اینسانلئق تاریحینە شؤیلە بیر باقئلمالئدئر. دۆنیایئ بیر تیاترۇ صاحنەسی، کەییف چاتما یری وە گؤنلۆنجە یاشاما دیارئ اۇلاراق قابول أدنلرین، نبیلرین گؤستردیکلری یۇل وە حاقیقاتلردن ساپاراق باطئل اینانچلارئنا أسیر اۇلان وە دالالتە دۆشن میللتلرین سۇنونون نە عیبرت وریجی اۇلدوغو گؤرۆلملیدیر.
آللاهئن غاضابئنا وە عاذابئنا اوغرایان میللتلر گچمیشتن هیچبیر درس آلمامئشلاردئر. اۇنلار هر شەیی اومورسامازلئقلا سەیرەتمیش، ایلگیسیزلیکلە مۆشاهدە أتمیشلردیر. کندیلریندن اؤنجەکی قاویملرین اوغرادئقلارئ عاقئبت اۇنلارئ حوضورسوز أتمەمیشتیر.
حارابەلری سەیرەدرکن دە قایغئسئز بیر سەییرجی طاورئنئ تاقئنئلمئشتئر. تاریحی اۇقورکن دە عیبرت آلمالارئ گرکن شەیلردن عیبرت آلئنمامئشتئر.
اینسانلارئ ائصلاح أتمک، هیدایتە گؤتۆرمک اۆزەرە واظیفەلندیریلن کیشیلر عاینئ تۇپلومدا دۇغموش، بۆیۆمۆش وە یتیشمیشلردیر.
بو تمیز وە یۆجە اینسانلارئن چاغلارئنا اویمایان، کندی حایاللرینە آرزولارئنئن پشیندە قۇشان قاویملر وە میللتلرین سۇنونون نە اۇلدوغو هرکسین ماعلومودور.
پەیغامبرلرین واعاظ وە تلقینلرینی قابول أتمەین وە حایاتلارئنئن تملینی تەوحید، ریسالت وە آحیرتی اینکار اۆزەرینە قوران اولوسلار اؤنۆندە سۇنوندا بۆیۆک فلاکتە اوغرامئشلاردئر.
تاریح تکررۆردن عیبارتتیر وە آللاهئن یۇلوندان ساپان میللتلرین کؤتۆ عاقئبتلری، بیزە عیبرت اۇلسون دییە تکررۆر أدیلەرک گؤستریلمیشتیر. بو تاریحی تجرۆبە گؤسترییۇر کی، پەیغامبرلر یۇلویلا اینسانلارا اولاشتئرئلان آحلاق دۆزنی وە بونا گؤرە آحیرتتە یاپئلاجاق ماحکمە وە دوروشما باعضئ اینکار أدیلمز گرچکلرە دایانماقتادئر. حانگی میللت بو دۆزنی بۇزمایا، ایلاهی قانونون دئشئنا چئقمایا چالئشمئش وە سۇرومسوزجا حارەکت أتمیشسە حۆسرانا اوغرامئش، کؤتۆ سۇنوچلارلا قارشئلاشمئشتئر.
اینسانلئق تاریحیندە فلاکتلە قارشئلاشمئش میللتلرین هلاکینی حاضئرلایان عونصورلار آراسئندا کیبیر وە آللاهئن نیعمتلرینی اینکار أتمک گلمکتەدیر.
آللاە طارافئندان هر تۆرلۆ نیعمت، زنگینلیک، شان، شؤهرت وە ساعادتلە مۆکافاتلاندئرئلان میللتلر سۇنوندا نانکؤرلۆک أتمەیە، آللاها عیصیان أتمەیە وە دۆنیایا فساد وە ظولمەتمەیە باشلامئشلاردئر.
بو میللتلردە تۇپلوم آحلاق وە ویجدان اؤیلەسینە بۇزولموشتور کی، آرالارئندا حاقیقاتلری بیلن وە گؤرن باعضئ کیشیلر کندیلرینی اویارمایا وە دۇغرو یۇلا گتیرمەیە چالئشمئشلارسا دا سسلرینی یترینجە گۆچلۆ وە أتکیلی چئقارامامئشتئر وە بو میللتلرین فلاکتینی اؤنلەیەمەمیشتیر.
حاققا طالیب اۇلان وە حاققئ بیلنلر ایچین بو کائینات، آللاهئن ایشارتلرییلە دۇلودور. بو ایشارتلری گؤرۆپ، حاطالارئنئ درحال دۆزلتەبیلیرلر. فاقاط کۆفۆر وە شیرکلە گؤزلری قارارمئش اۇلانلار هیچبیر شەیی گؤرەمزلر. نە گؤکتەکی ایشارتلر، نە پەیغامبرلرین موعجیزەلری اۇنلارئ دۇغرو یۇلا گتیرەبیلیر. ساپئقلئقلارئ اؤیلەسینە قۇیولاشمئش وە قالبلری اؤیلەسینە قاتئلاشمئش کی، آللاهئن عاذابئ گلیپ چاتانا قادار گؤزلری آچئلماز. اۇ زامانا ذاتن ایش ایشتن گچمیش اۇلور.
جنابئ آللاە بو گرچکلری گؤز اؤنۆندە بولوندوراراق، قورئانئ کریمین شوعارا سورەسیندە تاریحتە آدلارئنا سئق سئق راستلانان یدی قاویم وەیا اۆممتین جهالت، دالالت وە عینادچئلئقلارئنئ آنلاتمئش وە بونلارئن نە قۇرقونچ عاقئبتلرە اوغرادئقلارئنئ دیلە گتیرمیشتیر.
جنابئ آللاە بو قاویملرین دوروموندان باحثەدرکن، توتوم وە داورانئشلارئنئن، مککەلی کافیر وە مۆشریکلردن فارقلئ اۇلمادئغئنا ایشارت أتمیش وە بو حوصوصتا شو نۇقطالارا دیققاتی چکمیشتیر.
آللاهئن عالامت وەیا ایشارتلری ایکی چشیتتیر:
بونلارئن ایلکینی بو دۆنیادا وە کائیناتتا هر طارافتا گؤرمک مۆمکۆندۆر. عاقلئ أرن بیر کیشی بونلارئ گؤردۆکتن سۇنرا، پەیغامبرلرین ناقلەتتیکلرینین دۇغرو اۇلوپ اۇلمادئغئنئ آنلایابیلیر.
ایکینجی تۆر ایشارتلردە فیرعاوون وە یانداشلارئ ایلە نوحون اۆممتی، عاد، ثمود وە لوط قاویملرینین گؤردۆگۆ عالامتلردیر.
کافیرلرین ذیهنیەتی هر دەویردە عاینئ اۇلموشتور. اۇنلارئن ایعتیراض وە ألشتیریلری دە تملدە عاینئدئر. آللاها، پەیغامبرلرینە وە آحیرتە ایمان أتمەمک ایچین باهانەلری عاینئ اۇلموشتور. نیهایت سۇنلارئ دا عاینئ اۇلموشتور. بونا موقابیل، هر چاغدا پەیغامبرلرین تاعلیماتئ هیچ دگیشمەمیشتیر. سیرت وە آحلاقلارئ حپ عاینئ اۇلموشتور. موحالیفلرینە وردیکلری جواب عاینئ اۇلموشتور. بونون گیبی، آللاهئن ایحسان وە راحمتی دە عاینئ اۇلموشتور. تاریحتە ایکیسینین دە اؤرنگی بۇل بۇل واردئر.
