کۇمۆنیزم
کۇمۆنیستلر، ایقتیدارا گتیرەجکلری وە هر شەیە اۇرتاق أدەجکلری واعادییلە ایشچی صئنئفئنئ حارەکتە گچیریر، باشارئلئ اۇلونجا اؤزل مۆلکیەت وە میراث حاققئنئ قالدئرئر، هر شەیی تکللرینە آلئرلار. پارتینین أن اۆست قارار اۇرگانئ پۇلیتبۆرۇدور. روسیادا لنین وە ستالین، 7 کیشیلیک پۇلیتبۆرۇنون ایلک اۆیەلری آراسئندایدئلار. پۇلیتبۆرۇ باشقانئ سۇویەتلر بیرلیگینین دە باشقانئ، ساوونما باقانئ ایسە گیزلی پۇلیس اؤرگۆتۆ کگب.نین شفییدی.
قانون وە قورال تانئمادئقلارئ ایچین لنین وە ستالین گیبی دیکتاتؤرلر؛ أکۇنۇمیک، سۇسیال، بیلیمسل، دینی وب. آلانلاردا أتکین وەیا أنگل گؤردۆکلری یۆزبینلرجە کیشییی اؤلدۆردۆ، حالقئ اینیم اینیم اینلتتیلر.
سۇویەتلر بیرلیگینی أکۇنۇمیک آچئدان ألە آلئرساق، اۇرادا کۇلحۇز دەنن وە اۆرتیم آراچلارئندا اۇرتاقلئغا دایانان تارئم ایشلتمەلری قورولدو وە مرکزی پلانلامایا باغلاندئ. کۇلحۇزجو دەنن اۆیەلرە ایعتیبارن آصغاری اۆجرت وە دؤنم سۇنوندا، أمکلرینە گؤرە اۆرتیمدن پای وریلدی. کۇلحۇزدا هر عائیلەنین کندیسینە عائید باحچەسی، تارلاسئ وە بیرقاچ حایوانئ اۇلابیلیردی.
کۇلحۇزلاردان باشقا سۇوحۇزلار واردئ. بونلار، اۆرتیم آراچلارئ اۆزریندە دەولت مۆلکیەتینە دایالئ تارئم ایشلتمەلرییدی. باشلایاراق ایستیملاک أدیلن بۆیۆک تۇپراقلار اۆزریندە سۇوحۇزلار قورولدو. سۇنرا بونلار گرک سایئ گرک آلان باقئمئندان سۆرکلی بۆیۆدۆ وە کۇلحۇزلاردان داحا یۆکسک بیر تارئم اۆرتیمی گرچکلشتیردی. چالئشانلار، سۇوحۇز یؤنتیجیسینین قارارئیلا ایشە آلئنئر وە ایشتن چئقارئلئردئ. آلدئقلارئ اۆجرت یاپتئقلارئ اۆرتیمە گؤرە ایدی آما دیگر دەولت چالئشانلارئنا گؤرە داحا آزدئ.
گؤرۆلدۆگۆ گیبی ایشچیلری هر شەیە اۇرتاق أتمە واعادییلە ایقتیدارا گلن کۇمۆنیستلر دە حالقئ بیر باشقا شکیلدە کؤلەلشتیردیلر.
فئطراتا اویغون أکۇنۇمیک سیستم
اینسانئن وە تۆم وارلئقلارئن یاپئسئنئ اۇلوشتوران، گلیشتیرن وە دگیشتیرن قانون وە قوراللار بۆتۆنۆنە فئطرات دەنیر. فئطرات، دۇغرو بیلگینین قایناغئدئر. دۇغرو دین دە فئطراتتئر. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
یۆزۆنۆ دۇسدۇغرو بو دینە، آللاهئن قۇیدوغو فئطراتا چەویر. اۇ، اینسانلارئ اۇنا گؤرە یاراتمئشتئر. آللاهئن یاراتتئغئنئن یرینی توتاجاق بیر شەی یۇقتور. اینسانلارئن چۇغو بیلمەسە دە دۇغرو دین بودور. (روم سورەسی؛ )
یاراتئلان هر شەی آللاهئن آیتیدیر. یاراتئلمئش آیتلردن اۇلان اینسان، ایندیریلمیش آیتلری گؤرۆر وە قاورارسا اۇنلارلا بۆتۆنلشیر وە اۇنلارئن دا آللاهئن آیتی اۇلدوغونو آنلار. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
آیتلریمیزی اۇنلارا، هم چەورەلریندە هم دە کندی ایچلریندە گؤسترەجگیز، سۇنوندا اۇنون (قورئانئن) گرچک اۇلدوغو اۇنلار آچئسئندان اییجە آنلاشئلاجاقتئر. (فوصصیلت سورەسی؛ )
بو سببلە قاتئقسئز اۇلاراق قورئاندان اؤگرنیلن هر شەی، اینسانئ راحاتلاتئر وە موتلو أدر. فئطراتا اویغون أکۇنۇمیک سیستم دە اؤیلەدیر. مۆسلۆمانلار، اوزون عاصئرلاردان بری قورئانئ حایاتلارئندان چئقاردئقلارئ ایچین سیستم بۇزولموش وە چؤزۆم اۆرتەمز اۇلموشلار؛ بۇشلوغو، کاپیتالیستلر وە کۇمۆنیستلر دۇلدورموشتور.
کؤلەلیک فئطراتا ترستیر
فئطرات، حۆر اۇلمایئ گرکتیریر. چۆنکۆ هر شەیین صاحیبی آللاەتئر. یاراتان، بسلەین، بۆیۆتن، کیشییە شاە دامارئندان یاقئن اۇلان وە هر شەیی دنتیمی آلتئندا توتان اۇدور. اۇ، کندیندن باشقاسئنا قول وە کؤلە اۇلمایئ کسین اۇلاراق یاساقلار. آللاەتان باشقاسئنا قوللوق أتمەین کیشی، حۆرریەتین دۇروق نۇقطاسئنا اولاشئر. بو سببلە هر مۆسلۆمان، قئلدئغئ نامازئن هر رکعاتئندا آللاها شو سؤزۆ وریر:
(آللاهئم!) یالنئز سانا قول اۇلور وە یالنئز سندن یاردئم دیلەریز. (فاتیحا سورەسی؛ )
دینین اؤزۆ ایماندئر. ایمانئن تملی دە قالب ایلە تاصدیقتیر. قالب اینسانئن ایچ دۆنیاسئندادئر. اینسان بورادا آلابیلدیگینە حۆردۆر. هیچبیر اینانچ، اینسانا زۇرلا قابول أتتیریلەمز. أن باسقئجئ رژیملر داحی اینسانئن قالبینە حۆکمەتمەیی باشارامازلار. آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
دیندە زۇرلاما اۇلماز. دۇغرو ایلە أگری بیربیریندن اییجە آیرئلمئشتئر. کیم آزغئنلارئ تانئماز دا آللاها اینانئرسا، قۇپماسئ ایمکانسئز أن ساغلام قولپا یاپئشمئش اۇلور. دینلەین وە بیلن آللاەتئر. (باقارا سورەسی؛ )
کؤلەلیک وە جاریەلیک اینسان فئطراتئنا اویماز. أسیرلری کؤلە وەیا جاریە یاپماق وە جاریەلرین جینسللیگیندن نیکاحسئز اۇلاراق یارارلانماق قورئانا وە نبیمیزین اویغولامالارئنا ترستیر. فاقاط قورئانئن آرد سئرایا قۇنماسئیلا بیرلیکتە آیتلر اۆزریندە دیل قوراللارئنا آیقئرئ آنلام قایماسئ یاپئلاراق ینی بیر آلغئ اۇلوشتورولموش وە ساواش أسیرلرینی اؤلدۆرمک، کؤلەلشتیرمک وە جاریەلرین جینسللیگیندن یارارلانماق، سۆننی وە شیعی بۆتۆن مذهبلرین اۇرتاق گؤرۆشۆ حالینە گتیریلمیشتیر.
کرەدی سیستمی فئطراتا ترستیر
کرەدی کلیمەسی، عارابچا “القرض =قارض =قارد” کلیمەسیندن آلئنمئشتئر؛ گری آلماق اۆزرە وریلن مال وەیا پارا آنلامئنا گلیر. تۆرکچەدە “قارض” شکلیندە قوللانئلئر. فائیضسیز بۇرجا “قارضئ حاسن” دەنیر. کرەدی سیستمی فائیضلی بۇرجا دایانئر. بو سیستمدە ایشلملر، بانکالار آراجئلئغئ ایلە یۆرۆتۆلۆر.
فائیضلی بۇرچ، اؤتەدن بری بیلینن بیر اویغولامادئر. اؤنجەلری، بللی بۆیۆکلۆکتە تاصارروفو اۇلانلار فائیضلی بۇرچ ورەبیلیرکن بانکالارئن قورولماسئ ایلە کۆچۆک تاصارروف صاحیبلری دە بۇرچ ورەبیلیر حالە گلمیشلردیر. اۇنلار بۇرجو بانکایا وریرلر، بانکادا بۆیۆک فۇنلار اۇلوشور وە اویغون گؤرۆلن کیشیلرە کرەدی اۇلاراق وریلیر.
کرەدی آلانلار، وردیکلری فائیضی مالیەتلرینە أکلەرلر. اۆرتیمدن پازارلامایا قادار هر صافحادا فیاتلارا أکلنن بو مالیەت، فیاتلارئ سۆرکلی یۆکسلتیر. تاصارروف صاحیبینین آلاجاغئ فائیض بوندان دۆشۆک اۇلور. بانکا، کرەدی وردیگی کیشیدن فائیض آلئرسا تاصارروف صاحیبینە وریر. اۆرتیم سۆرجینین تۆم آشامالارئ گؤز اؤنۆنە آلئنئرسا بؤیلە بیر اۇرتامدا فیات آرتئشئ أن آز جیوارئندا اۇلور. تاصارروف صاحیبینین آلاجاغئ فائیض، فیات آرتئشلارئ قارشئسئندا یۇق اۇلدوغو گیبی آناپارادان دا قایبئ اۇلور. پاراسئنئ بیر کناردا ساقلایانلارئن قایبئ داحا بۆیۆکتۆر. فائیضین سبب اۇلدوغو فیات آرتئشلارئ، حالقئن ثروتینی حئزلا أریتتیگی ایچین اینسانلار ورەسیەیە اؤزندیریلیرلر. بیر سۆرە سۇنرا بیرچۇق کیمسە بۇرجونو اؤدەیەمز حالە گلیر. دۆککانلار مال، بانکالار پارا دۇلو اۇلدوغو حالدە پیاسا دورور وە دارلئق باش گؤستریر.
تۇپلومدا گیریشیمجی آزدئر. گری اؤدەیەمەمە تهلیکەسی وە تەمینات گؤسترمە زۇرونلولوغو سببییلە کرەدی آلان گیریشیمجی سایئسئ داحا دا آز اۇلور. بؤیلەجە بیرقاچ کیشی بیر یاندان کرەدی یۇلویلا بۆیۆک بیر سرمایەیە حۆکمەتمەیە باشلارکن دیگر یاندان دا فائیض یۆکۆ آلتئنا گیررلر. یۆکۆ حالقا تاشئتماق ایچین بۆیۆک ایش یرلری آچئپ رکلام یاپاراق پیاسایئ ألە گچیرمەیە چالئشئرلار. زامانلا کۆچۆک ایش یرلری قاپانئر. تۇپلوم، کرەدی ورنلرلە آلانلار آراسئندا قالئر. آلدئغئ کرەدییی اؤدەیەمەینلر دە بالۇن گیبی سؤنرلر.
حالقئن آلئم گۆجۆ دۆشتۆکچە فیاتلارئ آشاغئیا چکمک ایچین کالیتە دۆشۆرۆلۆر. بو سببلە فائیضلی سیستمدە ماللارئن وە غئدالارئن کالیتەسی گیتتیکچە دۆشر. بو دا باشقا سئقئنتئلارئن قایناغئ اۇلور.
فئطرات، پارانئن سربستچە
دۇلاشماسئنئ گرکتیریر
پارانئن کندیسی، هیچبیر ایحتیاجئ قارشئلاماز. نە یەنیر نە ایچیلیر نە دە گییلیر. آما اۇنونلا هر تۆرلۆ ایحتیاج قارشئلانابیلیر. بو سببلە پارا، دامارداکی قان گیبی سۆرکلی دۇلاشمالئدئر. دۇلاشئمدا اۇلمایان پارا، دۇلاشئمدا اۇلمایان قان گیبی ضارار ورمەیە باشلار.
قورئان، بیریکتیرمەیی دگیل؛ اینفاقئ أمرەدر. عارابچادا تۆنلە؛ “النفق = نافاق” دەنیر. “اینفاق”؛ بیر شەیی تۆنلدن گچیرمک گیبیدیر. قورئاندا بیریکتیرمە ایلە ایلگیلی بویروق یۇقتور، بۆتۆن بویروقلار “اینفاقا” یاعنی حارجامایا یؤنەلیکتیر. قان، ناسئل دامارلاردان گچیپ وۆجودا یایئلئرسا، گلیر وە ثروت دە اینفاق یۇلویلا، یاعنی حارجاما کاناللارئیلا تۇپلوما یایئلئر.
