجاق یاپئدا اۇلمایاجاغئنئ بلیرتمکتەدیر. دۇلایئسئیلا آیتین؛ “آیتلری آچئقلانمالئ (تافصیل أدیلملی) دگیل مییدی؟” بؤلۆمۆندە، اینانمایانلارئن باهانە اۆرتمک وە ایشی یۇقوشا سۆرمک باغلامئندا سؤیلەدیکلری بو سؤزدن، آیتلرین تافصیل أدیلمەسی ایچین ایندیریلدیکلری دیلین قوراللارئنئ أن ایی شکیلدە تاشئیۇر اۇلمالارئ وە بو شکیلدە “قورئانلار” اۇلوشتورمالارئ گرکتیگینی آنلئیۇروز.
تافصیلین یاعنی کۆمەلر اۇلوشتورولاراق یاپئلاجاق دتایلاندئرمانئن آنجاق دیلین آچئق وە نت قوللانئمئیلا گرچکلشمەسی مۆمکۆندۆر. دیل قاپالئ وە قورالسئز (آعجمی) اۇلورسا تافصیل مۆمکۆن اۇلمایاجاقتئر. آللاهئن کیتابئنئن آیتلری صاحیب اۇلدوغو دیلین تۆم قوراللارئنا اویغوندور وە آنلام کۆمەلری اۇلوشتورورلار. ایشتە آنجاق بو شکیلدەکی کۆمەلرلە تافصیل (آچئقلاما) گرچکلشتیریلەبیلیر. آشاغئداکی آیتلر دە بو باغلامدا دگرلندیریلملیدیر:
بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ ﴿۱۹۵﴾ وَإِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ ﴿۱۹۶﴾ أَوَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ ﴿۱۹۷﴾ وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ ﴿۱۹۸﴾ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِمْ مَا كَانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ ﴿۱۹۹﴾ (سورة الشعراء)
آپآچئق عاراب دیلییلەدیر. قورئان، ألبتتە اؤنجەکیلرین کیتابلارئندا دا واردئ. ایسرائیل اۇغوللارئ بیلگینلرینین بونو بیلمەسی، اۇنلار ایچین بیر دلیل (آیت) دگیل میدیر؟ اۇنو عاراب اۇلمایان (فاصیح عارابچا قۇنوشامایان /آعجمی) بیرینە (واحی اۇلاراق) ایندیرسەیدیک، اۇ دا بونلارا اۇقوسایدئ (قئرائات أتسەیدی) یینە دە اۇنا اینانئپ گۆونمزلردی. (شوعارا سورەسی؛ 195-199)
198-نجی آیتتە قورئانئن “آعجمی” بیر کیشییە یاعنی دیلە حاکیم اۇلمایان وەیا یابانجئ بیر کیشییە ایندیریلمەسی دوروموندان باحثەدیلمکتەدیر. دۇلایئسئیلا اۇنا ایندیریلەجک کیتاب آچئق وە فاصیح اۇلمایان تام آنلاشئلمایان ایفادەلردن اۇلوشاجاقتئر. بؤیلە بیر کیتاب ایچین دە قئرائاتتن سؤز أدیلمەسی، آیتلرینین یینە کۆمەلر اۇلوشتوردوغو وە بو یاپئیا دیققات أدیلەرک اۇقوندوغو آنلامئنا گلیر. چۆنکی آللاەتان گلن آیتلر ذاتن موطلاقا قورئاندئرلار؛ یاعنی کۆمەلر اۇلوشتوراجاق بیچیمدەدیرلر. آنجاق فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە اۇلدوغو گیبی بو کیشیلر دە کیتابئن طئلسئملئ، آچئق اۇلمایان ایفادەلر ایچرمەسی گرکتیگی شکلیندە مسندسیز ایددیعالار اؤنە سۆرمۆش اۇلمالئدئرلار. یینە فوصصیلت؛ 44’ە گؤرە بؤیلە بیر کیتابئن تافصیل أدیلمەسی سؤز قۇنوسو اۇلمایاجاقتئر.
قورئانئن فاصیح عارابچا قۇنوشان نبیمیزین دیلییلە قۇلایلاشتئرئلمئش اۇلماسئ دا اۇ دیلین تۆم قورال وە اؤزللیکلرینە اویغون اۇلدوغونو گؤستریر:
فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا ﴿۹۷﴾ (سورة مریم)
قورئانئن سنین دیلینلە آنلاشئلماسئنئ قۇلایلاشتئردئق کی کندینی قۇرویانلارا اۇنونلا مۆژدە ورەسین، قارشئ قۇیان تۇپلولوغو دا اویاراسئن. (مریەم سورەسی؛ 97)
