آیتین متنیندە گچن “نۆسحا” کلیمەسییلە قاصدەدیلن شاید موسانئن (ع) آلدئغئ لەوحالار(دان بیر قئسمئ) ایسە، بو دورومدا بونلار ایچین نۆسحا کلیمەسینین قوللانئلماسئ، دیگر نبیلرە اۇلدوغو گیبی موسایا (ع) دا وریلنلرین نیهایتیندە موسادان (ع) اؤنجەکی نبیلرە وریلنلرین بیر نۆسحاسئ اۇلماسئ سببییلە اۇلابیلیر. آیتتە گچن نۆسحا ایلە قاصدەدیلن، موسایا (ع) وریلنلردن چۇغالتئلان نۆسحالار دا اۇلابیلیر.
4– نسیح قاورامئنئن گلەنکتە ألە آلئنئشئ
تفسیر أثرلریندە نسیحلە ایلگیلی ماعلوماتا داحا چۇق باقارا سورەسینین 106-نجئ آیتینین تفسیر باغلامئندا راستلانئر. سؤز قۇنوسو یرلردە؛ آیتین سببی نۆزولۆ، آیتلە ایلگیلی قئرائات فارقلئلئقلارئ، آیتتە گچن باعضئ قاوراملارئن تاعریفی گیبی قۇنولار چرچیوەسیندە ماعلومات وریلیر. قئبلەنین دگیشمەسی اۆزەرینە یاهودیلرین؛ “موحاممد، أطرافئنداکیلرە ایستەدیگینی حلال ایستەدیگینی حارام قئلئیۇر” دەدیکلری، باقارا سورەسینین 106-نجئ آیتینین دە بونون اۆزەرینە ایندیگی سؤیلنیر.
باعضئ تفسیرلردە نسحین تریم آنلامئ دا وریلیر. بونلاردان بیرینە گؤرە نسیح؛ “شرعی بیر حۆکمۆن، زامان باقئمئندان داحا سۇنرا گلن شرعی باشقا دلیللە قالدئرئلماسئ” اۇلاراق تانئملانئر.
تفسیر أثرلریندە نسیح تۆرلریندن دە باحثەدیلیر. مثەلا لافظئ قالدئرئلئپ حۆکمۆ باقی اۇلان نسیحتن باحثەدیلیر وە رجم ایلە ایلگیلی بیر ریوایتین لافظئنئن قورئاندان قالدئرئلدئغئ سؤیلنیر.
یینە تفسیر أثرلریندە “بدا” گرکچەسییلە یاهودیلرین نسحی قابول أتمەدیکلری سؤیلنیر وە بونلارا دا تەوراتتان جوابلار وریلمەیە چالئشئلئر.
تفسیرلردە أبو موسلیم أل-ایصفاهانینین، قورئانئن ایچیندە نسحی قابول أتمەدیگی، نسحین شریعاتلار آراسئندا گرچکلشتیگی دۆشۆنجەسیندە اۇلدوغو دا بیلدیریلیر.
تفسیر أثرلریندە نسحین آماجئنا دائیر بیلگیلر دە وریلیر. نسحین، قوللارئن ماصلاحاتئ گرگی، باعضئ حۆکۆملرین زامان وە مکانا گؤرە دگیشمەسییلە ایلگیسی اۇلدوغو، بو باغلامدا نسحین بیر “بدا” یاعنی آللاهئن عیلمیندەکی بیر دگیشیکلیک اۇلمایئپ، بیر دۇکتۇرون حاستاسئنئن دگیشن دوروملارئنا گؤرە تداویدە دگیشیکلیگە گیتمەسی گیبی آللاهئن قوللارئن ماصلاحاتلارئنا گؤرە حۆکۆم ورمەسی اۇلدوغو سؤیلنیر.
“نسیح” کلیمەسی حادیث قایناقلارئندا دا، چۇغو زامان بیر آیتین (یاحود بیر آیتین بیر قئسمئنئن) باشقا بیر آیت (یاحود یینە عاینئ آیت وەیا آیتین بیر قئسمئ) ایلە حۆکمۆنۆن دگیشتیریلدیگی، باعضن بیر آیت یا دا حادیثین حۆکمۆنۆن نسحەدیلدیگینە دائیر هرحانگی بیر بیلگینین اۇلمادئغئنئن حابر وریلمەسی، باعضن دە بیر آیتین متنینین نسحەدیلدیگی باغلامئندا گچر.
فئقئە أثرلریندە نسیحتن فئقهی مسئلەلرین ألە آلئندئغئ شریعاتلار آراسئنداکی نسیح اؤرنکلرینین یانئ سئرا، بیربیرینی نسحەدن آیتلر، سۆننتین سۆننتلە، سۆننتین کیتابلا نسحینین مۆمکۆن اۇلدوغو، کیتابئن مشهور وەیا مۆتواتیر سۆننتلە نسحەدیلەبیلەجگی باغلامئندا ذیکرەدیلیر.
فئقئە اوصولۆ أثرلریندە نسیح کلیمەسینین، اۇرتادان قالدئرماق (رفع)، گیدرمک (ایزالە)، دگیشتیرمک (تبدیل) وە بیر شەیی بیر یردن بیر باشقا یرە تاشئماق (ناقیل) آنلاملارئ آراسئندا حاقیقات-مجاز وە مۆشترک ایلیشکیسینین اۇلوپ اۇلمادئغئ تارتئشئلمئشتئر. فئقئە اوصولۆندە؛ “بیر شرعی حۆکمۆن، بو حۆکمۆن دلیلیندن داحا سۇنرا گلن بیر دلیل سببییلە اویغولامادان قالقماسئ” آنلامئنا گلن نسحین، أساسئندا بیر بەیان اۇلدوغونو سؤیلەییپ نسحی دە؛ “حۆکمۆن اویغولاماداکی مۆددتینین سۇنا أردیگینی بەیان” اۇلاراق تانئملایان اوصولجۆلر بولونماقتادئر.
فئقئە اوصولۆ أثرلریندە قورئانئن سۆننتی، سۆننتین دە قورئانئ نسحەدەبیلەجگینە دائیر ایفادەلر وە اؤرنکلر وریلیرکن ایمام شافیعینین فارقلئ گؤرۆشتە اۇلدوغو دا بلیرتیلیر. سۆننتلە اۇرتایا قۇنولموش باعضئ حۆکۆم وە اویغولامالارئن گچرسیز قالاجاغئ أندیشەسییلە شافیعی قورئانئن سۆننتی نسحەتمەسی گرکتیگینی سؤیلەمکتەدیر. اۇ، سۆننتین دە قورئانئ نسحەدەمەیەجگینی سؤیلەر.
قورئانئن سۆننتی، سۆننتین قورئانئ نسحەدەبیلەجگینە دائیر گلەنکسل گؤرۆشۆن تملی، قورئانئن دا سۆننتین دە واحی قایناقلئ اۇلدوغو قابولۆنە دایانئر. بو باغلامدا کندیسینە أن فاضلا عاطئفتا بولونولان آیت دە تاحمین أدیلەبیلەجگی اۆزەرە نجم سورەسینین 3 وە 4-نجۆ آیتلریدیر.
5 – قورئاندا نسیح قاورامئ
قورئاندا نسیح کلیمەسینین اۆچۆ فیعیل، بیری ایسیم اۇلماق اۆزەرە دؤرت یردە گچتیگینی داحا اؤنجە سؤیلەمیشتیک. قورئاندا نسیح قاورامئنئ ألە آلئرکن باقارا سورەسینین 106-نجئ آیتینی قۇنونون موحکم آیتی اۇلاراق سچەجگیز. آیتین متنینی وە مئالینی حاطئرلایالئم:
مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۱۰۶﴾ (سورة البقرة)
بیز بیر آیتی نسحەدر وەیا اونوتتورورساق یرینە داحا حایئرلئسئنئ یا دا دنگینی گتیریریز. بیلمز میسین، آللاە هر شەیە اؤلچۆ قۇیار. (باقارا سورەسی؛ 106)
یوقارئداکی آیت، هرحانگی بیر آیتین “نسحیندن” یا دا “اینشاسئندان” باحثەتمکتەدیر. آیرئجا نسحین یا دا اینشانئن سؤز قۇنوسو اۇلدوغو هرحامگی بیر آیتین یرینە میثلینین یا دا داحا حایئرلئسئنئن گتیریلدیگیندن باحثەدیلمکتەدیر. بو دورومدا شو دؤرت حال اۇرتایا چئقماقتادئر.
یوقارئداکی آیتتە؛ “آیت”، “نسیح”، “اینشا”، میثیل” وە “حایئر” قاوراملارئ گچمکتەدیر. بونلار اۆزەریندە دوراراق هم بو آیتی هم دە قۇنویلا ایلگیلی دیگر آیتلری آنلامایا چالئشاجاغئز.
هرحانگی بیر قۇنوداکی آیت یا دا آیتلر اۇ قۇنودا کیشییە بیلگی وریپ مسافە قاطەتتیریر. بو دورومدا آیت “ایچریک” آنلامئ دا تاشئر. مثەلا بیر قۇنودا کیتابی بیر آیتتن سؤز أدیلدیگیندە، اۇ قۇنودا ایچریکتن دە باحثەدیلمیش اۇلور. ایشتە باقارا سورەسینین 106-نجئ آیتیندە گچن “آیت” کلیمەسی بو آنلامدا اۇلمالئدئر. یاعنی هرحانگی بیر حۆکمۆن نسحی یا دا اینشاسئندان باحثەدیلمیش اۇلور. چۆنکی حۆکۆم، تک بیر آیتین بیر قئسمئیلا ایلگیلی اۇلابیلەجگی گیبی، بیردن فاضلا آیتلە دە ایلگیلی اۇلابیلیر. باقارا سورەسینین 106-نجئ آیتیندە اۇلدوغو گیبی ناحل سورەسینین 101-نجی آیتیندە گچن آیت کلیمەسی دە بو آنلامدادئر.
اینشا؛ ایلاهی بیر کیتابتا یر آلان باعضئ حۆکۆملرین، چشیتلی سببلرلە اینسانلار طارافئندان اونوتولماسئ وە اۇ حۆکۆملرە آرتئق اولاشئلماماسئ آنلامئنا گلییۇر اۇلمالئدئر. بو حۆکۆملرین نەلر اۇلدوغونو بیلمە حوصوصوندا سئقئنتئلار اۇلدوغو ایچین مثەلا قورئانداکی حانگی حۆکمۆن، اؤنجەکی ایلاهی کیتابلاردا اۇلوپ دا اونوتولان بیر حۆکمۆن میثلینین یا دا حایئرلئسئنئن اۇلدوغونو تثبیت أتمک زۇردور. اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلدوغو حالدە کیمیلری طارافئندان، اینسانلاردان گیزلنمیش وە زامانلا اونوتولموش آیتلر /حۆکۆملر واردئر. بونلرئن بیر قئسمئ قورئانا آلئنمئش، بیر قئسمئ آلئنمامئشتئر. آلئنمئش اۇلانلار “اینشا” قاورامئیلا ایلگیلیدیر. اؤنجەکی کیتابتا اۇلمایئپ قورئاندا یر آلان بیر حۆکمۆن، اونوتتورولموش حۆکمۆن میثلی می حایئرلئسئ مئ اۇلدوغونو تثبیت أتمک دە هر زامان مۆمکۆن اۇلمایابیلیر.
آیتتە گچن “نَأتِ = گتیریریز” ایفادەسی یینە آیتتە گچن “مَا نَنسَخ = نسحەتتیگیمیزدە” ایفادەسینین تەییدی آنلامئندا اۇلمالئدئر. “نسیح” ذاتن بیر شەیین بیر باشقا شەیین یرینە گچمەسی آنلامئنا گلدیگی ایچین، نسیح گرچکلشتیگیندە بیر شەیین بیر باشقا شەیین یرینە گچمە آنلامئ نسیح قاورامئنئن ایچیندە ذاتن واردئر. دۇلایئسئیلا آیتین؛ “نَأتِ بِخَیرٍ مِنهَا أو مِثلُهَا = میثلینی یا دا حایئرلئسئنئ گتیریریز” بؤلۆمۆ أساسئندا نسحین میثلی وە حایئر اۇلماق اۆزەرە ایکی ایحتیمالیندن باحثەتمکتە، “نَأتِ = گتیریریز” ایفادەسی دە نسیح کلیمەسینین قاپسامئندا یر آلان بو آنلامئ آچئغا چئقارماقتادئر.
اؤتە یاندان اونوتتورولان شەیین یرینە بیر باشقا شەیین گچیپ گچمەیەجگی آنلامئ “نُنسِهَا = اونوتتوردوغوموزدا” ایفادەسینین قاپسامئندا اۇلمادئغئ ایچین “نُنسِهَا” ایفادەسی اونوتتورولان بیر حۆکمۆن عاقئبتینین نە اۇلاجاغئنئ عاقلا گتیرمکتە، بونون ایچین آیتتە گچن “نَأتِ = گتیریریز” ایفادەسی اؤزللیکلە “نُنسِهَا” ایفادەسینین عاقلا گتیرەجگی سۇرویا جواب تشکیل أتمکتەدیر. اۇ حالدە اونوتتورولان بیر حۆکمۆن یرینە دە میثلینین یا دا حایئرلئسئنئن گتیریلەجگی بیلدیریلمیش اۇلماقتادئر. “نُنسِهَا” ایفادەسینین قاپسامئندا یرینە بیر شەیین گتیریلمەسی اۇلمادئغئ ایچین آیتتە ایکی ایحتیمالدن؛ میثلینین یا دا حایئرلئسئنئن گتیریلمەسیندن باحثەدیلییۇر.
بورادا؛ “ایستەر اونوتتورولموش اۇلسون ایستەر اؤنجەکی ایلاهی کیتابتا یر آلئیۇر اۇلسون، سۇنراکی کیتابتا هرحانگی بیر حۆکمە دائیر نە میثلییلە نە دە حایئرلئسئیلا بیر عاطئفتا بولونولمادئغئ دا اۇلموش مودور؟” سۇروسونو دا سۇرمامئز گرکمکتەدیر. یاعنی اۆچۆنجۆ بیر ایحتیمال مثەلا اونوتتورولانئن یا دا اؤنجەکی کیتابتا وارۇلانئن یرینە هیچبیر شەیین گتیریلمەدیگی بیر دوروم وار مئ؟ باعضئ آیتلر بو سۇرویا جواب نیتەلیگی تاشئیۇر گیبیدیرلر. مائیدە سورەسینین 15-نجی آیتینی بو باغلامدا دگرلندیرەبیلیریز:
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ ﴿۱۵﴾ (سورة المائدة)
أی أهلی کیتاب! کیتابتان گیزلەدیگینیز بیرچۇق شەیی سیزە آچئقلایان، بیرچۇغونو دا عاففەدن ألچیمیز گلدی. سیزە آللاەتان بیر نور وە آچئق بیر کیتاب گلدی. (مائیدە سورەسی؛ 15)
آیتتە أهلی کیتابئن، آللاهئن کیتابئندان گیزلەدیکلری پک چۇق شەیی رسولوللاهئن اۇرتایا قۇیدوغو بیلدیریلمکتەدیر. یینە آیتتە، رسولوللاهئن پک چۇق شەیی دە عاففەتتیگی بیلدیریلییۇر. عاففەتمەنین رسولوللاها نیسبتی، اۇنون رسول واصفئ سببییلە مجازندیر. دوامئنداکی؛ “قَد جَاءَکُم مِنَ اللەِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ = سیزە آللاەتان بیر نور وە آچئق بیر کیتاب گلدی.” ایفادەسی بونو گؤسترمکتەدیر. آیرئجا شورا سورەسینین 30-نجو آیتیندە عاینئ ایفادەنین آللاها نیسبت أدیلمەسی یوقارئداکی آیتتە گچن عاینئ ایفادەنین رسولوللاها نیسبتینین، اۇنون رسول واصفئ سببییلە اۇلدوغونو گؤستریر.
ساقلانانلارئن تبیینی، اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلوپ دا اینسانلار طارافئندان گیزلننلرین اۇرتایا قۇنماسئدئر. بیلییۇروز کی تابیین یاعنی اۇرتایا قۇیما؛ اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانئن میثلییلە نسحی آنلامئندادئر. بو، کیتابلار آراسئنداکی “تاصدیق” ایلیشکیسیدیر.
