بورادا؛ “ایستەر اونوتتورولموش اۇلسون ایستەر اؤنجەکی ایلاهی کیتابتا یر آلئیۇر اۇلسون، سۇنراکی کیتابتا هرحانگی بیر حۆکمە دائیر نە میثلییلە نە دە حایئرلئسئیلا بیر عاطئفتا بولونولمادئغئ دا اۇلموش مودور؟” سۇروسونو دا سۇرمامئز گرکمکتەدیر. یاعنی اۆچۆنجۆ بیر ایحتیمال مثەلا اونوتتورولانئن یا دا اؤنجەکی کیتابتا وارۇلانئن یرینە هیچبیر شەیین گتیریلمەدیگی بیر دوروم وار مئ؟ باعضئ آیتلر بو سۇرویا جواب نیتەلیگی تاشئیۇر گیبیدیرلر. مائیدە سورەسینین 15-نجی آیتینی بو باغلامدا دگرلندیرەبیلیریز:
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ ﴿۱۵﴾ (سورة المائدة)
أی أهلی کیتاب! کیتابتان گیزلەدیگینیز بیرچۇق شەیی سیزە آچئقلایان، بیرچۇغونو دا عاففەدن ألچیمیز گلدی. سیزە آللاەتان بیر نور وە آچئق بیر کیتاب گلدی. (مائیدە سورەسی؛ 15)
آیتتە أهلی کیتابئن، آللاهئن کیتابئندان گیزلەدیکلری پک چۇق شەیی رسولوللاهئن اۇرتایا قۇیدوغو بیلدیریلمکتەدیر. یینە آیتتە، رسولوللاهئن پک چۇق شەیی دە عاففەتتیگی بیلدیریلییۇر. عاففەتمەنین رسولوللاها نیسبتی، اۇنون رسول واصفئ سببییلە مجازندیر. دوامئنداکی؛ “قَد جَاءَکُم مِنَ اللەِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ = سیزە آللاەتان بیر نور وە آچئق بیر کیتاب گلدی.” ایفادەسی بونو گؤسترمکتەدیر. آیرئجا شورا سورەسینین 30-نجو آیتیندە عاینئ ایفادەنین آللاها نیسبت أدیلمەسی یوقارئداکی آیتتە گچن عاینئ ایفادەنین رسولوللاها نیسبتینین، اۇنون رسول واصفئ سببییلە اۇلدوغونو گؤستریر.
ساقلانانلارئن تبیینی، اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلوپ دا اینسانلار طارافئندان گیزلننلرین اۇرتایا قۇنماسئدئر. بیلییۇروز کی تابیین یاعنی اۇرتایا قۇیما؛ اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلانئن میثلییلە نسحی آنلامئندادئر. بو، کیتابلار آراسئنداکی “تاصدیق” ایلیشکیسیدیر.
قورئاندا، حاققئندا بیر حۆکۆم گلمەدیگی ایچین حانگی قۇنولارئن “عافو” قاپسامئندا اۇلدوغونو دا بیلمەمیز، هر زامان قۇلای اۇلمایاجاقتئر.
موحتملن اینسانلارئن کندی یاپئپ أتتیکلری سببییلە اۇنلارا یۆکلنن باعضئ سۇروملولوقلار، زامان ایچیندە اونوتولوپ اینسانلار طارافئندان ترک أدیلمیش،، یاحود اۇ حۆکۆملر کیتابلارئندا یر آلماسئنا راغمن یۆجە آللاە بونلارئ عاففەدیپ سۇن شریعاتتا بو یۆکۆملۆلۆکلرە دگینمەمیشتیر.
یینە دە اینسانلاردان ساقلانان وە بو سببلە دە گنل ایعتیبارئیلا اونوتولان یاحود أللریندەکی کیتابتا یر آلان باعضئ حۆکۆملرین چشیتلی گرکچەلرلە أهلی کیتاب طارافئندان موحاممدە (ص) سۇرولویۇر اۇلماسئ موحتملدیر. بو تۆر حۆکۆملرین سۇن شریعاتتاکی یرینی ایی نیەتلە اؤگرنمک ایستەین کیشیلر اۇلابیلەجگی گیبی رسولوللاهئ ایمتیحان أتمک، اۇنو سئقئشتئرماق آماجئیلا بو قۇنولاردا سۇرو سۇرانلار دا اۇلمالئدئر. شو آیت بونونلا ایلگیلی اۇلابیلیر:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَإِنْ تَسْأَلُوا عَنْهَا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿۱۰۱﴾ (سورة المائدة)
مۆمینلر! هر شەیی سۇرمایئن؛ آچئقلانسا حۇشونوزا گیتمز. قورئان ایندیریلیرکن سۇرارسانئز آچئقلانئر آما اۇنلاردان سۇروملو توتمامئشتئر. آللاە باغئشلار، ایکرامئ بۇلدور. سیزدن اؤنجە بیر قاویم بؤیلە سۇرولار سۇرموشلار، سۇنرا اۇ یۆزدن کافیر اۇلموشلاردئ. (مائیدە سورەسی؛ 101)
5 – قورئانداکی نسیح اؤرنکلری
بورادا گرک ایلاهی کیتابلار آراسئندا گرک قورئانئن کندی ایچیندە یر آلان باعضئ نسیح اؤرنکلریندن باحثەدەجگیز.
آ – بیر مۆمینە دۆشن دۆشمان عاسکر سایئسئ
أنفال سورەسینین 65-نجی آیتیندە شؤیلە بویرولماقتادئر:
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ ﴿۶۵﴾ (سورة الأنفال)
أی نبی! مۆمینلری ساواشئن اؤنمینە ایناندئر. سیزدن صابئرلئ ییرمی کیشی اۇلورسا، ایکی یۆز کیشییی ینر. سیزدن صابئرلئ یۆز کیشی دە گؤرمزلیک أدن اۇ کافیرلردن بین کیشییی ینر. چۆنکی اۇنلار قاورایامایان بیر تۇپلومدور. (أنفال سورەسی؛ 65)
یوقارئداکی آیتتە، صابرەتمەلری یاعنی گۆچلۆگە قارشئ دیرنمەلری حالیندە ییرمی مۆمینین ایکی یۆز کافیری ینەبیلەجگی بیلدیریلمکتەدیر. بونون بیر اؤرنگی باقارا سورەسینین 249-نجو آیتیندە گچر. طالوتون عاسکرلریندن باعضئسئ جالوتون اۇردوسویلا ساواشمادان اؤنجە شونو سؤیلەرلر:
… كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿۲۴۹﴾ (سورة البقرة)
… نیجە کۆچۆک بیرلیکلر آللاهئن ایذنییلە، بۆیۆک بیرلیکلری آلت أتمیشتیر. صابرەدنلرین یانئندا اۇلان آللاەتئر. (باقارا سورەسی؛ 249)
یوقارئداکی آیتتە، بیر مۆمینین ساواشماق زۇروندا قالدئغئ دۆشمان سایئسئ اۇن ایکن آردئندان گلن آشاغئداکی آیتلە بو سایئ ایکییە دۆشەرک أنفال سورەسینین 65-نجی آیتیندەکی یۆکۆملۆلۆک حایئرلئسئیلا نسحەدیلمیشتیر. آیت شؤیلەدیر:
الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿۶۶﴾ (سورة الأنفال)
شیمدی آللاە، ضایئف اۇلدوغونوزو گؤردۆ وە یۆکۆنۆزۆ حافیفلتتی. آرتئق سیزدن صابئرلئ یۆز کیشی اۇلورسا ایکی یۆز کیشییی ینر. سیزدن بین کیشی دە آللاهئن ایذنییلە اۇنلاردان ایکی بین کیشییی ینر. آللاە صابرەدنلرلە برابردیر. (أنفال سورەسی؛ 66)
آیتتە گچن “الآن = شیمدی” ایفادەسی 65-نجی آیتی ایلە 66-نجئ آیتین اینیشی آراسئندا زامان فارقئ اۇلدوغونو گؤستریر. “خَفَّفَ اللەُ عَنکُم = یۆکۆنۆزۆ حافیفلتتی” ایفادەسی 66-نجئ آیتین قۇنویلا ایلگیلی بیر حافیفلتمە گتیردیگینی گؤستریر کی، بو دا حایئرلئسئیلا نسیحتیر. آیرئجا “وَعَلِمَ أنَّ فِیکُم ضَعفًا” ایفادەسی دە نسحین سببیندن باحثەتمکتەدیر. أنفال سورەسینین 5 وە 6-نجئ آیتلریندە بیلدیریلن، بدیر ساواشئنئن همن اؤنجەسیندە مۆمینلردن بیر گروبون یاشادئغئ تدیرگینلیک حالی (وَإنَّ فَرِیقًا مِنَ المُؤمِنِینَ لَکَارِهُونَ)، بو اۇراندا دگیشیکلیگە گیدیلمەسینین سببی اۇلمالئدئر.
ایلگیلی دیگر آیتلری دە دیققاتە آلاراق مسئەلەیە باقئلدئغئندا بدیر ساواشئندان اؤنجە ایندیگی آنلاشئلان 65-نجی آیتە گؤرە، ساغلام دوروش سرگیلەمەلری حالیندە ییرمی مۆمین عاسکرین ایکی یۆز کافیرە یتەجگی بیلدیریلمکتەدیر. آنجاق یوقارئدا دا تماس أتتیگیمیز گیبی بدیر ساواشئنئن همن اؤنجەسیندە مۆمینلردن بیر گروبون یاشادئغئ تدیرگینلیک 66-نجئ آیتین اینمەسینە سببیەت ورمیش اۇلمالئدئر.
ب – رسولوللاەلا قۇنوشمادان اؤنجە صاداقا ورمە گرگی
مۆجادلە سورەسینین 12-نجی آیتیندە شؤیلە بویرولماقتادئر:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۲﴾ (سورة المجادلە)
أی مۆمینلر! رسول ایلە اؤزل بیر شەی قۇنوشاجاغئنئز زامان، اؤنجە بیر صاداقا ورین، بو سیزین ایچین داحا حایئرلئ وە تمیزدیر. شاید ورەجک بیر شەی بولامازسانئز، آللاە باغئشلایان، أسیرگەیندیر. (مۆجادلە سورەسی؛ 12)
آیتتە رسولوللاە ایلە اؤزل بیر قۇنویو قۇنوشماق ایستەین کیشیلرین، اؤنجەسیندە بیر صاداقا ورمەلری أمرەدیلمکتەدیر. بو بیر یۆکۆملۆلۆکتۆر. عاکسی حالدە آیتین سۇنوندا، گۆچ یتیرەمەینلر ایچین آللاهئن باغئشلاماسئندان باحثەدیلمەسینین آنلامئ اۇلمازدئ. “ذَلِکَ خَیرٌ لَکُم وَأطهَرُ = بو سیزین ایچین داحا حایئرلئ وە تمیزدیر.” ایفادەسی، بو یۆکۆملۆلۆکلە گرچکلشتیریلمک ایستننی، داورانئشلاردا دنگەیی گؤزتمە گرگینی گؤسترمکتەدیر. بیر سۇنراکی آیتلە بو یۆکۆملۆلۆک، داحا حایئرلئسئیلا نسحەدیلمیشتیر:
أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿۱۳﴾ (سورة المجادلە)
گیزلی بیر شەی قۇنوشمانئزدان اؤنجە صاداقا ورمکتن قۇرقتونوز، تدیرگین اۇلدونوز دا مئ صاداقا ورمەدینیز؟ آللاە سیزی عاففەتتی. نامازئ قئلئن، زکاتئ ورین. آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أدین. آللاە یاپتئقلارئنئزدان حابرداردئر. (مۆجادلە سورەسی؛ 13)
