دؤردۆنجۆ بؤلۆم
ساعید نورسی وە قورئان
ساعید نورسینین قورئانا یر یر دۇغرو یاقلاشتئغئ گؤزلنمکتەدیر. آما اۇ، قورئانا داحا چۇق کندینی، کیتابلارئنئ وە شاگیردلرینی قوتساللاشتئرماق ایچین باشوورور.
آیتلردن بو تۆر آنلاملارئ چئقارماق مۆمکۆن اۇلامایاجاغئ ایچین چۇق یانلئش یۇللارا باشوورور.
مثەلا اۇنا گؤرە قورئانئن 33 آیتیندە کندیسینە وە ریسالەیی نورلارا ایشارت أدیلمکتەدیر. ایددیعاسئنئ ایثبات ایچین أبجد وە جیفری قوللانماقتادئر. بو، چۇغونلوقلا بۆیۆجۆلرین باشووردوغو یۇلدور. ذاتن بو تۆر ایددیعالارئ باشقا بیر یۇللا یاپماق مۆمکۆن دگیلدیر.
آ- أبجد وە جیفر
28 حارفلی عاراب آلفابەسی، سکیز آنلامسئز کلیمەدە بیرلشتیریلمیشتیر. بونلار:
“ابجد – هوز – حطی – کلمن – سعفص – قرشت – ثخذ – ضظغ”
کلیمەلریدیر. بو حارفلرە، 1’دن 1000’ە قادار راقام دگرلری وریلەرک بیر حساب شکلی اۇلوشتورولموشتور. سکیز کلیمەنین بیرینجیسی أبجد اۇلدوغو ایچین بو حسابا “أبجد حسابئ” دەنمیشتیر.
بو حارفلر وە قارشئلئقلارئ آشاغئدادئر.
“أبجد حسابئ” داحا چۇق، بیر جۆملەنین یا دا بەیتین ایچینە اؤنملی اۇلایلارئن تاریحلرینی، آنلاملئ کلیمەلرلە یرلشتیرمک ایچین قوللانئلمئشتئر.
بونا “تاریح دۆشۆرمە” دەنیر. بو حسابئ، غایب بیلگیسینە وە گیزلی ماعنالارا اولاشما یۇلو اۇلاراق قوللانانلار دا چئقمئشتئر. بونلار، جفر یا دا جیفر آدئنئ وردیکلری بیر متۇد قوللانئرلار.
داحا چۇق شیعیلرین وە بۆیۆجۆلرین باشووردوغو جیفردە حارفلرلە سایئلار آراسئندا ایلیشکی قورولاراق اۇنلارا دنک گلن ایشارتلرە اولاشئلمایا چالئشئلئر.
بو، باطئل بیر یۇلدور.
چۆنکۆ أبجد حسابئنئن، کیتاب وە حیکمتتن بیر دایاناغئ اۇلمادئغئ گیبی، گیزلی آنلاملارا یاعنی غایب بیلگیسینە اولاشمانئن دا بیر یۇلو یۇقتور.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ … ﴿۶۵﴾ (سورة النمل)
دە کی: “گؤکلردە وە یردە هیچ کیمسە غایبئ بیلمز؛ سادەجە آللاە بیلیر…” (نمل سورەسی؛ 65)
“… گؤکلردە وە یردە...” دەدیگینە گؤرە ملکلرین، جینلرین وە نبیلرین داحی غایبئ بیلمەدیکلری اۇرتایا چئقار.
“جیفر” یۇلویلا غایب بیلگیسینە اولاشمایا چالئشانلاردان بیری دە ساعید نورسیدیر.
آشاغئدا گؤرۆلەجگی گیبی اۇ ایستەدیگی راقاملارا اولاشماقتا زۇرلانمئش، بونون ایچین آیتلرین جۆملە یاپئسئنئ بۇزمایا، دیل قوراللارئنا وەیا أبجد قوراللارئنا اویمامایا مجبور قالمئشتئر. بونلار دا یتمەیینجە، ایستەدیگی راقاملا آراداکی فارقا “سئرلئ فارق” دیەرک ایشین ایچیندن سئیرئلمئشتئر.
ب- ریسالەیی نورلارلا ایلگیلی ایشارتلر
ساعید نورسی کندیسی، ریسالەلری وە اؤگرنجیلری ایلە ایشارتلر تاشئدئغئنئ ایددیعا أتتیگی 33 آیت آراسئندان أن فاضلا نور سورەسینین 35-نجی آیتی اۆزریندە دورور.
بو آیتلە ایلگیلی ایددیعالارئ گؤرۆلۆنجە دیگرلرینە ایحتیاج قالمایاجاقتئر:
اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۳۵﴾ (سورة النور)
آللاە گؤکلرین وە یرین نورودور. اۇنون نورو، ایچیندە قاندیل بولونان کؤر پنجرە گیبیدیر. قاندیل جامئن ایچیندە؛ جامئ، اینجییی آندئران بیر یئلدئز گیبی، سانکی دۇغویا وە باتئیا عائید اۇلمایان برەکتلی زەیتین آغاجئندان توتوشتورولموشتور. یاغئ، آتش دۇقونماسا بیلە ائشئق یایار گیبیدیر. ائشئق، ائشئق اۆستۆنە! آللاە آیدئنلانمایئ ترجیح أدنی کندی ائشئغئنا یؤنلتیر وە اینسانلارا اؤرنکلر وریر. آللاە هر شەیی بیلیر. (نور سورەسی؛ 35)
آیتین مئالی طارافئمئزدان أکلنمیشتیر. اومارئز قۇنونون ایی آنلاشئلماسئنا یاردئمجئ اۇلور.
ساعید نورسی آیتین، ریسالەیی نورلارئن آدئنا، یازئم تاریحینە وە ایچیندەکی بیلگینین دگرینە ایشارتلر تاشئدئغئنئ ایددیعا أتمکتەدیر.
اۇ، کیتابلارئنا ریسالەیی نور، رسائیلین-نور، ریسالتۆن-نور وە ریسالەئین-نور آدلارئنئ وریر.
ریسالەئین-نور دییە بیر آد اۇلاماز. بو نە تۆرکچەیە، نە عارابچایا، نە دە فارسچایا اویار.
اۇنا گؤرە آیت، دؤرت-بش جۆملەسییلە اۇن آچئدان بو کیتابلارئن آدئنا ایشارت أتمکتەدیر.
-
بیرینجی جۆملە
ساعید نورسییە گؤرە آیتین ریسالەیی نورا باقان بیرینجی جۆملەسی شودور: “مثل نورە کمشکاة فیها مصباح = اۇنون نورو، ایچیندە ائشئق بولونان بیر قاندیل یوواسئ گیبیدیر.”
“یاعنی نورئ ایلاهینین وەیا نورئ قورئانینین وەیا نورئ موحاممدینین میثالی؛ “مشکاة فیها مصباح = ایچیندە ائشئق بولونان بیر قاندیل یوواسئدئر“. بونون ماقامئ جیفریسی، یاعنی جیفرە گؤرە راقام دگری 998’دیر. شددەلی نونو ایکی نون سایارساق ریسالتۆن-نورون راقام دگری دە عاینئ اۇلور. بو سببلە آیت، تامئ تامئنا بو ایسمە ایشارت أتمکتەدیر.”
بو سؤزۆیلە اۇ، “مشکاة فیها مصباح”ئن رسالتۆن-نور اۇلدوغونو سؤیلەمیش اۇلویۇر.
اۇنون یوقارئداکی جۆملەسینی بو دگیشیکلیکلە دۆزنلەرسک شؤیلە اۇلور: “نورئ ایلاهینین وەیا نورئ قورئانینین وەیا نورئ موحاممدینین اؤرنگی ریسالتۆن-نوردور. بونو آچئقچا سؤیلەمییۇر آما بونون اۇلدوغونو، آشاغئدا باشقا جۆملەلرلە ایفادە أدەجکتیر.
ساعید نورسی، راقاملارئ دنکلشتیرمک ایچین آیتتن آلدئغئ جۆملەنین یاپئسئنئ بۇزموش، سۇنرا “کمشکاة” کلیمەسینین “ک” حارفینی قالدئرمئشتئر. یترلی اۇلمایئنجا ریسالتۆن-نور کلیمەسیندەکی “ال” حارفی تاعریفینی “ن” سایمئشتئر.
ریسالتۆن-نور، شؤیلە یازئلئر: “رسالة النور”.
اۇنون دەدیگی “ایکی نوندان” ایکینجیسی، “ال” حارفینین ایدغامئ شمسیە اۇلماسئ سببییلە “نونا” دؤنۆشمەسیندن دۇغان سستیر. بونلارئ یاپماسا ایستەدیگی راقاما اولاشامایاجاقتئر.
-
ایکینجی جۆملە
ساعید نورسییە گؤرە آیتین ریسالەیی نورا باقان ایکینجی جۆملەسی شودور:
“الزجاجة کأنها کوکب دری یوقد = اۇ جام، سانکی اینجی گیبی بیر یالدئزدئر. یاقئلئر…” بو جۆملەنین راقام دگری 546’دئر. ریسالەیی نورون دگری ایسە 548 أدر. ایکیسی آراسئندا “سئرلئ ایکی فارق” ایلە اویوم اۇلماسئ بو ایسمە تام اۇلاراق ایشارت أدر.”
ساعید نورسی آیتتن اۇنجە بیر ایسیم جۆملەسی آلمئش، راقام توتمایئنجا اۇنو ایزلەین فیعیل جۆملەسینین ایلک کلیمەسینی آلمئش وە جۆملە یاپئسئنئ بۇزموشتور.
عارابچا بیلمەینلر مئالدن بونو آنلایابیلیرلر. یینە دە راقامئ توتتورامایئنجا دیل قوراللارئنئ چیگنەیەرک کیتابلارئنئن آدئنئ “ریسالەئین-نورا” چەویرمیشتیر.
بونلارا راغمن قالان فارقا، “سئرلئ ایکی فارق” دیەرک قۇنویو سئر پردەسی ایلە اؤرتمۆشتۆر.
-
اۆچۆنجۆ جۆملە
ساعیدنورسییە گؤرە آیتین ریسالەیی نورا باقان اۆچۆنجۆ جۆملەسی شودور: “من شجرة = آغاچتان“. أگر “من شجرة”دەکی “ة”، واقئفلارداکی گیبی “ه” سایئلسا 598 أدەرک تامئ تامئنا رسائیلین-نور وە ریسالەئین-نورون راقام دگری اۇلان 598’ە دنک دۆشمکلە برابر “من فرقان حکیم = فورقانئ حاکیمدن“ین راقام دگرینە سئرلئ بیر تک فارقلا ایشارتلی بیر اویوم ساغلایاراق هم رسائیلین-نورون “فورقانئ حاکیمین برەکتلی بیر آغاجئ” اۇلدوغونو گؤستریر.
أگر “من شجرة”دەکی “ة”، “ة” اۇلاراق قالسا، اۇ واقیت ماقامئ جیفریسی 993 أدر، اویوما ضارار ورمەین پک آز وە سئرلئ بش فارقلا ریسالتۆن-نورون راقام دگری اۇلان 998’ە اویوم گؤستریر. آنلامئ دا اویوملو اۇلدوغو ایچین آیت بو ایسمە ایشارت أدر.”
آچئقچا آنلاشئلئیۇر کی، ساعید نورسینین کیتابلارئنا “ریسالەئین-نور، رسائیلین-نور، ریسالتۆن-نور” دییە فارقلئ آدلار ورمەسی، ایستەدیگی راقاملارئ دنکلشتیرمە آماجئنا یؤنەلیکتیر.
بورادا ساعید نورسی، اؤنجە آیتتن، باغلاجئیلا برابر تک بیر کلیمە آلمئش وە اۇنا جۆملە آدئنئ ورمیشتیر. سۇنرا راقام دگری 400 اۇلان “ة” حارفینی، دگری 5 اۇلان “ه” ایلە دگیشتیرمیشتیر. یوقارئدا راقام دگرینین 548 اۇلدوغونو سؤیلەدیگی ریسالەئین-نورو بو دفعا 598’ە چئقارمئشتئر.
هر شەیە راغمن راقاملار توتمایئنجا یینە “سئرلئ فارق” پردەسینە سئغئنمئشتئر.
سۇن اۇلاراق آیتە؛ قورئاندا بولونمایان “من فرقان حکیم = فورقانئ حاکیمدن” شکلیندە بیر أکلەمە یاپاراق “ریسالەئین-نورون فورقانئ حاکیمین برەکتلی بیر آغاجئ” اۇلدوغو سۇنوجونا وارمئشتئر.
بونو آیتتەکی یرینە یرلشتیریرسک شؤیلە بیر دوروم اۇرتایا چئقار:
“اۇنون نورو، ایچیندە ائشئق بولونان بیر قاندیل یوواسئ گیبیدیر. اۇ ائشئق بیر جام ایچیندەدیر. اۇ جام، سانکی اینجی گیبی بیر یئلدئزدئر. دۇغودا دا باتئدا دا اۇلمایان برەکتلی ریسالەئین-نوردان توتوشتورولموشتور.”
اۇنون بو ایددیعاسئ، داحا سۇنراکی ایفادەلری ایلە تام اۇلاراق اۇرتایا چئقاجاقتئر.
-
دؤردۆنجۆ جۆملە
ساعید نورسییە گؤرە آیتین ریسالەئین-نورا باقان دؤردۆنجۆ جۆملەسی شودور:
“نور علی نور یهدی اللە لنورە = نور اۆستۆنە نوردور. آللاە نورونا یؤنلتیر.” بونون راقام دگری 999 أدەرک سئرلئ بیر تک فارقلا ریسالتۆن-نورون راقام دگری اۇلان 998’ە اویوملو اۇلاراق آنلامئنئن قووتلی ایلگیسی ایلە ایشارت درەجەسیندە ایمادا بولونور.”
سایئیئ توتتورماق ایچین ایکی جۆملە بیر آرایا گتیریلمیش آما ایکینجی جۆملەنین تۆملجی، یاعنی “مفعولۆن بیهی” آیئقلانمئشتئر. راقام یینە دە توتمایئنجا اۇ “سئرلئ فارقا” سئغئنئلمئشتئر.
ج- ساعید نورسی ایلە ایلگیلی ایشارتلر
ساعید نورسییە گؤرە آیتین “بشینجی جۆملەسی” شودور:
“من یشاء = ایستەینی“. بو جۆملە غایت کۆچۆک بیر فارقلا ریسالتۆن-نور مۆئللیفینین ایسمییلە مشهور بیر لاقابئنا اویوم گؤستریر. أگر “یشاء”داکی موقاددر ضامیر ایظهار أدیلیرسە، “من یشائە” اۇلور.
تامئ تامئنا اویوم ساغلار.
بورادا سؤزۆ أدیلن لاقاب “ال-کۆردی” اۇلمالئدئر. چۆنکۆ راقام دگری 409’دور.
“من یشاء”نئن راقام دگری ایسە 407’دیر. اۇ کۆرد اۇلدوغو ایچین لاقابئ ساعیدی کۆردیدیر. سایئ دنک دۆشمەدیگی ایچین “ال” تاقئسئنئ أکلەمک گرکمیشتیر. کندیسینین لاقابئندان باحثەتمەمەسی دە ایلگینچتیر.
ساعید نورسی بورادا اؤنملی بیر دیل حاطاسئ دا یاپمئشتئر.
“یشاء’داکی موقاددر ضامیر ایظهار أدیلیرسە…” دییۇر.
عارابچادا موقاددر اۇلان ایظهار أدیلەمز. أگر ایظهار أدیلەبیلەجک اۇلسایدئ اۇنا ماحذوف دەنیردی. یشاء’داکی موقاددر ضامیر، اۇنون فاعیلی اۇلان “هو”دیر. “من یشائە”داکی “ە” ایسە ماحذوف اۇلان مفعولدور.
ساعید نورسی سؤزۆندە شؤیلە دوام أدییۇر: “من شجرة مبارکة = برەکتلی بیر آغاچتان” جۆملەسیندەکی بیرینجی “ت” (آچئق تا)؛ “ة” (قاپالئ تا)؛ ایکینجی “ة” (قاپالئ تا) ایسە واقئف یری اۇلدوغوندان “ه” سایئلسا وە “شجرة”دەکی تنوین “ن” سایئلسا 1311 أدر.
بو، رسائیلین-نور یازارئنئن، ریسالتۆن-نورون مۆبارک قوتسی آغاجئ قورئانئن باساماقلارئ اۇلان “عاراب دیلینی” اۇقومایا باشلادئغئ تاریحە تامئ تامئنا ایشارت أدر.
“تاریحچەیی حایاتئنا” گؤرە اۇ، هیجری 1290’دا دۇغموشتور. دەمک کی، 20 یاشئندا “عارابچا” اۇقومایا باشلامئشتئر. حالبوکی اۇ، 14 یاشئندا ایکن دەورینین أن بۆیۆک عالیملریندن اۇلدوغونو ایددیعا أتمکتەدیر.
ساعید نورسی دییۇر کی:
“یکاد زیتها یضیء ولو لم تمسسە نار نور = آتش دگمەسە بیلە، یاغئ ائشئق ساچار گیبیدیر.” نور جۆملەسی، ایشارت أدر کی، رسائیلین-نور مۆئللیفی دە آتشسیز یانار.
عیلیم ألدە أتمک ایچین ماصرافا وە درس سئقئنتئسئنا ایحتیاج دویمادان کندی کندینە نورلانئر، عالیم اۇلور.
أوت، بو موعجیزەلی جۆملەنین اۆچ ایشارتی واردئر؛ ایکیسی ألکتریگە وە رسائیلین-نورا یاپتئغئ ایشارتتیر؛ بونلار بیرر گرچکتیر. اۆچۆنجۆسۆ دە مۆئللیف حاققئندادئر؛ اۇ دا تۆمۆیلە گرچکتیر. تاریحچەیی حایاتئ اۇقویانلار وە همشهریلری بیلیرلر کی؛ مدرسە اوصولۆنە گؤرە “ایظهار” کیتابئندان سۇنرا اۇنبش سنە درس آلماقلا اۇقونان کیتابلارئ، رسائیلین-نور مۆئللیفی یالنئز اۆچ آیدا اۇقوموشتور.
آیتین اۇ جۆملەسی جیفری وە أبجدی اویوملا هم ألکتریگین کشفینین یاقئنلئغئنئ، هم رسائیلین-نورون اۇرتایا چئقماسئنئ، هم دە مۆئللیفینین دۇغومونو ایشارت یۇلویلا حابر وریر. آیرئجا بیر موعجیزە پارئلتئسئ داحا گؤستریر.
شؤیلە کی؛ “یکاد زیتها یضیء = یاغئ ائشئق ساچار گیبیدیر” جۆملەسینین ماقامئ 1279’دور.
“ولو لم تمسسە نار نور = اۇنا آتش دگمەسە بیلە“. نور بؤلۆمۆ ایسە، ایکی تنوین ایکی “نون” سایئلئرسا 1284 أدر. بؤیلەجە هم ألکتریگین یایغئنلاشماسئنئن یاقئن اۇلدوغونو، هم رسائیلین-نورون یاقئنلئغئنئ، هم اۇندؤرت سنە سۇنرا مۆئللیفینین دۇغومونو “یکاد = نەردەیسە” قودسی کلیمەسییلە ماعنن ایشارت أدر. جیفر ایلە دە تامئ تامئنا عاینئ تاریحە اویوم گؤستریر.
بیلیندیگی گیبی ضایئف وە اینجە ایپلر بیرلشتیکچە قووتلشیر، قۇپماز بیر حالات اۇلور. بیر سئررا گؤرە، بو آیتین بو ایشارتلری بیربیرینە قووت وە دستک وریر. اویوم تام اۇلمازسا دا تام حۆکمۆندە اۇلور وە ایشارتی، دلالت درەجەسینە چئقار. } (شوعاعلار)
