أردم اویغان:
اۇرادا بو تاقئم شەیلرە قارشئ سسلر یۆکسلییۇر مو؟
100 بین سترلینە دۇکتۇرا
مۆجتبا شنتۆرک:
طابیعی کی جیددی درەجەدە آکادمیک چەورەلردن یازئلار اۇقویۇروز. اؤنجەلیکلە شونو سؤیلەمک لازئم: بللی اۆنیورسیتەلری وار. شو آندا 160-150 قادار اۆنیورسیتەلری وار. بونلار آراسئندا سادەجە یابانجئ اؤگرنجیلری قابول أدن، بیر نویع تیجاری قورولوشلار گیبی چالئشان ویکیپدی کۆلتۆرۆ دیەبیلەجگیمیز، قئسا قئسا، اؤزت قۇنولاردا ماستئر وە دۇکتۇرا یاپتئرئیۇرلار. مثەلا هنۆز گچنلردە بیر یاقئنئمئزا “سۆت اۆرتیمی وە سۆت داغئتئمئ” قۇنوسوندا ماستئر یاپتئرئلدئ. آبارتمئیۇروم، 35 صایفالئق، بنیم دە اینجەلەمە فئرصاتئ بولدوغوم بیر تز. دۇکتۇرا تزلری دە بونلاردان چۇق فارقلئ دگیل. اؤزللیکلە سۇسیال بیلیملر ایچین سؤیلۆیۇروم، مثەلا آکسفۇرد گیبی چۇق اؤزللری حاریج بونو تامامن بیر تیجاری متاع اۇلاراق گؤرۆیۇرلار. بیر دە طابیعی کی کۆلتۆر أمپریالیزمی اۇلدوغو ایچین پاکیستاندان، بانگلادشتن، اوزاق دۇغودان اینسانلارا بیرتاقئم درەجەلر ورەبیلمک ایچین! بونلار اۆلکەلرینە دؤندۆکلریندە چۇق دا یۆکسک درەجەدە ماعاش آلئیۇرلار. یۆکسک بیر رۆتبەیە، ماقاما گلەبیلدیکلری ایچین. همن سؤیلەمک لازئم بیر دۇکتۇرانئن مالیەتی شو آن یاقلاشئق یۆز بین سترلین.
أردم اویغان:
اینگیلترەیە گیدیپ دۇکتۇرا آلماق ایستەین بیری یۆز بین سترلین می ورییۇر؟
مۆجتبا شنتۆرک:
بو أن آز. طئب گیبی آلانلاردا بو چۇق چۇق داحا فاضلا اۇلویۇر. چۆنکۆ سیز اؤگرنجی گؤندرییۇرسونوز، اؤگرنجینین دیگر ماصرافلارئ دا وار. بۆتۆن بونلارا باقتئغئنئز زامان أن آز یۆز بین پۇند. طئب گیبی آلانلاردا یئللئغئ ییرمی بش بین پۇندا چئقئیۇر سادەجە اۇقول اۆجرتی.
أردم اویغان:
اۇ زامان سیز اؤنجە اینگیلیز أگیتیم سیستمی گیبی بیر مارکا اۇلوشتورویۇرسونوز. جب تلەفۇنو گیبی. بیریسی عاینئ تلەفۇنو یاپسا اۆچ یۆز لیرایا ساتاماز آما اؤبۆرۆنە اۆچ بین لیرایا قویروغا گیریلییۇر.
موصطافا آرسلان:
بوراداکی دۆزنی اینگیلترە اۆزریندن قۇنوشویۇرسونوز. بونو باتئ اۇلاراق ألە آلاجاق اۇلساق دا سانئرئم دورومون چۇق فارقلئ اۇلمادئغئنئ گؤرەبیلەجگیز. ینی بیر شەی سؤیلەیەمەمە، بیر بینانئن اۆزرینە آرتئق ینی بیر قات چئقئلاماماسئ پۇزیسیۇنوندا. دیگر اۆلکەلر یاعنی بورایا اؤگرنجی گؤندرن اۆلکەلر بونون فارقئندا مئ؟ نتیجەدە یۆز بین پۇند دەدیگینیز پارایئ اینسانلار کندیلری قارشئلایامازلار. بیریلری بونلارا دستک اۇلور. یا بیر قوروم یا دا دەولتین وردیگی بورسلار شکلیندە. دەدیگینیز گیبی بو آداما بو یاتئرئمئ یاپتئقتان سۇنرا اۇ آدامئ آلئپ بیر یرە قۇیماق زۇرونداسئنئز. سۇنرا نییە گؤندردین؟ بونجا ماصرافئ نییە یاپتئن؟ دییە سۇرارلار آداما. بیزلر یاعنی تۆرکیەدەکی یاپئلار بو دورومون وەیا بو چۆرۆمەنین فارقئندا مئیئز؟
مۆجتبا شنتۆرک:
بن بونا اۇقتای سیناناۇغلو حۇجانئن کیتابئندان یاقلاشایئم. بوندان یئللار اؤنجە اۇقتای حۇجا، 1949 یئلئندا، عیصمت اینؤنۆ زامانئندا، تۆرکیە دەولتی ایلە آبد.’نین بیر آنلاشما یاپتئغئنئ سؤیلۆیۇر. یۆکسک اؤگرتیمدە سکیز کیشیلیک بیر قوروم اۇلوشتورولویۇر. آنقاراداکی آمەریکا بۆیۆک ألچیسینین اۇیو ایکی اۇی اۇلاراق قابول أدیلییۇر وە تامامن آمەریکان أمپریالیزمینە وە سیستمینە اویغون بیر اۆنیورسیتەلر آراسئ آنلاشما یاپئلئیۇر. اۆزریندن 60 سنە گچمیش.
تۆرکیە ماعالأسف باتئیا سادەجە اؤگرنجی گؤندرن، آما بونون سۇنوجو اۇلاراق هرحانگی بیر بیلیمسل قاتقئ، بۆیۆک بیر فایدا ساغلامایان سۆرچ یاشامئشتئر. بو سؤیلەدیکلریم سادەجە بنیم قاناعاتلریم دگیل، چۇق فارقلئ أگیتیم سیستملریندن گلن آرقاداشلارئن دا دۆشۆنجەلری فارقلئ دگیل. بونلارئن ایچریسیندە طئب دۇکتۇرلارئ وار، مۆهندیسلر وار، بیلگیسایار حۇجالارئ وار، میکرۇ ألکتریک اوزمانلارئ وار، حوقوقچولار وار، پسیکۇلۇگلار وار. بیزیم دە لۇندرادا بؤیلە عیلمی بیر چەورەمیز وار وە هر هافتا أگیتیم سۆرچلری ایعتیبارئیلا اؤزللیکلە أیلۆل آیئندان مایئس آیئنا قادار سۆرکلی تۇپلانتئلار یاپارئز. اۇرتاق قاناعاتی سؤیلۆیۇروم. بو أگیتیم سۆرچلری بیزدە باتئیلا دیرسک تماسئ اۇلوشتورابیلەجک اینسانلار یتیشتیرمەدن اؤتەیە گیتمییۇر.
بورایئ لۆطفن دیققاتە آلئنئز. باتئلئلار، تۆرکیە ایلە ایلیشکیلری سؤز قۇنوسو اۇلدوغو زامان موحاطاب آلاجاقلارئ، دیرسک تماسئ قورابیلەجکلری، اینگیلیزجەیی قارشئلئقلئ اۇلاراق آنلایابیلەجک سەویەدە اۇلان کادرۇلار قازانئیۇرلار. مثەلا چین دە روسیا دا اؤگرنجی گؤندرییۇر. چین، نۆفوس ایعتیبارئیلا باتئیا أن فاضلا اؤگرنجی گؤندرن اۆلکەلر آراسئندادئر. یینە دە نۆفوسونا گؤرە تۆرکیە بیر نومارادئر. تۆرکیەدن اؤزل اۇلاناقلارئیلا دا گیدنلر واردئر کی، بونلارا باقئلدئغئ زامان اۆلکەمیزدە قۇرقونچ درەجەدە بیر باتئ حایرانلئغئ اۇلدوغونو، پلاتۇنیک بیر باقئش آچئسئنئن وارلئغئنئ ماعالأسف گؤرەبیلییۇروز.
أردم اویغان:
بونلارئن عاجابا پۇزیتیف بیلیملر، سۇسیال بیلیملر گیبی بیر اۇرانئ وار مئ؟ نە قادارئ سۇسیال بیلیملر؟ نە قادارئ مۆهندیسلیک آلانئندادئر؟
مۆجتبا شنتۆرک:
داحا زیادە فن بیلیملری آدئ آلتئندا گیدییۇرلار. فاقاط سیزە بیر موقایسە اۇلسون دییە سؤیلۆیۇروم. بیر یاقئنئمئن دا قاتقئسئیلا بیذذات، یاعنی شاحصئ گؤرەرک یاپمئش اۇلدوغوموز بیر قۇنوشمادان ناقلەدییۇروم. مثەلا چینلیلردن 70-1960 نسلی دەدیگیمیز قوشاق، گتیریلیپ دە اینگیلترەدە، فرانسادا، آلمانیادا أگیتیم گؤردۆکتن سۇنرا شو آندا چیندە، اوزاق دۇغوداکی چۇق بۆیۆک شیرکتلرین قوروجولارئ اۇلدولار. بونلار آوروپایئ، آمەریکایئ دەورە دئشئ بئراقان چۇق بۆیۆک قورولوشلار قوردولار. شونو سۇرغولاماق لازئم. بؤیلە بیر اۇرتامدا تۆرکیە نەدن حالا 2016 یئلئندا بیر اۇتۇمۇبیل یاپابیلیر میییز تارتئشماسئ ایچینە گیرییۇر. حالبوکی بیز بیلییۇروز کی راحمتلی أرباقان حۇجانئن 1950’لی یئللاردا گۆمۆش مۇتۇر پرۇژەسی واردئ، دوام أدییۇردو.
بیرتاقئم أللر اۇ پرۇژەیی بیر شکیلدە قاپاتتئ وە اۆستۆنۆ تامامن بیر داحا آچئلماماق اۆزرە اؤرتتۆ. بانا اؤیلە گلییۇر کی، لۆطفن ماعذور گؤرۆن، سانکی بیریلری تۆرکیەیی بیلیم وە تکنۇلۇژیدە باغئملئ قئلئپ، سادەجە پازار اۇلاراق، مارکتین أن اؤنملی مۆشتریسی اۇلاراق گؤرمک ایستییۇر. بن بؤیلە دۆشۆنۆیۇروم. فاقاط اؤزللیکلە فن بیلیملریندە، صاناییع، بیلیم وە تکنۇلۇژیدە اوزاق دۇغو اۆلکەلری بیزدن فرساح فرساح ایلری گیتتیلر. بونون چۇق جیددی درەجەدە تاحلیل أدیلمەسی لازئم. تکلیفلر قۇنوسوندا سؤیلەیەجگیم شەیلردن بیر تانەسی شو اۇلابیلیر: بیر دفعا تۆرکیەدە کسینلیکلە اولوسلارآراسئ اۆنیورسیتەلرین قورولماسئ لازئم. تۆرکیەنین اؤگرنجی قابول أدن مرکز اۇلماسئ لازئم. سۇسیال آلانلاردا، سیاسال آلانلاردا، أگیتیم کۆلتۆر آلانلارئندا حاتتا فن وە بیلیم آلانلارئندا دا بیرتاقئم پارتنرلر اۇلوشتوراراق ژاپۇنیادان کانادایا قادار حۇجالار گتیریلەرک جیددی آنلامدا أنستیتۆلر اۇلوشتورولماسئ لازئم.
موصطافا آرسلان:
باحثەتتیگینیز اۇلومسوزلوقلارلا ایلگیلی نوری دمیرآغ حیکایەلری، دەوریم آرابالارئ گیبی بیر سۆرۆ بیر شەی سؤیلنەبیلیر. بن شونو مراق أتتیم. دەدینیز کی، باتئدا بو ایشلر تیجاریلشتی، اینسانلار گؤسترمەلیک دۇکتۇرا، ماستئر وب. یاپئیۇر. بیر دە باتئنئن کندی ایچیندە، آصلئندا دیگر اۆلکەلرە چۇق ورمک ایستەمەدیگی وە درین بیلگینین اۆرتیلدیگینی نۇقطالارئ وار آصلئندا. غالیبا اۆچۆنجۆ دۆنیادان سایدئقلارئنئ اۇرالارا یاناشتئرمئیۇرلار. پکی بو قاصدئ دلیپ دە اۇرالارا گیدەبیلمە ایمکانئ هیچ می یۇق؟ یا دا بونلارئ یاپانلار وار مئ؟ سۇنوچتا آداملارئن بیلیمدە مەیدانا گتیردیکلری بیر اۆستۆنلۆکلری وار. بو اۆنیورسیتەلرە گیرمک تۆرکلر ایچین مسئەلە چۇق مو ایمکانسئز وەیا زۇر؟
مۆجتبا شنتۆرک:
70’لی یئللاردان سۇنرا آرتئق اۆنیورسیتەلردن زیادە أنستیتۆلر وە 80’لردن سۇنرا أنستیتۆلری دە ترک أدیپ شیرکتلشمە یؤنۆنە گیدیلمیشتیر. شیرکتلشمەدە فیلترە أدەرک سچیجی اۇلونویۇر. آیرئجا کۇنترۇل یاپئلان شاحئصلارئن 5 سنە 10 سنە سیزینلە چالئشماسئ تاعاههۆد أدیلمیش اۇلویۇر. بو آمەریکادا دا شو آندا چیندە دە آوروپادا دا بؤیلە. آرتئق اۇ اینسانلار سیزین ایچین اۆرتمەیە باشلئیۇرلار. یاعنی قالقئپ دا یابانجئ اۆلکەدن گلن بیر اینسانا سیز هر شەیینیزی آچئپ بۆتۆن بیلگیسییلە کۆلتۆرۆیلە صانعاتئیلا أستتیگییلە ورمییۇرسونوز. سؤیلەدیگیم گیبی اۆنیورسیەلردە گنل اۇلاراق آنسیکلۇپدیک بیلگیلر وریلمکتەدیر.
سۇسیال بیلیملردە بؤیلە اۇلدوغو گیبی فن بیلیملریندە دە بو بؤیلەدیر. مثەلا آلمانیادا ایلری تکنۇلۇژی اۆرۆنۆ طئببی جیهازلار، أن اوفاق بیر بیلگی دئشارئیا سئزماسئن دییە چۇق اؤزل گۆونلیک سیستملری آلتئندا، قاپالئ بیر سیستم ایچریسیندە یاپئلئیۇرموش. نەدن؟! چۆنکۆ بیلیم بؤیلە بیر شەی. تۆرکیەدە ماکینە کیمیا أنستیتۆسۆنۆن یاپمئش اۇلدوغو بیر سیلاحئ حاطئرلارسئنئز. بیر یتکیلی، سئرلارئ بیرقاچ میلیۇن دۇلارا ساتارکن یاقالانمئشتئ. آوروپادا بؤیلە بیر قایئدسئزلئق گؤرەمزسینیز. چۆنکۆ اۇرالار چۇق اؤزل یرلردیر. اینگیلترەدە دە بو بؤیلەدیر.
موصطافا آرسلان:
گنل مسئەلەیی آنلادئق گیبی گلییۇر. بن شونو مراق أدییۇروم. فیزیک کیمیا وب. پۇزیتیف بیلیملردە اۇراداکی تکامۆل، گلیشمە بیر شکیلدە گؤرۆلۆیۇر. بیر هدف قۇیابیلیرسینیز. سۇسیال بیلیملردە بو ناسئل گلیشییۇر؟ اؤزللیکلە ایلاهیات آلانئندا ناسئل بیر پرۇفیل گؤرۆیۇروز؟ باتئدان بورایا باقئلدئغئندا وەیا بورادان باتئیا باقئلدئغئندا ناسئل بیر دوروم وار؟ بیزیم اۇراداکی ایلاهیاتچئلارئمئزئن دورومو نەدیر؟
پاپازدان أبو حانیفە دۇکتۇراسئ
مۆجتبا شنتۆرک:
سیزە بیر اؤرنک ورەییم؛ 90’لئ یئللارئن سۇنویدو، غالیبا 98’دی. لۇندرادایدئق بیر آرقاداش چەورەسی ایلە تانئشتئم. بونلار تۆرکیەدن، ایلاهیات آلانئندا لیسانساۆستۆ أگیتیم ایچین گلمیشلردی. بن دە اۇ زامان لۇندرادا ایسلام فلسفەسی اۇقویۇردوم. سۇن صئنئفئندایدئم. بیر تانەسی ایلە قۇنوشورکن؛ “بن مارمارا ایلاهیاتتان گلدیم. منچستردە ایلاهیات دۇکتۇراسئ یاپئیۇروم” دەدی. دۇکتۇرا قۇنوسونو سۇردوم؛ “أبو حانیفەنین فئقئە اوصولۆ حاققئندا دۇکتۇرا یاپئیۇروم” دەدی. اینانئلاجاق گیبی دگیلدی. حانی مئصئردا اۇلسا سوعودی عارابیستاندا اۇلسا نەیسە. أبو حانیفەنین فئقئە اوصولۆ حاققئندا اینگیلترەدە ناسئل اۇلور دا دۇکتۇرا یاپئلئر؟ کندی حۇجام واردئ، أزهردە پرۇفسؤردۆ. لۇندرادا ایسلام أنستیتۆسۆندە درس ورییۇردو. دیگر بیر حۇجام اۇلان ذکی بدەوی ایدی، اۇنلارئن یانئندا 4.5 سنە چالئشتئم. بو دورومو حۇجاما آنلاتئنجا، حایرتلر ایچریسیندە؛ “اۇ دۇکتۇرایئ یاپتئران شاحئص پاپازدئر” دەدی. “پازار گۆنلری آیین یاپار. کندیسییلە چۇق دا تارتئشتئم. سیز ناسئل اۇلور دا هم پاپازلئق یاپئیۇرسون، هم پاپاز اۇلاراق سانا بو یتکییی، بە بیلگییی کیم ورییۇر دا أبو حانیفە گیبی اؤنملی بیر مذهب ایمامئ حاققئندا وە اۇنون فئقئە اوصولۆ حاققئندا دۇکتۇرا یاپتئرئیۇرسون؟” دییە تارتئشتئغئنئ آنلاتتئ.
بن بونا چۇق شاشئرمئشتئم آچئقچاسئ، فاقاط باقتئم کی سادەجە اۇ آرقاداشئمئز دگیل داحا بیرچۇقلارئ، حادیث آلانئندا تفسیر آلانئندا ایسکۇچیادا، لۇندرادا دۇکتۇرا پرۇگراملارئ یۆرۆتۆیۇرلار. داحا سۇنرا گؤردۆک کی بو سادەجە کۆلتۆرل بیر حادیثە دگیل، دینی بیر پرۇژە… اینگیلیزلرین کندی هوەسلرینە گؤرە دینی دە یؤنلندیرمەیە چالئشتئقلارئنئ آنلادئق. مثەلا 19-نجو یۆزیئلئن اۇرتالارئندا، بیزیم دە هنۆز باتئیا آچئلما سۆرجیمیزدە اۇلان تارتئشمالاردان بیر تانەسی، بو باتئلئ اۆنیورسیتەلردە شارقیات آراشتئرما قوروملارئندا ایسلام آراشتئرئلدئ. مثەلا تانظیمات دؤنمینین أن اؤنملی اۇلایلارئندان سایئلان نامئق کمالئن یازدئغئ “رنان مۆدافاعانامەسی” واردئر. اۇرادا؛ “ایسلام گلیشمەیە أنگلدیر، ایسلام گریجی بیر دیندیر” دەنیلییۇردو. اۇ تارتئشمالار چرچوەسیندە عادتا کۇپی پەیست گیبی بنزەری تارتئشمالار حالن دوام أتتیریلییۇر.
حالن ایسلام اۆزریندە موعاظظام بیر اؤپراسیۇن یاپئلمایا چالئشئلماقتادئر. سادەجە تۆرکیەدن گلن اؤگرنجیلر ایچین دگیل اۇرتادۇغودان، آفریقادان وە دیگر مۆسلۆمان اۆلکەلردن گلن بۆتۆن اؤگرنجیلر اۆزریندە کندی میسیۇنلارئنئ، کندی ایدئۇلۇژیلرینی بنیمستن بیر دینی آنلایئش ایلری سۆرۆلمکتەدیر. بو فاعالیەتلر وە آچئلئملار کلاسیک آنلامدا صوفیزم اۆزریندن یۆرۆتۆلۆیۇر. بونو أرکن دؤنمدە سەیید حۆسەینین لۇندرادا گؤرەو آلماسئندان بو یانا گؤرمکتەییز. یاقلاشئق 30 سنەدن بری اینگیلترەدە، اؤزللیکلە قورئان-سۆننت یرینە صوفیزمی اؤن پلانا چئقاران بیر چەورە واردئر. بو سادەجە تاصاووف وە کلاسیک صوفیزم دە دگیلدیر. تاطبیقاتئ اۇلمایان یاعنی ناماز قئلمایان، اۇروچ توتمایان، زکات ورمەین، حاججا گیتمەین، سادەجە گؤنۆلدە دۆشۆنجە قالمئش بیر ایسلام آنلایئشئنئ یرلشتیرمە مسئەلەسیدیر.
أردم اویغان:
بنیم آصئل شاشئردئغئم شو؛ اینگیلترە بیر سیستم قورموش وە بونو پارایا چەویرییۇر. “سیز گلین، هرحانگی بیر قۇنودا، ایلاهیات دا داحیل اۇلماق اۆزرە دۇکتۇرا یاپئن، بلگە ورەجگیم، اۇنون قارشئلئغئندا پارامئ آلاجاغئم” دییۇر. پکی بیز بونو ناسئل آچئقلئیۇروز؟
مۆجتبا شنتۆرک:
پارا وردیگین بلگە گلدیگین اۆلکەدە چۇق ایش یاپاجاق.
أردم اویغان:
چۇق ایش یاپاجاق! بۆتۆن دۆنیادا گچەجک مثەلا. بو بلگەیە طالیب اۇلان بیر مۆسلۆمان اۆلکەسیندن قالقئپ گیدن اۆستەلیک دۇکتۇرا یاپما سەویەسینە گلمیش بیری ناسئل اۇلور دا اینگیلترەدە بیر پاپازدان أبو حانیفە حاققئندا دۇکتۇرا یاپما سەویەسینە گلیر، بو یەمی ناسئل یوتار! بیر آکادمیسیەن بونا ناسئل قانئیۇر؟ آصئل شاشئرئلماسئ گرکن اۇنو طالب أدنین دورومو. بورادا دەدیگینیز گیبی أل-أزهر، ایستانبول، سوعودی عارابیستان، عئراق دورورکن، ایمام أبو حانیفەنین کندی یتیشتیگی یرلر دورورکن، ناسئل گیدیپ دە آوروپادا بیر پاپازدان بو دۇکتۇرایئ یاپمایا طالیب اۇلونور؟
مۆجتبا شنتۆرک:
بو قۇنودا کندی حۇجالارئملا اۇ زامان قۇنوشموشتوم. اۇ زامان سؤیلەدیکلری شەی شویدو: “بو بیر کۆلتۆر أمپریالیزمی. حاتتا بو قۇنودا؛ آوروپا ایسلامئ بیر بریتیش ایسلام اۇلوشتورما پرۇژەسیدیر.” دییۇرلاردئ. نەدیر بو؟ أطرافئنئ کندیلرینین بلیرلەیەجگی، کندی آنلادئقلارئ آنلامداکی دمۇکراسی ایلە کندی آنلادئقلارئ دینی یاشانتئیلا اویوملو بیر آنلایئشلا دینلرە ینی بیر فۇرمات آتما، شکیل ورمە پرۇژەسی. سیز بونا ایستەرسنیز رؤنسانس یا دا فارقلئ ایسیملر آدئ آلتئندا سؤیلەیین. بو أپەیجە تارتئشئلدئ، سۇن زامانلاردا سۆرئال بیر آکادمیسیەن طارافئندان آوروپا ایسلامئ قاورامئ اۇرتایا چئقارئلدئ. تۆرک ایسلامئ وار، هیند-پاکیستان ایسلامئ وار؛ اۇ دا دییۇر کی نەدن بیر آوروپا ایسلامئ دا اۇلماسئن؟! نەدیر بو آوروپا ایسلامئنئن قایناقلارئ؟ بیر دفعا تاطبیقات اۇلمایاجاق، سۇرون چئقارتمایاجاق. بو چۇق آچئق بیر شکیلدە اویغولانئیۇر.
موصطافا آرسلان:
جومعادان جومعایا بلکی.
مۆجتبا شنتۆرک:
جومعادان جومعایا، بلکی دە بایرامدان بایراما… آصئل دردلری سۇسیال حایاتتا کندیلرینین چرچوەلەدیگی دین آنلایئشئنئ أتکین قئلماق، اۇ قابول أدەمەدیکلری اویغولامالئ دینی بیر شکیلدە بایپاس أدیپ، آدئنا دا سەوگی دینی دەدیکلری فلسفەیی یرلشتیرمک.
