بو یازئدا کاپیتالیزمە وە کۇمۆنیزمە قئساجا دگیندیکتن سۇنرا، بۇزولموش دنگەلرە دیققات چکەجک وە فئطراتا اویغون أکۇنۇمیک سیستمین ناسئل اۇلاجاغئنئ آنلامایا چالئشاجاغئز.
اۆچ عاصئردان فاضلادئر گۆچ اۇداقلارئ، آلتئن وە گۆمۆشتن اۆرتیلن پارایئ، کاغئدا دؤنۆشتۆرۆپ اۆزرینە یازدئقلارئ دگرلە دۇلاشئما چئقاردئلار. بونونلا یتینمەدیلر، صئرف قایئدلاردا اۇلان وە حسابتان حسابا ناقیل ایلە قوللاندئرئلان حایالی پارالار اۆرتتیلر. باسئن وە یایئن اۇرگانلارئ واسئطاسئیلا سۆرکلی قۇرقو پۇمپالایاراق پارالارئن، اۇلمایان دگرلرییلە اۇینایئپ بۆتۆن دۆنیایئ سؤمۆرمەیە باشلادئلار.
اۇنلارئ فائیضلی بۇرچ اۇلاراق وردیکلری ایچین هم مالیەتلرین هم دە پارا عارضئنئن آرتماسئیلا اۇرتایا چئقان أنفلاسیۇنو دا بیر سۇپا گیبی قوللانمایا باشلادئلار. بؤیلەجە فئطرات بۇزولدو، طابیعات کیرلندی وە بۇرچ یۆکۆ آلتئندا أزیلن اینسانلارئن یالنئزلئغا ترک أدیلمەسی یۆزۆندن عائیلەلر داغئلدئ.
پارا، هر حۆجرەیە ایحتیاجئ اۇلان اۇکسیژنی وە ایشلنمیش غئدایئ گؤتۆرۆپ اۇنون اۆرتتیگینی دە ایلگیلی یرلرە تاشئیان قان گیبی اۇلمالئدئر. قانئ وۆجودتا آللاە یاراتمئشتئر. پارا دا آللاهئن یاراتتئغئ آلتئن وە گۆمۆشە دایالئ اۇلمالئ؛ مال وە حیذمتی، ایلگیلی یرلرە گؤتۆرمک ایچین سۆرکلی دۇلاشئمدا توتولمالئدئر.
حۆجرەلر قان، اینسانلار دا پارا اۆرتەمزلر. فائیض سؤزلشمەسی، اۆرتیلەمەیەجک اۇلان پارایئ آلماق ایچین یاپئلدئغئندان دنگەلری بۇزموش؛ أکۇنۇمینین، طابیعاتئن وە اینسانلئغئن اؤلۆمۆنە یۇل آچمئشتئر.
طابیعاتتاکی هر وارلئق گیبی اینسان دا آللاهائن آیتیدیر؛ کندینی وە آللاهئن یاراتتئغئ کیتاب اۇلان طابیعاتئ دائیما اۇقور. آللاهئن یاراتتئغئ کیتابئ، ایندیردیگی کیتاب (قورئان) ایلە بیرلیکتە اۇقویاراق اینسانلارئ دۇغرولار أطرافئندا تۇپلاماق وە “دنگە چاغئنئ” قورماق گرکیر.
کاپیتالیزم
کاپیتال، فرانسئزجا سرمایە دەمکتیر. کاپیتالیزم دە سرمایەیە دایالئ أکۇنۇمیک سیستمین آدئدئر. سرمایە صاحیبی، ضارار أتمک ایستەمەدیگیندن پاراسئنئ فائیضلی بۇرچ اۇلاراق ورمەیی ترجیح أدر. بو یۆزدن کاپیتالیزم، بۇرجا دایالئ أکۇنۇمیک سیستم دییە تاعریف أدیلەبیلیر.
أسکیدن پارا، آلتئن وە گۆمۆشتن اۆرتیلدیگی ایچین آغئرلئق وە عایارئ اؤنملییدی. اۇ قۇنودا صاررافلارا گۆونیلیر، پارا اۇنلارا أمانت أدیلیر وە بیر بلگە آلئنئردئ. مثەلا باصرادا قورولان پازارلاردا هرکس پاراسئنئ صاررافا ورەرک یرینە چک (الصک) آلئر وە آلدئغئ مالئن بدلینین اؤدنمەسینی اۇنا حاوالە أدردی. باتئدا بو ایشی یاپانلارا بانکر، وردیکلری بلگەلرە دە بانکنۇت دەنیردی. آلتئنا چەوریلەبیلدیگی ایچین چک وە بانکنۇتلارا گۆونیلیردی. بو گۆون، اۇنلارئن پارا گیبی دۇلاشماسئنئ ساغلادئ.
بانکنۇتلارئن بنیمسندیگینی، آلتئنئن فاضلا طالب أدیلمەدیگینی گؤرن بانکرلر، بۇرچ ایستەینلرە بانکنۇت ورەرک قارشئلئغئ اۇلمایان کاغئدلارئ پیاسایا پارا گیبی سۆردۆ وە فائیض گلیری ألدە أتتیلر.
دەولتە اۇلان گۆونین بانکرە گۆوندن فاضلا اۇلماسئ اینگیلیزلری حارەکتە گچیردی وە 1694’تە مرکز بانکاسئنئ قوروپ آلتئن قارشئلئغئندا ستەرلین باستئلار. ستەرلینین اولوسلارآراسئ قابول گؤرمەسی، اینگیلترەیی دۆنیا أکۇنۇمیسینین لیدری یاپتئ.
زامانلا ستەرلینین سالطاناتئ سارسئلدئ وە 1944’تە برەتۇن وودز آنلاشمالارئیلا آمەریکان دۇلارئ آلتئنا چەوریلەبیلن تک پارا سایئلدئ وە ستەرلینین یرینی آلدئ. بیر سۆرە سۇنرا آمەریکان أکۇنۇمیسی دە بۇزولدو. ساتتئغئ ماللاردان داحا فاضلاسئنئ آلمایا باشلایئنجا دۆنیادا دۇلار چۇغالدئ. دۇلارئ آلتئنلا دگیشتیرنلرین دە چۇغالماسئ یۆزۆندن آمەریکان آلتئن رزەرولری آزالمایا باشلایئنجا باشقان نیکسۇن، 1971’دە دۇلارئن آلتئنا چەوریلەبیلیرلیگینە سۇن وردی. بؤیلەجە آلتئنا قارشئلئق چئقارئلان کاغئد پارا قالمادئ. بوگۆن دۇلارئن، آورۇنون وەیاباشقا بیر کاغئد پارانئن گرچک دگری، حوردا دگریندن فاضلا دگیلدیر.
گرچکتە بیر دگری اۇلماماسئنا راغمن مرکز بانکالارئ، آمەریکان دۇلارئنئ آلتئن گیبی رزەرو پارا سایئپ قارشئلئغئندا پارا باسمایا دوام أتمکتەدیرلر. بانکالار دا مرکز بانکالارئنئن پاراسئنئ رزەرو پارا سایئپ کاغئد داحی اۇلمایان وە سادەجە بانکا قایئدلارئندا بولونان حایالی پارالارئ، هر گچن گۆن داحا فاضلا اۆرتینجە آلدئقلارئ فائیض، دۇلاشئمداکی پارانئن قات قات اۆستۆنە چئقتئ.
مثەلا تج. مرکز بانکاسئ وە بددق. (بانکاجئلئق دۆزنلەمە وە دنتلەمە قورومو) اینترنت سیتەلریندە یر آلان بیلگیلرە گؤرە 5 شوبات 2016 تاریحی ایعتیبارییلە دۇلاشئمدا اۇلان کاغئد وە ماعدنی پارا میقتارئ 104 میلیار تل’دیر. 8 شوبات 2016 تاریحی ایعتیبارییلە بانکاجئلئق سکتؤرۆنۆن تۇپلام کرەدیسی (بیر تریلیۇن 513 میلیار 877 میلیۇن) تل’دیر. یاعنی تۇپلام پارانئن اۇن دؤرت بوچوق قاتئندان فاضلاسئ فائیضلی کرەدی اۇلاراق وریلمیشتیر. دۇلاشئمدا اۇلان 104 میلیاردان سادەجە 10.5 میلیارئ بانکالارئن کاسالارئندا قالانئنئن، کیشی وە قورولوشلارئن أللریندە اۇلدوغو دیققاتە آلئنئرسا بانکالارئن، کاسالارئنداکی پارانئن تام 144 قاتئ حایالی پارا اۆرتتیکلری وە اۇلمایان بو پارایئ فائیضلی بۇرچ اۇلاراق وردیکلری اۇرتایا چئقار.
بو تاریحتە کرەدی فائیضی 13-12% جیوارئندایدئ. 12%’یە گؤرە یئللئق فائیض 181.7 میلیار لیرا، 13%’ە گؤرە دە 196.8 میلیار أدر. دەمک کی بانکالار، کاسالارئنداکی پارانئن 18 قاتئندان فاضلا فائیض آلماقتادئرلار. بونا گجیکمە فائیضلری دە قاتئلئرسا میقتار داحا دا آرتار. بیر دە بۇرجونو اؤدەیەمەدیگی ایچین ماللارئ أللریندن آلئنانلار دۆشۆنۆلۆرسە سؤمۆرۆنۆن بۇیوتو داحا ایی آنلاشئلئر.
اؤدنن فائیض، مالیەتلرە أکلندیگی ایچین فیاتلار آرتماقتا، حالق سئقئنتئیا گیرمکتە، اۇرتا أصناف مۆشتری قایبەتمکتە، بۆیۆک ایش یرلری دە بوندان أتکیلنمکتەدیر. دۇغان پارا ایحتیاجئ، فائیضلی بۇرچ ایلە قارشئلاندئغئ ایچین دەولتلر دە داحیل هرکس پارا بابالارئنئن کؤلەسی حالینە گلمکتەدیر.
بو سیستمدە أن ضایئف قۇنومدا اۇلانلار، پارا بابالارئدئر. چۆنکۆ أللریندەکی گۆچ، سادەجە بیر بالۇندور. پاتلارسا گرییە، حوردا دگریندن فاضلا دگری اۇلمایان کاغئد پارچالارئ قالئر. مثەلا آبد. حۆکومتی، دۇلارئ قالدئردئغئنئ ایعلان أتسە، هاوالارئندان گچیلمەین دۇلار میلیاردرلری، بش پارایا موحتاج حالە گلیرلر.
گؤرۆلدۆگۆ گیبی فائیضلی سیستم، دۆنیایئ بیر یانغئن یرینە، فائیضلی پارا قوللانانلارئ دا بیرر اویوشتوروجو مۆبتلاسئنا چەویرمیشتیر.
کۇمۆنیزم
کۇمۆنیستلر، ایقتیدارا گتیرەجکلری وە هر شەیە اۇرتاق أدەجکلری واعادییلە ایشچی صئنئفئنئ حارەکتە گچیریر، باشارئلئ اۇلونجا اؤزل مۆلکیەت وە میراث حاققئنئ قالدئرئر، هر شەیی تکللرینە آلئرلار. پارتینین أن اۆست قارار اۇرگانئ پۇلیتبۆرۇدور. روسیادا لنین وە ستالین، 7 کیشیلیک پۇلیتبۆرۇنون ایلک اۆیەلری آراسئندایدئلار. پۇلیتبۆرۇ باشقانئ سۇویەتلر بیرلیگینین دە باشقانئ، ساوونما باقانئ ایسە گیزلی پۇلیس اؤرگۆتۆ کگب.نین شفییدی.
قانون وە قورال تانئمادئقلارئ ایچین لنین وە ستالین گیبی دیکتاتؤرلر؛ أکۇنۇمیک، سۇسیال، بیلیمسل، دینی وب. آلانلاردا أتکین وەیا أنگل گؤردۆکلری یۆزبینلرجە کیشییی اؤلدۆردۆ، حالقئ اینیم اینیم اینلتتیلر.
