حیکمت، دۇغرو حۆکۆمدۆر. پەیغامبریمیز، قورئاندان دۇغرو حۆکۆملر چئقارئپ اویغولامئش، بیزە دە اۇنون یؤنتمینی اؤگرتمیشتیر. قورئاندا بۆتۆن آیرئنتئلارئ ایلە یر آلان اۇ یؤنتمە گؤرە داورانئلئرسا کیتاب ایلە سۆننت آراسئندا تام بیر اویوم اۇلدوغو گؤرۆلۆر.
سانئلدئغئنئن عاکسینە آللاە تعالا بۆتۆن نبیلرە کیتاب وە حیکمت ورمیشتیر. آللاە، أنعام سورەسینین 83-نجۆ وە دوامئ آیتلریندە؛ نوحتان عیسایا قادار 18 نبییی سایمئش وە شؤیلە بویورموشتور:
وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۸۷﴾ (سورة الأنعام)
بونلارئن بابالارئنئ، سۇیلارئنئ وە قاردشلرینی دە سچتیک، اۇنلارا دۇغرو یۇلو گؤستردیک. (أنعام سورەسی؛ 87)
بؤیلەجە بۆتۆن نبیلرە ایشارت أتتیکتن سۇنرا شؤیلە بویورموشتور:
أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ … ﴿۸۹﴾ (سورة الأنعام)
اۇنلار، کندیلرینە کیتاب، حۆکۆم وە نبیلیک وردیگیمیز کیمسەلردیر… (أنعام سورەسی؛ 89)
گلەنکتە دؤرت ایلاهی کیتابئن ایندیگی قابول أدیلیر. بونلار؛ تەورات، اینجیل، زبور وە قورئاندئر. پەیغامبریمیزە دایاندئرئلان بیر ریوایتتە آدمە 10 صوحوف، شیتە 50 صوحوف، ایدریسە 30 صوحوف وە ایبراهیمە 10 صوحوف اۇلماق اۆزرە 100 صوحوفون ایندیگی دە ایددیعا أدیلیر. بؤیلەجە تۇپلام سکیز نبییە کیتاب وریلمیش اۇلور.
حالبوکی یوقارئداکی آیتلر، بۆتۆن نبیلرە کیتاب وە حۆکۆم وریلدیگینی بیلدیرمکتەدیر. اۇنلارا وریلن حۆکمە؛ شو آیتتە “حیکمت” دەنمیشتیر:
وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ ﴿۸۱﴾ (سورة آل عمران)
آللاە نبیلردن سؤز آلدئغئ گۆن اۇنلارا: “سیزە کیتاب وە حیکمت وریریم دە ألینیزدە اۇلانئ تاصدیق أدن بیر ألچی گلیرسە اۇنا کسینلیکلە ایناناجاقسئنئز وە دستک ورەجکسینیز. بونو قابول أتتینیز می؟” دەمیشتی. اۇنلار دا: “قابول أتتیک.” دەمیشلردی. آللاە: “سیز بونا شاهید اۇلون، سیزینلە برابر بن دە شاهیدیم.” دەمیشتی. (آلی عیمران سورەسی؛ 81)
شو آیتە گؤرە نبیلرین گؤرەوی، تۇپلوملارئنا اۇ کیتابئ حاکیم قئلماقتئ:
كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۲۱۳﴾ (سورة البقرة)
اینسانلار تک بیر تۇپلولوقتو. سۇنرا آللاە اۇنلارا، مۆژدە ورن وە اویارئدا بولونان نبیلر گؤندردی. اۇنلارلا بیرلیکتە حپ دۇغرولارئ گؤسترن کیتاب دا ایندیردی کی، آیرئلئغا دۆشتۆکلری قۇنولاردا اینسانلار آراسئندا اۇ کیتاب حاکیم اۇلسون. اۇندا آیرئلئغا دۆشنلر کندیلرینە کیتاب وریلنلردن باشقاسئ اۇلمادئ. اۇ آچئق بلگەلر گلدیکتن سۇنرا بیربیرلرینین حاققئنا گؤز دیکتیکلری ایچین بؤیلە اۇلدو. سۇنرا آللاە، اینانمئش اۇلانلارئ آنلاشامادئقلارئ قۇنولاردا، کندی ایذنییلە دۇغرویا اولاشتئردئ. آللاە گرکلی غایرتی گؤسترنی دۇغرو بیر یۇلا یؤنلتیر. (باقارا سورەسی؛ 213)
کندیلرینە کیتاب گلن تۇپلوملارئن ایلری گلنلری دە اۇ کیتابلا حۆکمەتمک زۇروندادئرلار.
آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ ﴿۴۴﴾ (سورة المائدة)
ایچیندە هیدایت وە نور اۇلان تەوراتئ بیز ایندیردیک. آللاها تسلیم اۇلموش نبیلر، یاهودیلر آراسئندا اۇنونلا حۆکمەدرلردی. دین آداملارئ وە بیلگینلر ایسە کندیلریندن آللاهئن کیتابئنئ قۇرومالارئ ایستنمەسی سببییلە اۇنونلا حۆکمەدرلر وە اۇنا شاهید اۇلورلاردئ. سیز، اینسانلاردان قۇرقمایئن، بندن قۇرقون. آیتلریمی گچیجی بیر بدللە دگیشمەیین. آللاهئن ایندیردیگی حۆکۆملرلە حۆکمەتمەینلر کافیر اۇلانلاردئر. (مائیدە سورەسی؛ 44)
حیکمت؛ دۇغرو حۆکۆمدۆر. پەیغامبریمیز قورئاندان دۇغرو حۆکۆملر چئقارئپ اویغولامئش، بیزە دە اۇنون یؤنتمینی اؤگرتمیشتیر. قورئاندا بۆتۆن آیرئنتئلارئ ایلە یر آلان اۇ یؤنتمە گؤرە داورانئلئرسا کیتاب ایلە سۆننت آراسئندا تام بیر اویومون اۇلدوغو گؤرۆلۆر.
آللاهئن ایکی تۆرلۆ آیتی واردئر؛ بیری یاراتتئغئ آیتلر کی بۆتۆن عیلیملرین قایناغئدئر. بیلیم آداملارئ، وار اۇلان بیلگیلری ایی اؤگرنیر، دۇغرو بیر یؤنتم تاعقیب أدر وە ساغلام دوروشلو اۇلورلارسا یاراتئلمئش آیتلردەکی حیکمتلری بولابیلیرلر.
یوقارئداکی آیتتە “بیلگینلر” دییە ترجۆمە أتتیگیمیز کلیمە “حیبرین (الحبر)” چۇغولو؛ “آحباردئر(الأحبار)”. “حیبر = الحبر” أثر بئراقان عالیمە دەنیر.
بونلار، آللاهئن یاراتتئغئ آیتلرلە ایندیردیگی آیتلری بیرلیکتە دگرلندیریرلرسە؛ “حیکمتە” قۇلای اولاشئرلار. چۆنکی حیکمت؛ دین ایلە بیلیم آراسئنداکی اۇرتاق زمیندیر.
آللاە کندی دینینی “فئطرات” یاعنی دۇغاللئق اۇلاراق تانئملامئش وە شؤیلە بویورموشتور:
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾ (سورة الروم)
سن یۆزۆنۆ دۇسدۇغرو بو دینە؛ آللاهئن فئطراتئنا چەویر. اۇ، اینسانلارئ اۇنا گؤرە یاراتمئشتئر. آللاهئن یاراتتئغئنئن یرینی توتاجاق بیر شەی یۇقتور. ایشتە ساغلام دین بو دیندیر. آما اینسانلارئن چۇغو بونو بیلمزلر. (روم سورەسی؛ 30)
ایلک اینن آیتلرین، فئطراتا یاعنی یاراتئلئش قانونونا دیققات چکمەسی دە چۇق اؤنملیدیر.
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ﴿۱﴾ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ﴿۲﴾ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ﴿۳﴾ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴿۴﴾ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴿۵﴾ (سورة العلق)
راببینین آدئیلا اۇقو! یاراتان اۇدور. اۇ اینسانئ عالاقتان یاراتمئشتئر. اۇقو! راببین سۇنسوز ایکرام صاحیبیدیر. قالملە اؤگرتمیستیر. اینسانا بیلمەدیگینی اؤگرتمیشتیر. (عالاق سورەسی؛ 1-5)
قورئانئن بۆیۆک بیر بؤلۆمۆ؛ دۇغاداکی آیتلرە دیققات چکر. قورئانئ، عارابچایئ وە اۆزریندە چالئشئلان قۇنوداکی فئطرات آیتلرینی بیلنلرین قاتئلدئغئ بیرچۇق چالئشما یاپتئق. گؤردۆک کی بو یؤنتم؛ مەوجود بیلیمە، ایلری هدفلر گؤسترمکتەدیر.
آللاە تعالا، آدمە (ع) اؤنجە فئطراتئ، وارلئقلارئن ایچیندە گیزلەدیگی بیلگییی اؤگرتمیشتی. چۆنکی؛ “وَعَلَّمَ آدَم الأسمَاءُ کُلُّهَا = آدمە اۇ ایسیملرین حپسینی اؤگرتتی.” ایفادەسیندە ایسیملری گؤسترن ضامیر؛ عاقئلسئز والئقلار ایچین اۇلان “هَا” ضامیریدیر. آدم، وارلئقلاردا اۇلان آما ملکلرین بیلمەدیگی بیلگیلری اؤگرنینجە “هَا” ضامیرینین یرینی؛ عاقئللئ وارلئقلار ایچین قوللانئلان “هُم” ضامیری آلدئ وە ایفادە؛ “ثم عرضهم علی الملائکة = سۇنرا اۇنلارئ (اۇ بیلگی قایناقلارئنئ) ملکلرە گؤستردی.” شکلینە دؤنۆشتۆ. چۆنکی عاقئل؛ اینسانئن یارارلاناجاغئ بیلگی آنلامئنا دا گلیر. (مۆفردات)
ملکلرین عاقئلسئز ظاننەتتیکلری وارلئقلاردا، اۇنلارئن بیلمەدیگی بیلگی واردئ. اۇ بیلگی، دئشارئدان باقئلئنجا گؤرۆلەمەیەگی ایچین آللاە تعالا اۇنا “غایب” دەدی وە ملکلرە شؤیلە سسلندی:
… قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ … ﴿۳۳﴾ (سورة البقرة)
… سیزە دەمەدیم می؛ بن گؤکلرین وە یرین غایبئنئ بیلیریم… (باقارا سورەسی؛ 33)
آللاە، آدمی بو بیلگی ایلە ملکلرە اۆستۆن قئلدئ، اۇنلار بوندان دۇلایئ آدمە سجدە أتتیلر. بو بیلگی، اینسانئ بیلیم وە مدنیەت قوران وارلئق یاپتئ. أن بیلگیلی اینسان آدمدیر (ع). اۇ بیلگی اۇنا یازئیلا اؤگرتیلمیشتی.
الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴿۴﴾ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴿۵﴾ (سورة العلق)
راببین قالملە اؤگرتتی. اۇ، اینسانا بیلمەدیگینی اؤگرتتی. (عالاق سورەسی؛ 5-4)
دۇغرو حۆکۆم ورمە یتەنگی
دۇغرو حۆکۆم ورمە یتەنگینە دە؛ “حیکمت” دەنیر. بیر آیت شؤیلەدیر:
يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۲۶۹﴾ (سورة البقرة)
آللاە گرگی گیبی چالئشانا حیکمتی وریر. کیمە حیکمت وریلیرسە اۇنا چۇقچا حایئر وریلمیش اۇلور. بو ذیکری (بیلگییی) سادەجە ساغلام دوروشلو اۇلانلار ألدە أدرلر. (باقارا سورەسی؛ 269)
