قورئان قاردشلیگیندە اۇرتاق نۇقطالار
قورئان بیر واحدت کیتابئ اۇلماسئ حاسبییلە، بیر تاقئم فارقلئلئقلارئ کناردا توتما اؤزللیگینە صاحیبتیر. کی بونلار اؤزۆ ایعتیبارییلە مۆمینلری تفریقایا دۆشۆرەبیلەجک حوصوصلار دگیلدیر. لاکین شەیطانئن قئشقئرتماسئیلا بؤلۆنۆپ پارچالانماق گیبی حاطالارا دۆشۆلدۆگۆ ایچین، واحی دیققاتلری اۇرتاق نۇقطالارا چکمەیی آماچلاماقتادئر.
بو آنلامدا بیزلر، حپیمیز ایچین وازگچیلمز اۇلان دگرلر چرچیوەسیندە بیر آرایا گلمیش اۇلان قاردشلریز. اؤیلە ایسە آرتئق آیرئ اۇلان یؤنلریمیزی دگیل، عاینئ اۇلان عونصورلارئمئزئ اؤن پلانا چئقارمالئیئز؛ وە بؤیلەلیکلە اۇنلارئن حاطئرئنا اوزاقلاشئپ داغئلماقتان وازگچملی وە بیر آن اؤنجە بولوشوپ بۆتۆنلشملیییز. ایستەرسنیز اۇرتاق نۇقطالارئمئزدان بیرقاچئنئ سئراسئیلا ألە آلمایا چالئشالئم:
1- راب بیرلیگی
مەولامئز چشیتلی عئرقلارا، مذهبلرە، طاریقاتلارا وە جماعاتلرە بؤلۆنمۆش اۇلان مۆسلۆمانلارئن آراسئنداکی أن اؤنملی اۇرتاق حاقیقاتتیر. آللاە تعالانئن بو یۆجە واصفئنئ کندیسی ایچین بیر تسلیمیەت قۇنوسو گؤرن هر مۆمین، عاینئ آماجا یۇغونلاشمئش اۇلان قاردشلرییلە گرکلی اۇلان دۇستلوق ایلیشکیسینی قورمالئدئر. راببینە اۇلان سەوگی وە سایغئسئنئن گرگی بودور چۆنکی! اۇنون حاطئرئنا هر تۆرلۆ کۆسکۆنلۆگە وە دارغئنلئغا سۇن ورمک، تاعبیری جائیزسە تۆم مۆسلۆمانلارئن بۇینونا بۇرچتور.
“راب” قاورامئنئن “تربیە أدن” آنلامئنا گلدیگینی دە ایفادە أدرسک، اۇ زامان وورغو داحا نت بیر شکیلدە یۇغونلاشاجاقتئر. بونا گؤرە هر کیم کی بؤلۆجۆلۆک پشیندە ایسە، دەمک کی گرکلی اۇلان “واحی أگیتیمیندن” گچمەمیشتیر. راببیمیزین تربیەسیندن قاچان بو گیبی آحلاق یۇقسونلارئ، آیتلرین حۆکۆملرینە سئرت چەویرمیش یالانجئلاردئر. دۇلایئسئیلا اۇنلارئن یؤنلیپ ایطاعات أتتیکلری، بشری کاراکترلردن باشقاسئ دگیلدیر.
“راب” یرینە قۇیدوقلارئ کیشیلرین دۆشۆنجەلری چرچیوەسیندە یاشامایئ ترجیح أدن بو غافیللر، قوللوغو کندیلری گیبی عاجیزلرین اؤنۆندە سرگیلەمەیی ترجیح أدن زاواللئلاردئر. ذاتن دۆشمۆش اۇلدوقلارئ ذیللت، کندیلری ایچین بلا اۇلاراق یتمکتەدیر. بو آنلامدا هرکس کیمین حۆکۆملرینە گؤرە یاشادئغئنا دیققات أتملی وە یالنئزجا ایلاهی أمیرلر دۇغرولتوسوندا داورانئشلار اۇرتایا قۇیمایا چالئشمالئدئر. ایشتە اۇ زامان واحیین قاردشلیک مئقناتئسئ بیزی وار گۆجۆیلە چکەجک وە واحدت آنلایئشئندا قایناشتئراجاقتئر. راببیمیز کی بیزلرین بیر اۇلمامئزئ وە اۆممت بیلینجییلە حارەکت أتمەمیزی ایستەمکتەدیر. اۇ زامان بیزە دۆشن “باشئمئزئن اۆستۆنە” دەمک دگیل دە نەدیر؟ اۇنون بویروغو هر حۆکمۆن اۆستۆندەدیر. اۇنون أمیرلرینی ایشیتیپ ایطاعات أتمک بیزلر ایچین سادەجە بیر گؤرەو دگیل عاینئ زاماندا بیر شرفتیر!
2- دین بیرلیگی
ایسلام، واحییلە آچئقچا تسجیللندیگی گیبی حاق اۇلان تک دیندیر؛ کی منسوبلارئ آراسئنداکی اۇرتاق یاشانتئ شکلینین بیر نویع قورومساللاشماسئدئر. بونا بینائن دینی بیر اۇلانلار، عاینئ حایات طارزئنئ اینشا أدن ایشچی قۇنوموندادئرلار وە بوندان دۇلایئ بیربیرلرینە جیددی آنلامدا ایحتیاجلارئ واردئر. چۆنکی سلامت دەنیلن بو قاردشلیک بیناسئندا، هر بیری فارقلئ یؤندە موحاببت اوستالئغئنا صاحیبتیر.
سۇنوچتا یاپئلاجاق اۇلان أثر، بیزلری عاینئ آپارتماندا ایسکان أتمکتە اۇلان قۇمشولارا دؤنۆشتۆرەجکتیر. فاقاط شو دا وار کی، بؤیلە بیر پرۇژەنین میعمارئ ریوایتلردە دگیل، آیتلردە بلیرتیلمیشتیر. ایلاهی یتکییە عائید اۇلان بو دین، آصلا اینسانلارئن مۆداحالەلرینە مۆساعادە أتمز. بو اینجەلیک ایسە حورافە وە تاعاصصوبون اؤنۆنە گچمەیی ساغلامئش اۇلور. دەمک کی دین، بشری أکلەمەلرە یا دا چئقارمالارا ماعروض قالدئغئندا، فارقلئلاشماق وە گروپلاشماق قاچئنئلماز اۇلماقتادئر.
فاقاط موحاطابلار حالیص بیر شکیلدە اۇنو عامللرینە تاشئدئغئ مۆددتچە، تۆم قاوغالارئ وە ساواشلارئ برطاراف أدیپ ائصلاحئ وە رفاهئ حاکیم قئلماقتادئر. بو ماعنادا مۆسلۆمانلار آراسئندا بیر پرۇبلم وارسا، بو اۇنلارئن آصلئندا عاینئ دینی اۇتۇریتە قابول أتمەدیکلری ایچیندیر کی بونون باشقا بیر ایضاحئ یۇقتور.
آللاهئن دینینە تابیع اۇلدوغونو سؤیلەین نیجەسی واردئر کی، آصلئندا قوللارئن حۆکۆملرینە اویماقتادئرلار. شەیحلر، عالیملر، حۇجالار وە اۆستادلار بونلارئن باشئندا گلمکتەدیر. شو دا وار کی عئرقئنئ، مذهبینی، طاریقاتئنئ وە جماعاتینی عادتا بیر دین گیبی قابول أدنلرین دینداش اۇلدوقلارئنئ ایددیعا أتمەسی عاقئل اؤتەسی بیر دورومدور!
3- کیتاب بیرلیگی
قورئان، حایاتئن هر آلانئنا یؤنەلیک ایندیریلمیش اۇلان بیر یاسالار بۆتۆنلۆگۆدۆر. سۆننتوللاە دەنیلن ایلاهی قوراللارئ بیزلرە سونان بو أشسیز رهبر، ایچریگیندە حوضور وە موتلولوق نامئنا هر تۆرلۆ فۇرمۆلۆ بارئندئرماقتادئر. بونلارئن باشئندا ایسە بیرلیک وە برابرلیک گلمکتەدیر. بو آنلامدا واحی، واحدت آلغئسئ ایچیندە اۇلوشتورولاجاق اۇلان اۆممتین یگانە عونصورودور. بیرەیلرین بؤیلە بیر قایناقتان بسلنمەسی دوروموندا، هر تۆرلۆ تفریقا اۇرتادان قالقاجاقتئر.
قورئان بیر میحنک تاشئ اۇلاراق قابول أدیلدیگیندە یاعنی نەیین دۇغرو یا دا نەیین یانلئش اۇلدوغونو آنلاما حوصوصوندا بیر اؤلچۆ اۇلاراق آلئندئغئندا، ایحتیلافلارئن تۆمۆنە سۇن ورەجک وە بؤلۆنمەنین هر چشیدینە أنگل اۇلاجاقتئر. چۆنکی اۇ، واحدت دووارئنداکی کرپیچلرین بیربیرینە سئقئجا باغلانماسئنئ ساغلایان بیر قاردشلیک حارجئدئر. آما نە وار کی هر نە زامان مۆسلۆمانلار بؤیلە بیر نیعمتی گری پلانا آتئپ بشری اۇلغولارا سارئلئرلارسا، ایشتە اۇ زامان آیرئلئق رۆزگارئنا قاپئلئپ بیر یاپراق گیبی اۇردان اۇرایا ساورولاجاقلاردئر. نیهایتیندە بوگۆن یاشادئغئمئز دوروم دا باریز بیر اؤرنکتیر.
قورئان مهجور بئراقئلئپ ترک أدیلمیش وە بشری قایناقلارا یؤنەلیک بیر حارەکت اۇلوشتورولموشتور. آللاهئن کیتابئ بیر کنارا آتئلمئش، حۇجالارئن یازدئقلارئ ایسە حاقیقاتین قایناغئ گیبی موعاملەیە تابیع توتولموشتور. هرکس کندی شەیحینین کیتابئنئ موطلاق دۇغرو اۇلاراق قابول أتمیش وە دینینی اۇندان اؤگرنمیشتیر.
قورئاندا نە یازئلدئغئئندان ذررە قادار حابری اۇلمایان سؤزدە مۆسلۆمانلار، عالیم اۇلاراق نیتەلندیردیکلری کیشیلرین أثرلرینی حافئظالارئنا ناقشەتمیشلردیر. دوروم بؤیلە اۇلونجا هرحانگی بیر قۇنودا نەیین گرچک وە نەیین یالان اۇلدوغونو آنلاماق ایمکانسئز بیر حالە دؤنۆشمۆشتۆر. چۆنکی حۇجالارئن آراسئنداکی فارقلئ دۆشۆنجە وە یۇروملار، دۇغال اۇلاراق اۇنلارئ تاعقیب أدن اۇقورلارئنا یاعنی حالقا دا سیرایت أتمیشتیر. بو کز اۇرتادا حاقیقات آدئنا بینلرجە قایناق پەیدا اۇلموشتور. اۇیسا کی حاقیقاتین تک وە موطلاق قایناغئ واحیدیر.
هر کیم بیر اینسانئن یازدئغئ کیتابا بؤیلە بیر صئفاتئ یاقئشتئرئرسا وەیا اۇ شکیلدە بیر دیالۇگ قورارسا، ایشتە اۇ زامان اۇنو ایلاهی بیر بیلدیری یرینە قۇیموش اۇلور. قورئانا شیرک قۇشماق آدئنئ ورەجگیمیز بو گۆناە، موحاطابئنئ مۆشریک قۇنومونا دۆشۆرۆر. آصلئندا ألبتتە کی هر تۆرلۆ کیتابئ اۇقومالئیئز. فاقاط هیچبیر أثری گرچگین کسین بلگەسی اۇلاراق گؤرمەملیییز. راببیمیزدن گلنین آنجاق حاقیقات اۇلدوغونو بلیرتن آیت مئاللریندە دە سؤیلنیلدیگی گیبی، اۇنون دئشئنداکیلر آصلا دۇغرونون اۇرتاغئ گیبی آلغئلانمامالئدئر.
قورئانا داعوت أدن وە واحیین ایچریگینە اویغون اۇلان هر کیتابتان فایدالانئلمالئدئر. آنجاق بو دوروما ترس دۆشتۆگۆ مۆددتچە، ذررە قادار یاقلاشئلمامالئدئر. قورئان نەیە دۇغرو دەرسە، حاقیقات اۇدور. اۇنا آیقئرئ اۇلان هر ایددیعا یالاندئر. نۇرمالدە مۆسلۆمان بیر تۇپلومدا هر کیمە سۇراجاق اۇلساق، دۇغال اۇلاراق ألبتتە کی عاینئ کیتابا ایمان أتتیگینی سؤیلەیەجکتیر. فاقاط مەوضوع اۇنو رهبر أدینمەیە گلینجە، ایش چئغئرئندان چئقماقتادئر. شؤیلە کی کیمیسی اۇنون ایچریگینە بیلە باقمایا تنززۆل أتمەمەسینە راغمن، یینە دە مۆمینلردن اۇلدوغونو سؤیلەمکتەدیر. اۇیسا کی نەیە ایناندئغئنئ بیلە بیلمەین بؤیلە بیر کسیم، واحیین ألشتیردیگی بیر کیتلەدیر.
اۇنلارئن ایشی گۆجۆ هوا وە توتقولارئیلا حارەکت أتمکتیر. بیر اؤتەسی ایسە اۇنون حاقیقاتلرینە شاهید اۇلدوغو حالدە بونو ایعتیراف أتمەمکتەدیر. چۆنکی لیدرلرینین، آتالارئنئن وە گلەنکلرینین باقئش آچئسئنا اویمایان هر شەی اۇنلار ایچین یانلئشتئر. بونلارئن چۇغوسو واحیین بیر موصحاف ایچیندە أولرە سوس اۇلسون دییە ایندیریلدیگینی ظاننەدرلر. شو کی بو گیبیلر، “حایات کیتابئ” اۇلان بو رهبری دووار چرچیوەسی دورومونا گتیرمەیە چالئشماقتادئرلار. ایشلری گۆچلری سادەجە یۆکسک یرلرە آسئپ بکلتمکتیر. حاتتا بونلارئن باعضئلارئ اۇنونلا مکانلارئنا اۇتانتیک هاوا ورمەیە اوغراشئرلار.
قورئانا تاریحی بیر أثر موعاملەسی یاپان بو ویجدانسئزلار اۇلا کی اۇنون ایچینی آچسالار، بو کز دە یالنئزجا ایندیریلدیگی دیل ایلە اۇقوماقتا وە آنلاماق ایچین ذررەجە أمک ورمەمکتەدیرلر. بونلار ایچین اۇ، یالنئزجا یۆزۆندن اۇقونوپ یرینە قۇنولان بیر متین دگریندەدیر. هلە بونلارئن آراسئندا بیریلری واردئر کی، اۇنا بیر شیعیر گیبی یاقلاشئپ گجە گۆندۆز بستە یاپماقتادئرلار. اۆستەلیک اۇنون دیریلر ایچین ایندیریلدیگینی اونوتوپ حاتیم آدئ آلتئندا اؤلۆلر ایچین اۇقوماقتا وە بونو ایسە اۆجرت قارشئلئغئندا یاپئپ جیددی گلیرلر ألدە أدەجکلری تیجاری بیر رانتا دؤنۆشتۆرمکتەدیرلر.
دۇلایئسئیلا مۆسلۆمانلار هر نە قادار کیتابلارئنئن فارقلئ اۇلمادئغئنئ سؤیلەسە دە، گرچک بونون تام عاکسینی اۇرتایا قۇیماقتادئر. چۆنکی بسلنیلن قایناق، آز اؤنجە دە آنلاتمایا چالئشتئغئمئز گیبی عاینئ دگیلدیر. بو آنلامدا کیتابئ بیر اۇلمایان اۆممتین، بیرلیک قورابیلمەسی ایمکانسئزدئر. بو یۆزدن اؤنجەلیکلە بو اینجەلیگی یاقالامامئز گرکمکتەدیر.
قورئانا دؤنۆپ نەیی، نەدن وە ناسئل یاپاجاغئمئزئ اۇندان اؤگرنملیییز. هر سۇروموزو اۇنا سۇرمالئ وە هر جوابئنئ کندیسیندن آلمالئیئز. آرایا آراجئلار قۇیماقتان وازگچملی وە دیرکت اۇنونلا دیالۇگ قورمالئیئز. هر بیریمیز اۇنون حۆکۆملرینە گؤرە حارەکت أتتیگیمیز مۆددتچە حایال أتتیگیمیز اۇ واحدتە اولاشاجاق وە واحیین بلیرتمیش اۇلدوغو بیر اۆممت اۇلما بیلینجینی ألدە أدەجگیز. ایشتە اۇ زامان بۆتۆنلشەجک وە گۆچلۆ اۇلاجاغئز. وە بؤیلەلیکلە نە ایچیمیزدە، نە دە دئشئمئزدا هیچبیر ظولمۆن اۇرتایا چئقماسئنا مۆساعادە أتمەیەجگیز.
4- پەیغامبر بیرلیگی
موحاممد (ع) هم نبی هم دە رسول اۇلوپ، داحا اؤنجە گؤندریلنلر گیبی بیر پەیغامبردیر. بو یؤنۆندن دۇلایئ عاینئ زاماندا تۆم مۆمینلرین اؤندریدیر. اۇ کی ایلاهی حاقیقاتلرین وار گۆجۆیلە تبلیغینی یاپمئش وە تاطبیق أتمە حوصوصوندا بیزلر ایچین اؤرنکلیک اۇرتایا قۇیموشتور. حایاتئنئ تام آنلامئیلا واحیە گؤرە یاشامئش وە آصلا بو آیرئنتئنئن دئشئندا بولونمامئشتئر. آما نە وار کی اۇنون وفاتئندان سۇنرا مۆسلۆمانلار، بئراقمئش اۇلدوغو داعوایا صاحیب چئقمامئشلاردئر.
قورئانلا آرالارئنا مسافە قۇیموشلار وە بؤلۆک پؤرچۆک بیر حالدە یۇق اۇلموشلاردئر. کندیلرینە لیدر أدیندیکلری بیر تاقئم کیشیلری پەیغامبر یرینە قۇیان حالقلار، سۇرغوسوز سوئالسیز بیر شکیلدە اۇنلارئ تاعقیب أتمیشلردیر. رسول کندیسینە واحیەدیلن آیتلرین دئشئنا چئقمازکن وە واحیە آیقئرئ بیر تک داورانئشئ بیلە اۇلمازکن، آز اؤنجە بلیرتمیش اۇلدوغوموز تیپلر کندی قورونتو وە ظانلارئنئ دین دییە اۇرتایا قۇیموشلاردئر. حاتتا باعضئلارئ واحی آلدئغئنئ بیلە ایددیعا أتمیش وە حادسیزلیکلرینی ذیروەیە چئقارمئشلاردئر.
پەیغامبریمیزین یاشانتئسئیلا ذررە قادار عالاقاسئ اۇلمایان بو ریاکارلار، کندیلرینی اۇنون واریثی اۇلاراق تاقدیم أتمیشلردیر. اۇیسا کی اۇ، آیتلرین دە ایفادە أتتیگی گیبی کندیسینە واحیەدیلن سۇن نبیدیر. اۇندان سۇنرا هر کیم کی بؤیلە بیر نیعمتە اولاشتئغئنئ سؤیلەرسە، کسینلیکلە ایفتیراجئدان باشقا بیر شەی دگیلدیر. بو یۆزدن بیزلر پەیغامبریمیزین آردئندان یۆرۆمەیە وە اۇنو بؤیلەلیکلە بیر نویع چاغئمئزا تاشئمایا چالئشمالئیئز.
قورئان ایشتە بو یؤنۆیلە عادتا بیر “سیەر” کیتابئدئر. یاعنی رسولۆمۆزلە ایلگیلی بیلمەمیز گرکن هر شەی آیتلردە مەوجودتور. عاکسی تاقدیردە ریوایتلرە گؤرە اۇنو تانئمایا چالئشئرساق، اۇ زامان ایشین ایچیندن چئقامایئز. چۆنکی بینلرجە اویدورما بیلگییلە قارشئلاشئر وە چلیشکیلر ایچیندە قایبۇلوروز. قورئان بیزە هر قۇنودا اۇلدوغو گیبی، پەیغامبریمیزی آنلاما حوصوصوندا دا کافیدیر. یتر کی هر آن اۇنا باشووروپ حاقیقاتی اؤگرنمەیە چالئسالئم!
بیزلر گؤردۆگۆنۆز گیبی آصلئندا وازگچیلمز اۇرتاق عونصورلارئ اۇلان مۆمین قاردشلریز؛ کی فارقلئلئق ایچرن بیر تاقئم بشری یؤنلریمیزین، بو دگرلی حوصوصلارئن یانئندا ذررە قادار قئیمتی یۇقتور. آرایا سۇقوشتورولان فیتنەلردن دۇلایئ “تۆرکلر ایلە کۆردلر” آراسئندا یئللاردئر اۆرتیلمەیە چالئشئلان سۇرونلارئن چؤزۆمۆنە ایشتە بو آچئدان باقئلاراق اولاشئلمالئدئر. بو آیرئنتئنئن آچئلئمئنئ بیر شیعیریمیزلە دیلە گتیرمەیە چالئشالئم:
تۆرک کۆرد قاردشلیگی
بیر اۆلکەنین باغرئندا ایکی آسلان بیر یۆرک،
عاینئ قومدان عاینئ حارج وە قاران عاینئ کۆرک!
بیری تۆرک بیرییسە کۆرد، اۇلموشلار ایکیدن بیر،
بؤیلە تمیز همحالدان قالئر مئ گرییە کیر!
شو کی تاریح بۇیونجا حپ قاردشلیک قورموشلار،
جنکتە اۇموز اۇموزا حاصما قارشئ دورموشلار!
قاهرامانلئق گؤستریپ هر دائیم نام یاپمئشلار،
گؤنۆلدن ایمان أدیپ تک ایلاها تاپمئشلار!
قئز آلئپ قئز ورمیشلر، سانما کی جان هاولییلە،
آللاهئن أمری ایلە وە پەیغامبرین قاولییلە!
اۇنلار کی مەیوەسیدیر دۇست باغئندا اۆممتین،
ایثباتئدئر تئرناقتان آیرئلامایان أتین!
نە تۆرک کۆردۆن دۆشمانئ، نە دە آصلا کۆرد تۆرکۆن،
أی فسادچئ ماحلوقلار، ایشتە سیز بوندان اۆرکۆن!
یاقتئغئنئز فیتنەنین هر آتشی سؤنەجک،
قوردوغونوز توزاقلار باشئنئزا دؤنەجک!
آللاهئن اۇ واحیی کی هم ائشئق هم ائسئدئر،
اۇ پلان قورانلارئن حپ أن حایئرلئسئدئر!
قورئانئن پەیغامبری بئراقمئشتئر بیزە ایز،
بیزلر تۆرکۆ کۆردۆیلە، میللتی ایبراهیمیز!
موصطافا آلتئناۇق
بو آنلامدا گرکسیز یرە آیرئلئپ گروپلاشماقتان اوزاق دورمالئ وە سایمئش اۇلدوغوموز ماددەلرین أطرافئندا بیر آرایا گلملیییز. راببی، دینی، کیتابئ وە پەیغامبری بیر اۇلانا، بیرلیک اۇلوشتورماقتان باشقا نە دۆشر کی ذاتن!
