قۇنوغوموز ستراتژیست مۆجتبا شنتۆرک. کندیسی لۇندرادا یاشئیۇر. تۆرکیەیە زامان زامان گلییۇر. بیز دە بو گلیشینی بیر فئرصات بیلدیک. اؤزللیکلە دۆنیادا عیلمین نە یؤنە دۇغرو أوریلدیگی قۇنوسوندا کندیسییلە بیر مۆلاقات یاپاجاغئز. بو ایشین طابیعی کی کؤکلرینە دە اینمک وە اۇلایئن تاریحسل بۇیوتویلا ایلگیلی کندیسیندن بیرتاقئم بیلگیلر آلماق ایستییۇروز.
موصطافا آرسلان:
أعوذ باللە من الشیطان الرجیم. بسم اللە الرحمن الرحیم. اؤنجەلیکلە تۆرکیەدە عیلمین گلدیگی نۇقطا وە نەرەیە گیتتیگینی آنلامایا چالئشئیۇروز. بونونلا بیرلیکتە بو گیدیشین دۆنیا ایلە باغلانتئلارئ وە بیزلرین باتئدان نە درەجە أتکیلندیگیمیزی ماسایا یاتئرماق ایستییۇروز. بو قۇنودا سیزدن بیر گنل چرچوە آلالئم، اۇندان سۇنرا دا دیگر سۇرولارئمئزا گچەلیم.
مۆجتبا شنتۆرک:
اؤنجەلیکلە شونو سؤیلەمک ایستەریم؛ بوگۆنکۆ دۆنیانئن شکیللنمەسیندە آنگلۇساکسۇن دەدیگیمیز سیستم یاقلاشئق ایکی یۆز سنەلیک بیر سۆرە ایچریسیندە آوروپادا اؤن پلانا چئقمئشتئر، اینگیلیز سیستمی اۇلان بو مۇدل یاقلاشئق 1689’لو یئللاردان ایعتیبارن مشروطی کراللئق چرچوەسیندە بیر دەولت سیستمی اۇلاراق آوروپایئ أتکیلەدی. یاقلاشئق یۆز سنە سۇنرا فرانساداکی ینی یاپئلانما دا أتکیلی اۇلدو. بو سیستم أسکیدن پروسیا دەدیگیمیز آلمانیایئ دا أتکیلەیەرک بۆتۆن اۇرتا آوروپادا أتکیلی اۇلدو. نۇروەچین بؤیلە بیر سیستمدە 1815’لردە قورولماسئ، یینە 1815’لردە آوروپانئن شکیللنمەسیندە اؤن پلانا چئقان ویانا کۇنگرەسینین اۇلوشماسئ گیبی أتکنلر، گۆنۆمۆز آوروپاسئنئن اؤز گچمیشیندە چۇق اؤنملی بیر یرە صاحیبتیر. أگیتیم وە بیلیم آچئسئندان قۇنویا باقتئغئمئز زامان 19-نجو یۆزیئل همن بۆتۆن عیلیملرین آشاغئ یوقارئ کولوچکا دؤنمیندن اۆرتیم دؤنمینە گچتیگی، اؤزللیکلە سۇسیال بیلیملردە، مثەلا پسیکۇلۇژیدە، مۇدرنیتە آنلایئشئندا، سیاست بیلیمیندە، اولوسلارآراسئ ایلیشکیلردە، أمپریالیزمین آنلاشئلماسئ وە قورومساللاشماسئندا، أکۇنۇمیدە بیرچۇق عیلمی فاعالیەتلرین بو دؤنمدە گلیشتیگینی گؤرۆیۇروز.
آلمانیادان اؤرنک ورەجک اۇلورساق؛ مثەلا هگلین چئقماسئ، اینگیلترەدە وفات أدن کارل مارکسئن یینە بو چەورەدن چئقماسئ، أنگلسین، روسیایئ أتکیلەین ترۇچکینین، کارل رابکین بو دؤنمدە یاشامئش اۇلماسئ بیر تصادۆف دگیلدیر. چۆنکۆ 19-نجو یۆزیئلدا جیددی درەجەدە عیلمی فاعالیەتلر اۇرتایا چئقمئشتئر. أوت بلکی بونون آلتئندا پۇزیتیویست بیر دامار اۇلابیلیر. آوروپالئلار شونو گؤرمۆشتۆ؛ آنجاق چالئشاراق بیر شەی ألدە أدیلەبیلیر، چالئشمادان بیر شەی ألدە أتمک مۆمکۆن دگیل.
سۆلەیمانیە واقفئندا دا زامان زامان دینلەدیگیم عالم کیتابئنئ دین وە بیلیم بیرلیکتەلیگی ایلە ینیدن اۇقوما فیکرینین کائیناتئ اۇقوما آیاغئ ایلە ایلگیلی یریۆزۆندەکی همن چۇغو؛ أکۇنۇمیک، بیۇلۇژیک، سیاسال، سۇسیال، فلسفی آراشتئرمالارئن بو دؤنمدە یۇغونلاشتئغئنئ گؤرۆیۇروز.
بو باقئمدان 19-نجو یۆزیئلئ آنلاماق آشاغئ یوقارئ بوگۆنکۆ مۇدرن دۆنیا دەدیگیمیز دۆنیانئن بۆتۆن کۇئۇردیناتلارئنئ گؤرمەمیزە یارئیۇر. 19-نجو یۆزیئل بو یۆزدن بیزیم ایچین دە چۇق اؤنملی. مثەلا ایلبر اۇرتایلئ بوندان 35-30 سنە اؤنجە “ایمپاراتۇرلوغون أن اوزون یئلئ” ایسیملی بیر کیتاب یازمئشتئ. گرکچەسی تام دا بویدو. چۆنکۆ باتئدا موحتشم بیر گلیشمیشلیک قایدەدیلمیشتی. اۇرتادا اینگیلترە وە اۇنو تاعقیب أدن فرانسا گرچگی واردئ. بو ایکی دەولت دۆنیانئن همن همن 70%’ینی فیعیلن ایشغال أتمیشلردی.
دار آنلامدا أگیتیمی قۇنوشاجاقساق، اینگیلترە اؤزلیندە قورومسال اۇلاراق جیددی اۆنیورسیتەلری وە آوروپادان بیرتاقئم چەورەلری دە أتکیلەین آنگلۇساکسۇن سیستمینین، أگیتیمدە دە اؤن پلانا چئقاراق، حپیمیزین بیلدیگی گیبی آبد’یی دە أتکیلەین اولوسلارآراسئ بیر سیستم حالینە گلدیگی تثبیتینی یاپمالئیئز.
موصطافا آرسلان:
یاعنی بیر باقئما بوگۆنکۆ بیلیمین دە متۇدیک تمللرینین آتئلدئغئ بیر دؤنمدن باحثەدییۇروز.
تمللر 19-نجو یۆزیئلدا آتئلئیۇر
مۆجتبا شنتۆرک:
أوت. بو باقئمدان 19-نجو یۆزیئلئ هر آچئدان ایی دگرلندیرمەمیز لازئم. شو آندا آوروپا بیر میراث یەدی دوروموندادئر. باعضئ چەورەلر، بیلییۇرسونوز؛ “یاشلئ آوروپا” دییۇر. نەدن یاشلاندئ؟ چۆنکۆ 19-نجو یۆزیئلدا گؤرمۆش اۇلدوغو اۇ یۆکسک پرفۇرمانسئن شو آندا دوامئ گلمەمکتە. ناسئل بیزدە 18-نجی یۆزیئلئن باشلارئندا لالە دەوریندەکی گیبی صانعاتتا، فلسفەدە، کۆلتۆردە بیر دوراغانلئق سؤزقۇنوسو اۇلدویسا، باتئدا دا بوگۆن اؤزللیکلە سۇسیال بیلیملردە بنزەرینی گؤرمکتەییز.
فاتیح اۇروم:
اۇنلار دا بونون فارقئندالار مئ؟
مۆجتبا شنتۆرک:
فارقئندالار. مثەلا اؤزللیکلە اینگیلترەدە یاقلاشئق 10 سنە اؤنجە باشباقان اۇلان تۇنی بلەیرین سؤیلەدیگی گیبی؛ “أگیتیم، أگیتیم، أگیتیم”. گؤرۆلۆیۇر کی، أگیتیمین حاریجیندە شو آندا دۆنیادا اؤن پلانا چئقارابیلەجکلری، دۆنیایئ تکرار هگەمۇنیالارئ آلتئنا آلابیلەجکلری باشقا بیر آلان قالمادئ. چۆنکۆ بیلیم وە تکنۇلۇژی بیلدیگینیز گیبی تامامن اوزاق دۇغویا قایدئ. بونا موقابیل، دۆنیا هگەمۇنیاسئندا سیاسال رژیم اۇلاراق آبد’نین ایکینجی دۆنیا ساواشئندان سۇنرا اؤن پلانا چئقماسئیلا اینگیلترەنین ألیندە قوللانابیلەجگی چۇق اؤنملی متاعلار دا قالمادئ. بو باقئمدان سادەجە کندی کۆلتۆر وە تاریحسل اۇلاراق اۇلوشتوردوغو بو میراثئ، موعاظظام بیر پرۇپاگاندا ایلە شو آندا پازارلامئیۇرلار.
موصطافا آرسلان:
بونو سۆردۆرۆلەبیلیر حالە گتیرەجک سیاستە دە ایحتیاج وار! بو قۇنودا چۇق دا باشارئلئلار.
مۆجتبا شنتۆرک:
أوت چۇق. اؤزللیکلە فرانسئزجانئن ایکینجی دۆنیا ساواشئندان سۇنرا گری قالماسئ. اینگیلیزجەنین تک باشئنا بیر دۆنیا هگەمۇنیاسئ اۇلوشتورماسئ هر آچئدان حاقیقاتن چۇق اؤنملیدیر. بوگۆن آرتئق سپۇردان دنیزجیلیگە، هاواجئلئغا، أگیتیمە، دیپلۇماسییە وب. عاقلئنئزا گلەبیلەجک هر آلاندا دۆنیادا لیتەراتۆر دیل اینگیلیزجەدیر.
شؤیلە بیر اؤرنک ورەییم. بوگۆن لۇندرادا یاقلاشئق 300 تانە دیل قۇنوشولماقتادئر. دیققات بویورون. آکسانلارئیلا برابر سادەجە لۇندرادا 300 تانە فارقلئ دیل قۇنوشولویۇر. دۆنیانئن همن همن بۆتۆن سیاسی حارەکتلرین، عاقلئنئزا گلەبیلەجک بۆتۆن آنارشیک حارەکتلرین، بۆتۆن موحالیف گروپلارئن تمثیلجیلیکلرینین بلکی دە أن اؤنملی مرکزلری لۇندرادادئر.
موصطافا آرسلان:
عۇثمانلئ دؤنمیندە ایستانبولداکی یاپئ دا بویدو. تام بنزەر بیر دوروم سؤز قۇنوسو.
مۆجتبا شنتۆرک:
أوت بیزدەکی گیبی. آنجاق بیر اینقیطایا اوغرامادئغئ ایچین اۇ دەولت گلەنگینی اۇرادا گؤرۆیۇرسونوز. بوگۆنکۆ مۇدرن اینگیلترە 1200’لۆ یئللاردا، 11-نجی یۆزیئلدا آلمان نۇرمانلار طارافئندان گلنلرین، کلتلر دەدیگیمیز ایسکۇچیا وە گالرلی اینسانلارلا ساواشمالارئ سۇنوجو قورولموش. بیزدەکی سلچوقلولارا تقابول أدییۇر. 1060’لئ وە 1070’لی یئللار عاینئ دؤنمدیر. عاینئ دؤنم ایچریسیندە طابیعی کی حئزلئ بیر شکیلدە آوروپالئلاشما سۇنوجوندا آلمان دیلیندن دەوشیریلمیش بیر اینگیلیزجە اۇرتایا چئقئیۇر. اۇندان اؤنجە اینگیلیزجە دییە بیر دیل ذاتن یۇقتو. اینگیلیزجە چۇق ینی بیر دیلدیر. بؤیلە اۇلونجا بۆتۆن آوروپا دیللرینین دە سۆزگجیندن گچمیش بیر دیل اۇلاراق، بیر کۆلتۆر، بیر مدنیەت اۇلاراق، بیلدیگیمیز گیبی 19-18-نجو یۆزیئلدا اؤن پلانا چئقئیۇر. اینگیلیزجەیی آرتئق دۆنیادا بیر کۆلتۆر وە بیر مدنیەت هگەمۇنیاسئ آراجئ اۇلاراق ألە آلابیلیریز.
أردم اویغان:
سؤیلەدیکلرینیزدن آنلادئغئمئزا گؤرە آرتئق بو آنگلۇساکسۇن سیستمین ایچریگی ضایئفلامئش، حاتتا گریلەمەیە باشلامئش، اۆرتیلەجک بیر شەیی قالمامئش. آنجاق اۇتورتولموش بیر أگیتیم سیستمی وار وە دۇکتۇراسئ، لیسانسئ، لیسانساۆستۆسۆ وب. ایلە قورومساللاشمئش. بۆتۆن دۆنیادا گچرلی اۇلان سیستم نە دورومدا؟ سیستمین کندیسی هیچ سۇرغولانئیۇر مو؟ اینگیلترەدە متۇد آنلامئندا بیر تارتئشما وار مئ؟ بوگۆن سیز اۇنلارئن قۇیدوغو قورالا، شابلۇنا اویمازسانئز آکرەدیتە اۇلامئیۇرسونوز. یا دا دۆنیادا گچرلی اۇلان تک شابلۇن بو. سیزین باشقا بیر شکیلدە أگیتیلیپ کندینیزی گلیشتیردیگینیز زامان بونو قارشئ طارافا ایثباتلاما شانسئنئز یۇق.
مۆجتبا شنتۆرک:
چۇق دۇغرو. سؤیلەدیگینیز گیبی ذاتن اۇ أپەی بیر زاماندئر سۇرغولانئیۇر. هم سۇسیال بیلیملردە سۇرغولانئیۇر هم دە بیلیم وە تکنۇلۇژیدە. اۆرتیمین اوزاق دۇغویا قایماسئندان سۇنرا تئۇریک اۇلاراق بیرتاقئم شەیلرین تکرارلانماسئندان ایلری گیدیلەمەدی. اؤزللیکلە فن عیلیملرینین وە دیگر عیلیملرین آبد’یە قایماسئ دا هم اینگیلترەدە هم قئطعا آوروپاسئندا بیر سۇرونسال. اۇنون ایچین یاشلئ آوروپا قاورامئ اۇرتایا چئقتئ. 19-نجو یۆزیئلدا یاپئلمئش کلاسیک اؤگرتیلرین تکرارلاناراق یینە میراث یەدی گیبی تۆکتیلدیگی بیر دوروم سؤز قۇنوسو.
أردم اویغان:
سیستم کندینی تکرار أدییۇر دییۇرسونوز…
مۆجتبا شنتۆرک:
مثەلا سیزە بیر اؤرنک ورەییم. جان لاک حاقئندا 70-80 تانە دۇکتۇرا یاپتئرئلئیۇر. حالبوکی لاکئن فلسفەسی نەدیر؟ ؛ یاشاما شارطلارئ نەیدی؛ أتکیلندیگی فیکیر وە دۆشۆنجەلر نەدیر؟ سؤیلەدیکلرینە باقئیۇرسونوز بو آنلاشئلابیلیر بیر شەیدیر. أن فاضلا بیرقاچ دۇکتۇرا ایلە حاللـەدیلەبیلەجک بیر قۇنویا 70-80 تانە دۇکتۇرا یاپتئرئلئیۇر. بونون آصلئندا بیر نویع أمپریال اینگیلیز پرۇپاگانداسئ اۇلدوغو آنلاشئیۇر. بو؛ “عیلمین سئنئرلارئنئ بیز بلیرلەریز” دەمکتیر. کندیلریندەکی أمپریال کۆلتۆرۆن آلت یاپئسئندا بو وار. ناسئل کی سیاسال اۇلاراق ایراندان فاسا قادار سئنئرلارئ چیزدیلرسە چۇق یاقئن زامان اؤنجەسینە قادار، بوگۆن بیلە اۇنون أتکیسی گؤرۆلمکتەدیر. کندیلرینی بیر دفعا اۇ هگەمۇن کۆلتۆر چرچوەسیندە حاکیم عونصور اۇلاراق گؤرۆیۇرلار. بۆتۆن فلسفەلرە، بۆتۆن دینلرە دە بو چرچوەدە باقئیۇرلار.
أردم اویغان:
دۆنیا دا اۇ چرچوەنین ایچیندە یاشامایا راضئ ذاتن.
مۆجتبا شنتۆرک:
طابیعی طابیعی. بو باقئمدان، شو آندا قۇنوموز اۇلماماسئنا راغمن، دمۇکراسی تارتئشمالارئ، تۇپلوملارئن اؤزگۆرلشمەسیندن باحثەدیلمەسی، سادەجە ظواهیری قورتارماق ایچین یاپئلان شەیلردیر. آصئل هدفلری کلاسیک اۇلاراق اینگیلترەنین منفاعاتلری، تاریحسل اۇلاراق اۇلوشتوردوغو منفاعات آغئ، منفاعات کؤپرۆلریدیر. أگر بونلارا هرحانگی بیر ضارار گلدیگی زامان -کی دۆنیادان بونلارا گلن موعاظظام درەجەدە قاتما دگر واردئر- اۇ زامان اینگیلیز دەولتینین وە سیاسال یاپئسئنئن زۇرلایئجئ بیرتاقئم اؤزللیکلرینی گؤرۆیۇروز.
أردم اویغان:
اۇرادا بو تاقئم شەیلرە قارشئ سسلر یۆکسلییۇر مو؟
100 بین سترلینە دۇکتۇرا
مۆجتبا شنتۆرک:
طابیعی کی جیددی درەجەدە آکادمیک چەورەلردن یازئلار اۇقویۇروز. اؤنجەلیکلە شونو سؤیلەمک لازئم: بللی اۆنیورسیتەلری وار. شو آندا 160-150 قادار اۆنیورسیتەلری وار. بونلار آراسئندا سادەجە یابانجئ اؤگرنجیلری قابول أدن، بیر نویع تیجاری قورولوشلار گیبی چالئشان ویکیپدی کۆلتۆرۆ دیەبیلەجگیمیز، قئسا قئسا، اؤزت قۇنولاردا ماستئر وە دۇکتۇرا یاپتئرئیۇرلار. مثەلا هنۆز گچنلردە بیر یاقئنئمئزا “سۆت اۆرتیمی وە سۆت داغئتئمئ” قۇنوسوندا ماستئر یاپتئرئلدئ. آبارتمئیۇروم، 35 صایفالئق، بنیم دە اینجەلەمە فئرصاتئ بولدوغوم بیر تز. دۇکتۇرا تزلری دە بونلاردان چۇق فارقلئ دگیل. اؤزللیکلە سۇسیال بیلیملر ایچین سؤیلۆیۇروم، مثەلا آکسفۇرد گیبی چۇق اؤزللری حاریج بونو تامامن بیر تیجاری متاع اۇلاراق گؤرۆیۇرلار. بیر دە طابیعی کی کۆلتۆر أمپریالیزمی اۇلدوغو ایچین پاکیستاندان، بانگلادشتن، اوزاق دۇغودان اینسانلارا بیرتاقئم درەجەلر ورەبیلمک ایچین! بونلار اۆلکەلرینە دؤندۆکلریندە چۇق دا یۆکسک درەجەدە ماعاش آلئیۇرلار. یۆکسک بیر رۆتبەیە، ماقاما گلەبیلدیکلری ایچین. همن سؤیلەمک لازئم بیر دۇکتۇرانئن مالیەتی شو آن یاقلاشئق یۆز بین سترلین.
أردم اویغان: اینگیلترەیە گیدیپ دۇکتۇرا آلماق ایستەین بیری یۆز بین سترلین می ورییۇر؟
بو أن آز. طئب گیبی آلانلاردا بو چۇق چۇق داحا فاضلا اۇلویۇر. چۆنکۆ سیز اؤگرنجی گؤندرییۇرسونوز، اؤگرنجینین دیگر ماصرافلارئ دا وار. بۆتۆن بونلارا باقتئغئنئز زامان أن آز یۆز بین پۇند. طئب گیبی آلانلاردا یئللئغئ ییرمی بش بین پۇندا چئقئیۇر سادەجە اۇقول اۆجرتی.
أردم اویغان: اۇ زامان سیز اؤنجە اینگیلیز أگیتیم سیستمی گیبی بیر مارکا اۇلوشتورویۇرسونوز. جب تلەفۇنو گیبی. بیریسی عاینئ تلەفۇنو یاپسا اۆچ یۆز لیرایا ساتاماز آما اؤبۆرۆنە اۆچ بین لیرایا قویروغا گیریلییۇر.
موصطافا آرسلان: بوراداکی دۆزنی اینگیلترە اۆزریندن قۇنوشویۇرسونوز. بونو باتئ اۇلاراق ألە آلاجاق اۇلساق دا سانئرئم دورومون چۇق فارقلئ اۇلمادئغئنئ گؤرەبیلەجگیز. ینی بیر شەی سؤیلەیەمەمە، بیر بینانئن اۆزرینە آرتئق ینی بیر قات چئقئلاماماسئ پۇزیسیۇنوندا. دیگر اۆلکەلر یاعنی بورایا اؤگرنجی گؤندرن اۆلکەلر بونون فارقئندا مئ؟ نتیجەدە یۆز بین پۇند دەدیگینیز پارایئ اینسانلار کندیلری قارشئلایامازلار. بیریلری بونلارا دستک اۇلور. یا بیر قوروم یا دا دەولتین وردیگی بورسلار شکلیندە. دەدیگینیز گیبی بو آداما بو یاتئرئمئ یاپتئقتان سۇنرا اۇ آدامئ آلئپ بیر یرە قۇیماق زۇرونداسئنئز. سۇنرا نییە گؤندردین؟ بونجا ماصرافئ نییە یاپتئن؟ دییە سۇرارلار آداما. بیزلر یاعنی تۆرکیەدەکی یاپئلار بو دورومون وەیا بو چۆرۆمەنین فارقئندا مئیئز؟
بن بونا اۇقتای سیناناۇغلو حۇجانئن کیتابئندان یاقلاشایئم. بوندان یئللار اؤنجە اۇقتای حۇجا، 1949 یئلئندا، عیصمت اینؤنۆ زامانئندا، تۆرکیە دەولتی ایلە آبد.’نین بیر آنلاشما یاپتئغئنئ سؤیلۆیۇر. یۆکسک اؤگرتیمدە سکیز کیشیلیک بیر قوروم اۇلوشتورولویۇر. آنقاراداکی آمەریکا بۆیۆک ألچیسینین اۇیو ایکی اۇی اۇلاراق قابول أدیلییۇر وە تامامن آمەریکان أمپریالیزمینە وە سیستمینە اویغون بیر اۆنیورسیتەلر آراسئ آنلاشما یاپئلئیۇر. اۆزریندن 60 سنە گچمیش. تۆرکیە ماعالأسف باتئیا سادەجە اؤگرنجی گؤندرن، آما بونون سۇنوجو اۇلاراق هرحانگی بیر بیلیمسل قاتقئ، بۆیۆک بیر فایدا ساغلامایان سۆرچ یاشامئشتئر. بو سؤیلەدیکلریم سادەجە بنیم قاناعاتلریم دگیل، چۇق فارقلئ أگیتیم سیستملریندن گلن آرقاداشلارئن دا دۆشۆنجەلری فارقلئ دگیل. بونلارئن ایچریسیندە طئب دۇکتۇرلارئ وار، مۆهندیسلر وار، بیلگیسایار حۇجالارئ وار، میکرۇ ألکتریک اوزمانلارئ وار، حوقوقچولار وار، پسیکۇلۇگلار وار. بیزیم دە لۇندرادا بؤیلە عیلمی بیر چەورەمیز وار وە هر هافتا أگیتیم سۆرچلری ایعتیبارئیلا اؤزللیکلە أیلۆل آیئندان مایئس آیئنا قادار سۆرکلی تۇپلانتئلار یاپارئز. اۇرتاق قاناعاتی سؤیلۆیۇروم. بو أگیتیم سۆرچلری بیزدە باتئیلا دیرسک تماسئ اۇلوشتورابیلەجک اینسانلار یتیشتیرمەدن اؤتەیە گیتمییۇر. بورایئ لۆطفن دیققاتە آلئنئز. باتئلئلار، تۆرکیە ایلە ایلیشکیلری سؤز قۇنوسو اۇلدوغو زامان موحاطاب آلاجاقلارئ، دیرسک تماسئ قورابیلەجکلری، اینگیلیزجەیی قارشئلئقلئ اۇلاراق آنلایابیلەجک سەویەدە اۇلان کادرۇلار قازانئیۇرلار. مثەلا چین دە روسیا دا اؤگرنجی گؤندرییۇر. چین، نۆفوس ایعتیبارئیلا باتئیا أن فاضلا اؤگرنجی گؤندرن اۆلکەلر آراسئندادئر. یینە دە نۆفوسونا گؤرە تۆرکیە بیر نومارادئر. تۆرکیەدن اؤزل اۇلاناقلارئیلا دا گیدنلر واردئر کی، بونلارا باقئلدئغئ زامان اۆلکەمیزدە قۇرقونچ درەجەدە بیر باتئ حایرانلئغئ اۇلدوغونو، پلاتۇنیک بیر باقئش آچئسئنئن وارلئغئنئ ماعالأسف گؤرەبیلییۇروز.
