قئبلە دگیشتیریلمەمیش اۇلسایدئ، قئبلەنین دگیشتیریلەجگی بیلگیسینە صاحیب اۇلانلارئن أللریندە، اینانانلارئن عالەیهینە قوللانابیلەجکلری بیر دلیل اۇلوردو. قئبلە دگیشتیریلدیگیندە ایعتیراض أدن أهلی کیتابئن، دگیشتیرلمەمەسی حالیندە بونو ماعذرت اۇلاراق قوللانابیلەجکلری بیلدیریلیر. آیتین سۇنوندا گچن؛ “نیعمتین تاماملانماسئ” ایفادەسی، قئبلەنین دگیشتیریلمەسینین نسیحلە ایلگیلی بیر مسئەلە اۇلدوغونا دلالت أدر.
ف – زینانئن جزاسئ اؤرنگی
زینا أدنلرە وریلەجک جزایا دائیر هرحانگی بیر آیت ایندیریلمەدن اؤنجە رسولوللاە، اؤنجەکی شریعاتلارا گؤرە؛ أولیلر ایچین رجیم، بکارلار ایچین یۆز قئرباچ وە سۆرگۆن جزاسئنئ اویغولاتمئشتئر. چۆنکی تەورات وە اینجیلدە بو جزا واردئ. بو، اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇلمانئن (ایقتیدا) بیر گرگییدی. سۇنرا اینن شو آیتلرلە رجیم جزاسئ قالدئرئلمئش، بکارلارا وریلن یۆز قئرباچ وە سۆرگۆن جزاسئ حافیفلتیلمیشتیر.
وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا ﴿۱۵﴾ وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا ﴿۱۶﴾ (سورة النساء)
قادئنلارئنئزدان فوحوش یاپانلارا قارشئ ایچینیزدن دؤرت شاهید گتیرین. أگر شاهیدلیک أدرلرسە اۇنلارئ أولرە قاپاتئن. بو، اؤلۆنجەیە یا دا آللاە اۇنلارا بیر یۇل آچئنجایا قادار بؤیلە گیتسین. ایچینیزدن بو سوچو ایشلەین چیفتلرە أذیەت أدین. أگر تؤوبە أدیپ کندیلرینی دۆزلتەجک اۇلورلارسا بئراقئن. آللاە تؤوبەلری قابول أدر، ایکرامئ بۇلدور. (نیسا سورەسی؛ 15-16)
باکیرە بیر قادئنئن بیر یئل سۆرگۆندە قالماسئ، ینی بیر آیتلە اؤنۆنۆن آچئلماسئنا قادار أویندە قالماسئندان زۇردور. بورادا أولی بکار آیرئمئ دا یاپئلمامئشتئر. بیرینجی آیتتە گچن؛ “… آللاە اۇنلارا یۇل آچئنجایا قادار…” ایفادەسی، جزانئن داحا دا حافیفلتیلەجگینی گؤستریر. حافیفلتمە نور سورەسینین آیتییلە اۇلموشتور. آیت شؤیلەدیر:
الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۲﴾ (سورة النور)
زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینە یۆز قئرباچ وورون. أگر آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئیۇرسانئز، آللاهئن وردیگی جزایئ یرینە گتیریرکن اۇنلارا قارشئ یومشامایئن. اینانانلاردان بیر تاقئم دا اۇنلارا یاپئلان عاذابئ گؤزلرییلە گؤرسۆن. (نور سورەسی؛ 2)
بو آیت؛ قادئن أرکک، أولی بکار آیرئمئ یاپمادان زینا جزاسئنئ یۆز قئرباچ اۇلاراق حۆکمە باغلامئشتئر. بو جزا؛ نیسا سورەسیندە گچن؛ اؤلۆنجەیە قادار أو حابسیندن وە کندینی دۆزلتتیگی قاناعاتی دۇغونجایا قادار أذیەت گؤرمکتن حافیفتیر. قورئان؛ تەوراتتا یر آلان، رسولوللاهئن دا بیر سۆرە اویغولادئغئ زینا ایلە ایلگیلی حۆکۆملری نسحەتمیشتیر. گلەنک رسولوللاهئن اؤنجەکی اویغولامالارئنا باقاراق نور سورەسینین بکارلارا وریلەجک جزایئ دۆزنلەدیگی، قورئاندا أولیلرلە ایلگیلی حۆکۆم اۇلمادئغئ، اۇنلارا رجم جزاسئ گرکتیگی قاناعاتینە وارمئشتئر. حالبوکی اۆچ آیتتە، أولیلرە وریلەجک جزانئن دا یۆز قئرباچ اۇلماسئ گرکتیگی آچئقچا گؤستریلمیشتیر.
7 – سۇنوچ
آنلامئنئن وە اؤنمینین آنلاشئلاماماسئ سببییلە نسحی رددەتمە یۇلونو سچرلر، بلکی دە فارقئندا اۇلمادان، صئرف سۇن شریعاتئ گؤرمزدن گلمک ایچین بدا گرکچەسییلە نسحی رددەدنلرلە عاینئ قۇنوما دۆشمکتەدیر. یاهودیلرین بدا گرکچەسییلە نسحی رددەتمەلرینین کندیلری آچئسئندان آنلاشئلئر گرکچەلری واردئر. بیر نبییە تابیع اۇلماماق ایچین بو ماعذرتی قوللانئیۇرلاردئ. آللاە ایچین ینی بیر دورومون اۇرتایا چئقماسئنئن مۆمکۆن اۇلامایاجاغئ گرکچەسییلە شریعاتتاکی بیر دگیشیکلیگی قابول أتمییۇرلاردئ.
نسحە دائیر رسولوللاەتان هرحانگی بیر ریوایتین بولونمویۇر اۇلماسئ، مثەلا؛ “شو آیت بو آیتلە، یاحود شو آیتین حۆکمۆ بو آیتین حۆکمۆیلە نسحەدیلمیشتیر،” گیبی بیر ریوایتین اۇلمایئشئ، نسحی رددەدنلرجە أن آزئندان قورئانئن کندی ایچیندە بیر نسحە اوغرامادئغئنئ دۆشۆننلرجە زامان زامان دیلە گتیریلمکتەدیر آیتلرین نسحی، حۆکۆملرین نسحی آنلامئنا گلدیگی ایچین حۆکۆملرین دگیشتیگینی رسولوللاە شریعاتلار آراسئندا یاحود قورئان ایچیندە دییە آیئرمادان بیلدیرییۇر وە اویغولویۇر اۇلابیلیردی.
هرحانگی بیر آیت واحیەدیلدیگیندە، اۇ آیت بلکی دە داحا اؤنجەکی حۆکمۆن دئشئندا بیر شەی سؤیلۆیۇر وەیا اۇ قۇنویا دائیر اویغولامایئ دگیشتیرییۇردو. بیربیرییلە چلیشن باعضئ ریوایتلرین آچئقلاماسئ دا بو اۇلابیلیر. نیتەکیم نبینین باعضئ قۇنولارداکی ایفادەلری مثەلا؛ “سیزە داحا اؤنجە شونو أمرەتمیشتیم، آرتئق سربستسینیز” گیبی ایفادەلر بو دوروملا ایلگیلی اۇلابیلیر.
قئبلەنین مسجیدی حارام ایستیقامتینە تاحویل أدیلدیگی آیتلە ثابیتتیر. آنجاق نبینین؛ “داحا اؤنجەکی شریعات حۆکمۆنجە اؤنجەلری قودۆس ایستیقامتینە یؤنلییۇردوق، شیمدی قۇنویلا ایلگیلی آیت گلدی، اؤنجەکی اویغولاما نسحەدیلدی.” شکلیندەکی بیر سؤزۆنە دە راستلامئیۇروز. ریوایتلرە باقئلئرسا هرحانگی بیر آچئقلامایا گرک دویمادان ناماز أثناسئندا ینی جیهتە یؤنلەرک بو حۆکمۆ اویغولامئشتئر. بؤیلە بیر بەیانئن اۇلماماسئ قئبلە قۇنوسوندا نسحین گرچکلشتیگی گرچگینی یۇق سایمامئزئ گرکتیرمز. رسولوللاهئن اؤنجەسیندن فارقلئلئق عارض أدن باعضئ سؤز وە اویغولامالارئنئن تملیندە نسیح اۇلابیلیر. بونون “نسیح” کلیمەسییلە دیلە گتیریلمەمیش اۇلماسئ، رسولوللاهئن بو قۇنودا هرحانگی بیر بەیانئن بولونماماسئ یاحود بیزە اولاشمامئش اۇلماسئ نسحین اۇلمادئغئنا دلیل گتیریلەمز.
رسولوللاهئن صاباح نامازئ قئلدئرئرکن بیر آیتی اۇقوماماسئ اۆزەرینە نامازدان سۇنرا صاحابەدن بیرینین اۇنا آیتین نسحۇلوپ اۇلونمادئغئنئ سۇرماسئ صاحابەنین نسیح قۇنوسوندا بللی بیر بیریکیم، بکلنتی وە تجرۆبەیە صاحیب اۇلدوقلارئنئ گؤستریر. عالی بین أبی طالیب مسجیدتە اینسانلارا قورئان اؤگرتن بیرینە قورئانئن ناسیح وە منسوحونو بیلیپ بیلمەدیگینی سۇرماسئ وە آدامئن جوابئ اۇلومسوز اۇلونجا اۇنا تپکی گؤسترمەسی، نسحە دائیر بیر بیریکیم وە حاسساسیەتی گؤسترمەسی یؤنۆیلە دیققات چکیجیدیر. بو، حادیث أثرلریندە عاینئ قۇنودا بیربیرینە موعارئض ریوایتلرین سببینی آنلاماق آچئسئندان اؤنملیدیر. حاتتا آیتلرە موعارئض حادیثلرین وارلئغئنئن سببینی آنلامامئز آچئسئندان دا اؤنملیدیر. حادیث أثرلریندە؛ “بو آیت شو آیتی نسحەتتی.” گیبی آقتارئملارئن یۇغونلوغو دا اؤنملیدیر.
قورئان ایچریسیندەکی نسیح آنلایئشئنئن، قورئان ایچریسیندە چلیشکی وە حۆکمۆ گچرلی اۇلمایان آیتلرین وارلئغئنئن قابولۆ آنلامئنا گلەجگی گرکچەسییلە رددی دە زامان زامان دیلە گتیریلمکتەدیر. أساسئندا بو قایغئنئن دا تملیندە نسحین نە اۇلدوغو وە نە تۆر بیر ایشلەوە صاحیب اۇلدوغونون تام اۇلاراق اۇرتایا قۇنماماسئ یاتماقتادئر.
داحا اؤنجە بلیرتتیگیمیز اۆزەرە نسیح، “تاصدیق” قاورامئیلا ایرتیباطلئدئر. نسحین، قوللارئن آللاە طارافئندان ایمتیحان أدیلمەسییلە دە ایرتیباطئ واردئر. نسیح، واحی سۆرجینی آنلامامئزا یاردئمجئ اۇلور. شریعاتلار آراسئنداکی ایلیشکییی گؤستریر. هرحانگی بیر اۆممتە جزا اۇلاراق وریلن بیر حۆکمۆن سۇنراکیلردن قالدئرئلماسئ دا بو سایەدە گرچکلشیر. آیرئجا کیتاب ایچریسیندەکی نسیح گرچکلشتیگیندە هرحانگی بیر قۇنودا، داحا اؤنجەکی حۆکمۆن آرتئق گچرلی اۇلمادئغئ آنلامئنا گلیر.
آللاهئن آیتلری چشیتلی آنلام کۆمەلرینە داحیل اۇلاراق فارقلئ آچئلئملار گرچکلشتیریرلر. بو یؤنۆیلە حۆکمۆ نسحەدیلن بیر آیت، نسحین سؤز قۇنوسو اۇلدوغو حۆکۆم دئشئندا پک چۇق قۇنودا ایشلەوینی دوام أتتیریر. بنزەر دوروم أساسئندا تفسیر وە فئقئە اوصولۆ أثرلریندە ألە آلئنان تاحصیص وە تاقیید گیبی قاوراملار ایچین دە گچرلیدیر. شؤیلە کی، گلەنکسل تفسیر وە فئقئە اوصولۆندە هرحانگی بیر آیتین یاحود لافظئن بیر باشقا دلیللە تاحصیص، تاقیید یا دا بەیان أدیلدیگی قابول أدیلدیکتن سۇنرا، قورئانئن ایچیندە نسیح یادئرغانمامالئدئر.
رسولوللاها نیسبت أدیلن باعضئ ریوایتلری دۇغرو آنلامادا نسحین بۆیۆک اؤنمی واردئر. رسولوللاە، حاققئندا میثلییلە یا دا حایئرلئسئیلا نسحین گرچکلشتیگی بیر آیت گلمەین قۇنولاردا، اؤنجەکی شریعاتلارا اویماقلا أمرۇلوندوغو ایچین، اۇنون بیر تاقئم سؤز وە فیعیللرینین داحا سۇنرا، داحا حایئرلئسئ ایلە نسحە اوغرایئپ اوغرامادئغئنئن دیققاتە آلئنماسئ گرکیر. چۆنکی سند یؤنۆیلە صاحیح اۇلماسئنا راغمن اؤنجەکی شریعاتلارئن اویغولامالارئنئ یانسئتان ریوایتلر اۇلابیلیر. شاید بو دیققاتە آلئنمادان، رسولوللاەتان گلن تۆم ریوایتلر، سادەجە سند یؤنۆنە باقئلاراق دگرلندیریلمەیە قالقئلئرسا، آیت-حادیث تعاروضو گیبی دوروملاردان باحثەدیلمک زۇروندا قالئنئر.
بؤیلە یاپئلدئغئ ایچین آیت وە ریوایتلر آراسئندا نسیح ایلیشکیسیندن باحثەدیلمیش، باعضئ حادیثلرین باعضئ آیتلری، باعضئ آیتلرین باعضئ حادیثلری نسحەتتیگی، باعضئ قۇنولاردا آیت وە حادیثلرین، قۇنونون فارقلئ یؤنلرینی دۆزنلەدیکلری سؤیلنەبیلمیشتیر. زینا سوچونون جزاسئ باغلامئندا، رجیم ایلە ایلگیلی ریوایتلر قارشئسئندا گلەنکسل آنلایئشئن تاقئندئغئ دوروم، بونون أن گۆزل اؤرنگیدیر. عاینئ دوروم، دیندن دؤنن کیشینین اؤلدۆرۆلمەسی گرگینە دائیر ریوایتلر ایچین دە دۆشۆنۆلەبیلیر.
ریوایتە گؤرە عالی بین أبی طالیب، مسجیدتە اینسانلارا قورئان اؤگرتن بیرینە قورئانئن ناسیح وە منسوحونو بیلیپ بیلمەدیگینی سۇرار. آدامئن جوابئ اۇلومسوز اۇلونجا اۇنا تپکی گؤستریر. شاید ریوایت دۇغرویسا عالی بین أبی طالیبین آداما گؤستردیگی تپکی اۇلدوقچا یریندەدیر. حۆکمۆ قالدئرئلمئش بیر آیتلە عامل أدیلمەیە قالقئشئلماسئ، دین آدئنا یانلئش اویغولامالارا گیرمک آنلامئنا گلەجکتیر. داحا اؤنجە دە بلیرتتیگیمیز اۆزەرە، مسئەلە حادیثلر آچئسئندان چۇق داحا بۆیۆک اؤنمە صاحیبتیر. اؤنجەکی شریعاتئن بیر حۆکمۆ اۇلان وە بیر سۆرە رسولوللاە طارافئندان دا اویغولانان رجیم جزاسئنئن، حالا گچرلی اۇلدوغونا دائیر گؤرۆش اۇ قادار یایغئندئر کی، بو قۇنودا قورئانئن یاعنی سۇن شریعاتئن حۆکمۆنۆن رجیم اۇلمادئغئنئ سؤیلەینلر نە یازئق کی حپ آزئنلئقتا قالمئشلاردئر. حادیثلرین قورئانا عارضئنئن گرکلی اۇلماسئنئن سببلریندن بیری دە بودور. شاید بو یاپئلمازسا اؤنجەکی شریعاتا دائیر حۆکۆملرین حالن یۆرۆرلۆکتە اۇلدوغو سانئلئر.
نسحین حیکمتی وە گرکچەسی باغلامئندا، اؤزللیکلە تفسیر أثرلریندە، اینسانلئغئن تکامۆلۆ وە قوللارئن ماصلاحاتئندان سؤز أدیلیر. نسحین آللاهئن عیلمیندەکی بیر دگیشیکلیک اۇلمایئپ، بیر دۇکتۇرون حاستاسئنئن دگیشن دوروملارئنا گؤرە تداویدە دگیشیکلیگە گیتمەسی گیبی آللاهئن قوللارئن ماصلاحاتلارئنا گؤرە حۆکۆم ورمەسی اۇلدوغو سؤیلنیر. آیرئجا بو باغلامدا شریعاتلار آراسئنداکی بیر تاقئم حۆکۆم دگیشیکلیکلرینە دائیر اؤرنکلرە تماس أدیلیر.
اینسانلئغئن تکامۆل سەویەسیندەکی دگیشیکلیکلرین آللاهئن آحکامئندا دگیشیکلیگە سبب وردیگی وە نسحین دە بونونلا ایلگیلی اۇلدوغونا دائیر دۆشۆنجە تارتئشمایا اۇلدوقچا آچئق گؤزۆکمکتەدیر. بو گرکچە شریعاتلار آراسئنداکی نسیح ایچین دۆشۆنۆلسە بیلە عاینئ شریعات ایچیندە گرچکلشتیگینی دۆشۆندۆگۆمۆز نسیح ایچین مۆمکۆن گؤزۆکمەمکتەدیر. اۇ حالدە؛ “نسیح نیچین واردئر؟” سۇروسونون داحا گرچکچی وە ماعقول جوابئ اۇلمالئدئر.
نسحین ایمتیحانلا ایلیشکیسی اۇلمالئدئر. یۆجە آللاە اینسانلارئ دنەمک، صامیمیەتلرینی اؤلچمک ایچین باعضئ قۇنولاردا نسحی دەورەیە سۇقموش اۇلابیلیر. نسحە بو آچئدان باقئلدئغئندا نسحین تاصدیقلە ایلیشکیسی اۇلدوغو گؤرۆلۆر.
یاپئلاجاغئ داحا اؤنجەدن بیلدیریلن نسحین گرچکلشمەسی، بونو بیلن وە دە بکلەینلر طارافئندان تاصدیق ایلیشکیسی آنلامئنا گلیر. بونون سۇنوجوندا بو کیشیلر دۇغرو یۇلدا اۇلدوقلارئنئن تەییدی وە ایمانلارئن آرتماسئ حالینی یاشارلار.
نسحە قۇنو اۇلان حۆکمۆن جزایلا دا ایلگیسی اۇلابیلیر. بؤیلە دۆشۆنمەمیزی گرکتیرەجک باعضئ دوروملار واردئر. مثەلا بیر تاقئم ییەجکلرین یاهودیلرە جزا اۇلاراق حارام قئلئنماسئ وە سۇنراسئندا دا بونون قالدئرئلماسئ یاعنی بو قۇنودا نسحین گرچکلشمەسی نسیح-جزا ایلیشکیسینی گؤستریر.
نسحین بیر باشقا ایشلەوی دە، بیر نبییە تابیع اۇلمایان یا دا اۇلماق ایستەمەینلرین ایلری سۆرەبیلەجکلری بیر ایعتیراضئ أللریندن آلماق اۇلابیلیر. بو ایعتیراض، هرحانگی بیر نبییە؛ “ألیمیزدەکی کیتابئ تاصدیق أدییۇرسان نیچین سانا تابیع اۇلالئم؟” شکلیندە اۇلابیلیر.
