قوراللارا اویولمادان، جۆملە یاپئلارئنئن آنلام اۆزریندە دۇغوردوغو فارقلار گؤزتیلمەدن سچیلن کلیمەلرلە “قورئان” یاعنی بیربیرییلە ایلیشکیلی بیر متین اۇلوشتورولماز. بو اۇلمادئغئندا دا اۇ کیتاب “مۆبارک” یاعنی اۆرتیم یاپابیلەجک وە ایلانیهایە چؤزۆملر سوناجاق کیتاب کندیندن اؤنجەکی کیتابلارلا تاصدیق ایلیشکیسی دە قوراماز.
شوعارا سورەسینین شو آیتلری بو آچئدان اؤنملیدیر:
وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۱۹۲﴾ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ ﴿۱۹۳﴾ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ ﴿۱۹۴﴾ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ ﴿۱۹۵﴾ وَإِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ ﴿۱۹۶﴾ أَوَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ ﴿۱۹۷﴾ (سورة الشعراء)
شۆبهەسیز بو، عالملرین راببی طارافئندان ایندیریلمیشتیر. اۇنو گۆونیلیر روح ایندیرمیشتیر. اویارئجئلاردان اۇلاسئن دییە سنین قالبینە ایندیرمیشتیر. فاصیح عارابچا ایلە. بو، اؤنجەکیلرین زبورلارئندا دا واردئ. ایسرائیل اۇغوللارئ بیلگینلرینین بونو بیلمەسی، اۇنلار ایچین بیر بلگە دگیل میدیر؟ (شوعارا سورەسی؛ 197-192)
قورئانئن فاصیح عارابچا ایلە ایندیریلدیگینە یاپئلان وورغونون همن عاقابیندە اۇنون اؤنجەکی کیتابلارلا ایلیشکیسینە دیققات چکیلمکتە وە بو ایلیشکینین کیتابا واقئف عالیملر طارافئندان تثبیت أدیلدیگی حابر وریلمکتەدیر.
کیتاب، قوراللئ دگیل دە سربست بیر دیل اۆزرە ایندیریلسەیدی اینسانلار کندیلریندە یۇروملاما حاققئنئ گؤرۆرلردی. بؤیلەسی بیر متنین ساطئر آرالارئنا هر شەی سۇقوشتورولابیلیردی. آنجاق قوراللئ بیر دیل بونا مۆساعادە أتمز.
شو آیت بو آچئدان اؤنملیدیر:
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿۲۷﴾ قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿۲۸﴾ (سورة الزمر)
بیز بو قورئاندا اینسانلار ایچین هر قۇنویو اؤرنکلەدیک کی بیلگیلرینی قوللانسئنلار. حاطا ورمەین عارابچا آیتلر کۆمەسی حالیندە یاپتئق کی کندیلرینی قۇرویابیلسینلر. (زۆمر سورەسی؛ 28-27)
آیتتە گچن “قُرآنًا عَرَبِیًا غَیرَ ذِی عِوَجٍ” شکلیندەکی ایفادە اؤنملیدیر. “عیوج”؛ “مەییل، أگیکلیک” آنلامئنا گلمکتەدیر. هرحانگی بیر شەیدە تسویە بۇزوقلوغونو ایفادە أدر. طاها سورەسینین 107-نجی آیتیندە کلیمە شؤیلە گچر:
“اۇرادا نە بیر آلچاقلئق نە دە بیر چوقور گؤرەجکسین.”
کلیمە بورادا یردەکی سەویە دۆشۆکلۆگۆ آنلامئندادئر. قارانلئق بیر سۇقاقتا اؤنۆنۆ گؤرەمەین کیشینین قالدئرئما چئقارکن وە اینرکن سندەلەمەسی حاتتا دۆشمەسی گیبی دیلین قوراللارئنا دیققات أدیلمەدن اۇلوشتورولان بیر متین، کیشیسل یۇروملارا قاپئ آرالار. بو دا دین آدئنا کیشیسل گؤرۆشلری اؤنە چئقارتئر.
“عیوج” کلیمەسی قۇنویلا ایلگیلی اۇلاراق کهف سورەسینین ایلک ایکی آیتیندە شؤیلە گچر:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْكِتَابَ وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا ﴿۱﴾ قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَأْسًا شَدِيدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا ﴿۲﴾ (سورة الکهف)
هر شەیی گۆزل یاپماق آللاها ماحصوصتور. اۇ، قولونا کیتابئ ایندیرمیشتیر. اۇنو یاپئسال بیر بۇزوقلوغو ایچریر شکیلدە دگیل، ساغلام یاپئدا اۇلوشتورموشتور. (کهف سورەسی؛ 2-1)
قورئانئن یاعنی آنلام کۆمەلرینین “عیوج ایچرمەین عارابچا” ایلە نیتەلنمەسی، آچئق /آچئقلایان عارابچا دیلینە (لِسَانٍ عَرَبِیٍ مُبِینٍ) تقابۆل أتمکتەدیر. بو، فاصیح عارابچا اۇلوپ آعجامی عارابچانئن ضئددئ اۇلمالئدئر. رسول وە اویارئجئلارئن دا مۆبین شکلیندە نیتەلنمەسی اۇنلارئن دا آیتلری تبلیغ أتمەلری سببییلەدیر. فاصیح بیر دیلدە تبلیغ أدیلدیگیندە ایرتیباطلار آچئغا چئقار.
سادەجە بیر بنزتمە اۇلماسئ آچئسئندان، یاسالاردا قوللانئلان دیل بورادا اؤرنک وریلەبیلیر. بیر اۆلکەدە عاینئ دیلە عائید چشیتلی آغئزلار اۇلابیلیر. اۆلکەدە چشیتلی مسلکی گروپلارئن قوللاندئقلارئ مسلکی دیل دە اۇلور. آما قانونلار حاضئرلانئرکن رسمی دیل قوللانئلئر. حاتتا اۇ اۆلکەدەکی أدبیات دیلی داحی یاسالاردا قوللانئلماز. زامان زامان یاسالارداکی یازئم وە دیلبیلگیسی یانلئشلارئ داحی ألشتیریلیرکن، چشیتلی یرل آغئزلاردان، مسلکی تریملردن، أدبی صانعاتلاردان آلئنتئلاناراق حاضئرلانان بیر قانون متنی یۇروما ایحتیاج دویار، قارغاشا اۇلوشتورور.
فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتە دؤنەجک اۇلورساق آیتتە “آعجمی قورئان” ایفادەسی گچمکتەیدی وە بیز بونون عارابچا دیل قوراللارئنا باغلئ قالمایان بیر متین طالبییلە ایلگیلی اۇلابیلەجگینی دۆشۆنمکتەییز. ایلاهی کیتاب قورالسئز بیر دیلە گؤرە ایندیریلەجک اۇلسایدئ آیتلر آراسئندا ایرتیباطلارئ تثبیت أدیلەمەیەجک، بو دورومدا اینسانلار کیتابئن آچئقلانماسئنئ طالب أدەجکلردی.
آیتین شو قئسمئ بونو دیلە گتیرییۇر:
… لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ … ﴿۴۴﴾
… “آیتلری تافصیل أدیلسە یا!” دەرلر … (فوصصیلت سورەسی؛ 44)
سۇن ایلاهی کیتاب قورئان، فاصیح بیر عارابچا ایلە ایندیریلدیگی ایچین اینسانلار ایرتیباطلارئ گؤرەبیلمکتەلر. شو آیتلرە بو آچئدان باقابیلیریز:
الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿۱﴾ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۲﴾ (سورة یوسف)
ألیف، لام، را. بونلار مۆبین کیتابئن آیتلریدیر. باغلانتئلارئ قوراسئنئز دییە اۇنو عارابچا قورئان شکلیندە ایندیردیک. (یوسوف سورەسی؛ 2-1)
یوقارئداکی ایکی آیتتە دیققات چکیلن حوصوصلارئ سئرالایالئم:
- مۆبین اۇلان کیتابئن آیتلری…
- کیتاب عارابچا قورئانلار شکلیندە اینزال أدیلمیشتیر.
- اینسانلارئن باغلانتئلارئ قورابیلمەسی ایچین بؤیلە یاپئلمئشتئر.
- تۆم بونلارئ یاپان آللاەتئر.
بنزەر وورغو فوصصیلت سورەسینین ایلک آیتلریندە دە واردئر:
حم ﴿۱﴾ تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴿۲﴾ كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳﴾ بَشِيرًا وَنَذِيرًا … ﴿۴﴾ (سورة فصلت)
حا، میم. (بو کیتاب) اییلیگی سۇنسوز ایکرامئ بۇل اۇلانئن طارافئندان ایندیریلمیشتیر. بو، بیلنلر تۇپلولوغو ایچین، آیتلری عارابچا قورئان شکلیندە تافصیل أدیلمیش کیتابتئر. مۆژدەلەیجی وە اویارئجئ اۇلاراق … (فوصصیلت سورەسی؛ 4-1)
آیتلردە دیققات چکیلن حوصوصلار شوناردئر:
- کیتاب آللاە طارافئندان ایندیریلمیشتیر.
- کیتابئن آیتلری عارابچا قورئانلار شکلیندە تافصیل أدیلمیشتیر.
- کیتابئن بو آچئقلامالارئنئ تثبیت ایچین آللاهئن قۇیدوغو عیلمی بیلنلر گرکلیدیر.
- قورئانئن اویارئ وە مۆژدەلری بو شکیلدە آچئغا چئقماقتادئر.
قۇنویلا ایلگیلی اۇلاراق زوحروف سورەسینین ایلک آیتلرینە دە باقابیلیریز:
حم ﴿۱﴾ وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿۲﴾ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۳﴾ (سورة الزخرف)
حا، میم. مۆبین اۇلان بو کیتابا یمین اۇلسون. باغلانتئلارئ قورابیلمەنیز ایچین بیز اۇنو عارابچا قورئان شکلیندە اۇلوشتوردوق. (زوحروف سورەسی؛ 3-1)
آیتلردە دیققات چکن حوصوصلار شونلاردئر:
- کیتابئن واصفئ اۇلاراق مۆبین کلیمەسی وورغولانمئشتئر.
- کیتاب عارابچا آنلام کۆمەلری شکلیندە اۇلوشتورولموشتور.
- بو شکیلدە اۇلوشتورولماسئ آیتلر آراسئندا باغلانتئ قورولابیلمەسی ایچیندیر.
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە قورئان آچئق (مۆبین) یاعنی فاصیح بیر عارابچا ایلە ایندیریلمیش آیرئجا تافصیل أدیلمیشتیر.
سۇرولماسئ گرکن اؤنملی سۇرو شودور: فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیت، کیملرە، حانگی طالبلری سببییلە بیر جواب تشکیل أتمکتەیدی؟
آیتین متنیندە گچن “وَلَو …لَقَالُوا = …سەیدی، … دەرلردی” شکلیندەکی یاپئدان، بیر طالبین اۇلدوغو دۆشۆنۆلەبیلیر. نیتەکیم قورئاندا بنزەر قوللانئملار وار.
اۆزرلرینە گؤکتن بیر قاپئ آچساق، اۇنلار دا اۇرادان یوقارئ چئقسالار، (یینە دە) شؤیلە دەرلر:
لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ ﴿۱۵﴾ (سورة الحجر)
“کسین گؤزلریمیز دؤندۆرۆلمۆش؛ بیز بۆیۆلنمیش بیر تۇپلولوغوز.” (حیجر سورەسی؛ 15)
آیتتە سؤزۆ أدیلن طالب بیرقاچ آیت یوقارئدا، 6 وە 7-نجی آیتلردە گؤرۆلمکتەدیر کی ایفادە شؤیلەدیر:
وَقَالُوا يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ ﴿۶﴾ لَوْ مَا تَأْتِينَا بِالْمَلَائِكَةِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴿۷﴾ (سورة الحجر)
دەدیلر کی: “أی کندیسینە ذیکیر (کیتاب) ایندیریلن کیشی! سن تامامن جینلرین أتکیسیندەسین. سؤیلەدیگین دۇغرویسا بیزە ملکلری گتیرسنە!” (حیجر سورەسی؛ 7-6)
فوصصیلت سورەسی؛ 44-نجۆ آیتتە دە بیر طالبە جواب وریلمیش اۇلابیلیر. یۆجە آللاە، کیتابئن “آعجمی قورئانلار” شکلیندە اۇلوشتورولسایدئ باعضئلارئنئن “کیتابئن آیتلری تافصیل أدیلسەیدی یا!” دیەجکلرینی بیلدیرییۇر. “باعضئلارئ” دییۇروز، چۆنکۆ آیتین دوامئ بو طالبین باعضئلارئ طارافئندان یاپئلدئغئنا ایشارت أدییۇر. “أأعجمی و عربی” ایفادەسی، حاتتا دوامئنداکی “قل هو للذین” حیطابئ بونو گؤسترییۇر.
فوصصیلت؛ 44-نجۆ آیت باغلامئندا، “کیتابئن آیتلری تافصیل أدیلسەیدی یا!” دییە ترجۆمە أتتیگیمیز عیبارە “لَولَا” ایلە باشلاماقتادئر. “لَولَا”، “حروف التحضیض” یاعنی “تشویق حارفلری” دییە بیلینن حارفلردندیر. “لَولَا”، “الاِمتِنَاعِیَّةً = ایمتیناع” آنلامئ ایفادە أدن “لَو” وە “النَّافِیَةً = اۇلومسوزلوق” آنلامئ ایفادە أدن “لَا” أکلرینین بیرلشمەسیندن اۇلوشموشتور. “لَو” أکینین اۇلومسوزلوق ایفادە أتمەسی، بیر شەیین گرچکلشمەمەسی سببییلە بیر باشقا شەیین دە یاپئلامادئغئنئ گؤسترمک آنلامئندادئر. مثەلا “لا جاء زید لأکرمتە” جۆملەسی “زەید گلسەیدی اۇنا ایکرامدا بولوناجاقتئم،” آنلامئندادئر. گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە زەیدین گلمەمەسی سببییلە ایکرام گرچکلشمەمیش. بو جۆملەنین “تحضیض” یاعنی “تشویق” أدەبیلمەسی ایچین “لَو” کلیمەسینە، “لَا” حارفینین أکلنمەسی گرکیر. تشویق ایچین “لَولَا” کلیمەسیندن سۇنرا فیعیل گلمەسی شارطئ واردئر. فیعیلین ماضی یا دا موضاریع اۇلماسئ آنلام فارقئ یاراتئر. شؤیلە کی؛ “لَولَا”دان سۇنرا ماضی فیعیلین گلمەسی جۆملەیە “قئناما، عایئبلاما” (اللَّومَ وَ التَّأنِیب) آنلامئ وریر. “لَولَا جَاءُوا عَلَیەِ بِأربَعَةً شُهَدَاءً = پکی، ایددیعا أتتیکلری شەی حوصوصوندا دؤرت شاهید گتیرمەلری گرکمز مییدی!” گیبی.
فوصصیلت؛ 44’تە دە قئناما آماچلئ بیر قوللانئم واردئر. بوراداکی قئنامانئن سببی کؤتۆ نیەتتیر. چۆنکۆ قورئانئن فاصیح عارابچا اۇلماماسئ بو کیشیلرین ایشلرینە گلمییۇر اۇلمالئدئر. فوصصیلت 44-نجۆ آیتتە، باعضئلارئنجا کیتابئن فاصیح عارابچا ایندیریلمەسی سۇرغولانماقتادئر. پکی بو باعضئلارئنئ نیچین راحاتسئز أتمیش اۇلمالئ؟
بو سۇرونون جوابئ یینە آیتتە یاتماقتادئر. آیتتە: “لَقَالُوا لَولَا فُصِّلَت آیَاتِەِ = آیتلری تافصیل أدیلسە یا!” دەنیلمکتەدیر. بو، کندیلرینین مۆداحالە أدەبیلەجگی، بۇشلوقلارئ دۇلدورابیلەجکلری، یۇروم یاپئپ ساطئر آراسئ اۇقویابیلەجکلری بیر کیتاب بکلنتیسینی ایفادە أدییۇر اۇلمالئدئر.
