آیت شؤیلەدیر:
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿۱۸۷﴾ (سورة البقرة)
اۇروچلو گۆنلرین گجەلریندە قادئنلارئنئزلا جینسل ایلیشکی سیزە حلال قئلئندئ. اۇنلار سیزین ایچین بیر ألبیسە، سیز دە اۇنلار ایچین بیر ألبیسەسینیز. آللاە کندینیزە اۇلان گۆونینیزی سارسئجئ ایشلر یاپماقتا اۇلدوغونوزو بیلدی، تؤوبەلرینیزی قابول أتتی، سیزی عاففەتتی. بو واقیتتە اۇنلارلا بیرلشین وە آللاهئن سیزین ایچین یازدئغئنئ آرایئن. شافاغئن قارا چیزگیسی آق چیزگیسیندن سیزجە، تام سچیلینجەیە قادار یەیین ایچین. سۇنرا اۇروجو آقشاما قادار تاماملایئن. مسجیدلردە ایعتیکاف حالیندە ایکن قادئنلارئنئزلا بیرلشمەیین. بونلار آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردئر؛ اۇنلارا یاقلاشمایئن. آللاە آیتلرینی اینسانلارا بؤیلە آچئقلار؛ بلکی چکینیرلر. (باقارا سورەسی؛ 187)
آیتتن آنلاشئلدئغئنا گؤرە، اؤنجەلری راماضان گجەلریندە جینسل ایلیشکی یاساغئ واردئ. اینن آیتلە بو یاساق قالدئرئلدئ. بوراداکی نسیح، اینسانلار ایچین قۇلایلئق گتیردیگی ایچین دە حایئرلئسئیلا نسیحتیر. آیتتە گچن؛ “عَلِمَ اللەُ أنَّکُم کُنتُم تَختَانُونَ أنفُسَکُم فَتَابَ عَلَیکُم وَعَفَا عَنکُم فَالئَنَ = آللاە کندینیزە اۇلان گۆونینیزی سارسئجئ ایشلر یاپماقتا اۇلدوغونوزو بیلدی، تؤوبەلرینیزی قابول أتتی وە سیزی عاففەتتی. آرتئق بوندان بؤیلە…” ایفادەسی، بو قۇنودا بیر نسحین گرچکلشتیگینی گؤستریر. نبییە (ع) نیسبت أدیلن بیر ریوایتە گؤرە اۇ شؤیلە دەمیشتیر: “بیزیم اۇروجوموز ایلە أهلی کیتابئن اۇروجو آراسئنداکی فارق ساحور یەمگیدیر.” (تیرمیذی)
ە – قئبلە اؤرنگی
مۆسلۆمانلار اؤنجەلری ناماز قئلماق ایچین قئبلە اۇلاراق قودۆس طارافئنا یؤنلییۇرلاردئ. بو، حاققئندا هرحانگی بیر حۆکۆم اینمەدیگی سۆرەجە اؤنجەکی شریعاتا اویمانئن (الإقتِدَاء = ایقتیدا) بیر گرگییدی. داحا سۇنرا اینن شو آیتلە قئبلە “کاعبە” اۇلاراق دگیشتیریلمیش وە بو قۇنودا اؤنجەکی شریعاتا دائیر حۆکۆم حایئرلئسئیلا نسحەدیلمیشتیر:
قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿۱۴۴﴾ (سورة البقرة)
آرتئق یۆزۆنۆ مسجیدی حارام طارافئنا چەویر. نەرەدە اۇلورسانئز اۇلون، یۆزۆنۆزۆ اۇنون طارافئنا چەویرین. کندیلرینە کیتاب وریلنلر ایی بیلیرلر کی بو، راببیندن گلن گرچک حۆکۆمدۆر. آللاە اۇنلارئن یاپماقتا اۇلدوقلارئندان حابرسیز دگیلدیر. (باقارا سورەسی؛ 144)
باقارا سورەسینین 142، 143 وە 144-نجۆ آیتلریندە؛ اینسانلار ایچریسیندن باعضئلارئنئن، رسولوللاها تابیع اۇلانلارئ یؤنلدیکلری قئبلەدن چەویرنین نە اۇلدوغونو سۇرغولایاجاقلارئ بیلدیریلمکتەدیر. مۆسلۆمانلارئن یؤنلدیکلری قئبلە، 144-نجۆ آیتین دلالتییلە “کاعبە” دئشئنداکی بیر یؤندۆر. 144-نجۆ آیتتە؛ مۆسلۆمانلارئن مسجیدی حاراما یؤنلمەلری أمرەدیلییۇرسا، بو أمیردن اؤنجە قئبلەنین مسجیدی حارامدان فارقلئ بیر جیهت اۇلدوغو آنلاشئلئر.
142-نجی آیتتە گچن “اَلنَّاسِ = اینسانلار” ایفادەسی ایلە قاصدەدیلن یینە 144-نجۆ آیتە گؤرە مدینەدەکی أهلی کیتابتئر. 142-نجی آیتتە اۇلدوغو گیبی 143-نجۆ آیتتە دە گچن؛ “القِبلَةَ الَّتِی کُنتَ عَلَیهَا = سنین یؤنلەگلدیگین قئبلە” ایفادەسی، “کاعبە” دئشئنداکی جیهتی گؤسترمکتەدیر. گرک مککە گرک مدینەدە؛ مۆسلۆمانلار بیر سۆرە اؤنجەکی شریعاتئن حۆکمۆ گرگی کاعبە دئشئنداکی بیر جیهتە یؤنلەرک نامازلارئنئ قئلمئشلاردئر. باقارا سورەسینین 145-نجی آیتیندە بونا دلالت واردئر. آیت شؤیلەدیر:
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۴۵﴾ (سورة البقرة)
کندیلرینە کیتاب وریلنلرە بۆتۆن آیتلری گتیرسن قئبلەنە اویمازلار. سن دە اۇنلارئن قئبلەسینە اویمازسئن. اۇنلاردان هیچبیری دیگرینین قئبلەسینە دە اویماز. سانا گلن بو بیلگیدن سۇنرا اۇنلارئن ایستکلرینە اویارسان، گرچکتن یانلئش یاپانلاردان اۇلورسون. (باقارا سورەسی؛ 145)
آیتتە؛ “سن دە اۇنلارئن قئبلەسینە اویمازسئن” دەمک، آصلئندا؛ “سن داحا اؤنجە اۇنلارئن قئبلەسینە یؤنلییۇردون، حاتتا یؤنلمک زۇروندایدئن، آنجاق آرتئق سانا بو قۇنودا أسکیسینی نسحەدن ینی بیر حۆکۆم گلینجە، داحا اؤنجەکی قئبلەیە یؤنلەجک دگیلسین” دەمکتیر. آیتین دوامئندا گچن؛ “سانا گلن بو بیلگیدن سۇنرا، توتار اۇنلارئن ایستکلرینە اویارسان، گرچکتن یانلئش یاپانلارا قارئشئر گیدرسین.” ایفادەسی دە بونو گؤسترمکتەدیر. یاعنی مۆسلۆمانلار داحا اؤنجە أهلی کیتابئن قئبلەسینە یؤنلییۇردو. بو جیهتین “بەیتی ماقدیس” اۇلدوغونو تەورات وە اینجیلین یانئ سئرا باعضئ ریوایتلردن دە آنلئیۇروز. باقارا سورەسینین 144-نجۆ آیتیندە گچن؛ “کندیلرینە کیتاب وریلنلر ایی بیلیرلر کی بو، راببیندن گلن گرچک حۆکۆمدۆر.” شکلیندەکی ایفادە أهلی کیتابئن، بو گرچگین یاعنی قئبلەنین دگیشتیریلەجگینی بیلدیگینی گؤسترمکتەدیر. باعضئ مۆفسسیرلر دە بو دوروما دیققات چکمیشتیر. اینجیلدەکی شو ایفادەلر دە قۇنویلا ایلگیلی اۇلابیلیر.
قادئن؛ “آنلئیۇروم، سن بیر پەیغامبرسین” دەدی. “آتالارئمئز بو داغدا تاپئندئلار، آما سیزلر تاپئنئلماسئ گرکن یرین قودۆستە اۇلدوغونو سؤیلۆیۇرسونوز.” عیسا اۇنا شؤیلە دەدی: “قادئن، بانا اینان. اؤیلە بیر ساعات گلییۇر کی، بابایا نە بو داغدا نە دە قودۆستە تاپئناجاقسئنئز!” (طابری)
بو بیلگی تەوراتتا دا بولونمالئ وە بونو أهلی کیتابتان رسولوللاە دا اؤگرنمیش اۇلمالئیدئ. نیتەکیم باقارا سورەسینین 144-نجۆ آیتیندە گچن؛ “یۆزۆنۆ زامان زامان گؤکیۆزۆنە چەویردیگینی گؤرۆیۇروز.” شکلیندەکی ایفادەدن، رسولوللاهئن بؤیلە بیر بکلنتی ایچینە گیردیگی گؤرۆلمکتەدیر.
قورئاندا آللاە ایچین یاپئلان ایلک ماعبدین “کاعبە” اۇلدوغو بیلدیریلیر. اۇ حالدە کاعبە؛ ایلک قئبلە اۇلمالئدئر. باقارا سورەسینین 142-نجی آیتی وە دوامئنداکی آیتلر گؤز اؤنۆندە بولوندورولورسا، کاعبەنین بللی بیر دؤنمدن سۇنرا قئبلە اۇلماقتان چئقارتئلدئغئ آنلاشئلئر. زیرا باقارا سورەسینین ایلگیلی آیتلریندە مۆسلۆمانلارئن ایلک قئبلە اۇلان کاعبەیە یؤنلمەلری أمرەدیلمکتەدیر. ایلک قئبلە اۇلان کاعبەدن سۇنرا قئبلەنین دگیشتیریلدیگی وە تاریحی ریوایتلرە باقئلئرسا بونون قودۆس یؤنۆ اۇلدوغو گؤرۆلۆر.
143-نجۆ آیتتە گچن؛ “یؤنلدیگین اۇ قئبلەیی، صئرف ألچییە اویانلا، اۇنا سئرت چەویرنی آیئرالئم دییە یاپتئق.” شکلیندەکی ایفادە، ایلک قئبلە کاعبەنین بللی بیر دؤنمدە، ایمتیحان ایچین بەیتی ماقدیس اۇلاراق دگیشتیریلدیگینی گؤسترمکتەدیر. بو چۇق اؤ. رسولوللاە دؤنمیندە أهلی کیتابئن بلکی دە أن بۆیۆک ایمتیحانئ؛ قئبلەنین دگیشمەسییلە گرچکلشمیشتیر. آرالارئندا ذاتن یؤنلدیکلری قئبلەیە یؤنلن بیر نبینین اۇلماسئ، بیرلیکتە یاشامایئ قۇلایلاشتئرئیۇر وە کیملیگین آچئغا چئقماسئنا أنگل اۇلویۇردو. مدینەدە شاید ناماز قئلان أهلی کیتاب وار ایدییسە -کی اۇلدوغونو دۆشۆنۆیۇروز- اۇنلارئن بەیتی ماقدیسە یؤنلن رسولوللاهئن آرقاسئندا نامازلارئنئ قئلئیۇر اۇلمالارئ دا ایحتیمالدن اوزاق دگیلدیر. آنجاق قئبلەنین دگیشمەسی؛ صافلارئن آیرئلماسئنا، گرچک کیملیکلرین اۇرتایا چئقماسئنا سبب اۇلموشتور.
آیرئجا بو، أهلی کیتاب ایچین أللریندەکی کیتابئ تاصدیق أدن بیر رسول گلدیگیندە اۇنا اینانما وە دستک اۇلما یۆکۆملۆلۆگۆنۆ (ائصر) یرینە گتیرمەیی گرکتیرن بیر دورومدو. چۆنکی أللریندەکی کیتابتا قئبلەیی دگیشتیرەجک بیر نبینین گلەجگینی بیلییۇرلاردئ. بو تام بیر یۇل آیرئمئیدئ. آیتتە گچن؛ “بو، آللاهئن دۇغرو یۇلا قابول أتتیکلریندن باشقاسئنا، گرچکتن آغئر گلیر.” ایفادەسی، بونو اۇرتایا قۇیماقتادئر. سورەنین 146-نجئ آیتیندە گچن شو ایفادە، بو گرچگی ساقلاما أگیلیمیندە اۇلانلاردان باحثەتمکتەدیر:
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿۱۴۶﴾ (سورة البقرة)
کندیلرینە کیتاب وردیکلریمیز، قئبلەنین دگیشەجگینی کندی اۇغوللارئنئ بیلدیکلری گیبی بیلیرلر. اۇنلارئن بیر تاقئمئ بو گرچگی بیلە بیلە گیزلەرلر. (باقارا سورەسی؛ 146)
آیتتە أهلی کیتابئن، قئبلەنین تاحویل أدیلەجگینی بیلدیکلری، آنجاق باعضئلارئنئن بونو گیزلەدیکلری آنلاشئلماقتادئر. شو آیت دە اؤنملیدیر:
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿۱۵۰﴾ (سورة البقرة)
(نامازا) قالقتئغئن هر یردە یۆزۆنۆ مسجیدی حارام طارافئنا چەویر. نەرەدە اۇلورسانئز اۇلون، یۆزۆنۆزۆ اۇنون طارافئنا چەویرین کی، اینسانلارئن ألیندە سیزە قارشئ بیر دلیل بولونماسئن. ایلری گری قۇنوشان قۇنوشور. بیر دە بو، سیزە اۇلان اییلیکلریمی تاماملایایئم دییەدیر. بلکی ایشلرینیزی یۇلونا قۇیارسئنئز. (باقارا سورەسی؛ 150)
قئبلە دگیشتیریلمەمیش اۇلسایدئ، قئبلەنین دگیشتیریلەجگی بیلگیسینە صاحیب اۇلانلارئن أللریندە، اینانانلارئن عالەیهینە قوللانابیلەجکلری بیر دلیل اۇلوردو. قئبلە دگیشتیریلدیگیندە ایعتیراض أدن أهلی کیتابئن، دگیشتیرلمەمەسی حالیندە بونو ماعذرت اۇلاراق قوللانابیلەجکلری بیلدیریلیر. آیتین سۇنوندا گچن؛ “نیعمتین تاماملانماسئ” ایفادەسی، قئبلەنین دگیشتیریلمەسینین نسیحلە ایلگیلی بیر مسئەلە اۇلدوغونا دلالت أدر.
