گئۇمتریدە پارالل قاورامئ، کسیشمەین ایکی دۇغرو “حاط” ایچین قوللانئلئر، سۇسیال قۇنولاردا ایسە پارالل قاورامئ، یا عاینئ هدفە گیدن ایکی فارقلئ شەیی ایفادە أتمک ایچین قوللانئلئر، یا دا سۇن زامانلاردا اۇلدوغو گیبی مشروع اۇلمایانئ اۇلومسوزلاشتئرماق ایچین قوللانئلان بیر تانئمدئر.
ایلک أمیرلە کائیناتئن اۇلوشومونون باشلاماسئ وە سۇنراسئندا صاحنەیە چئقان اینسان، کندیسینە اؤگرتیلن اۇ ایلک دۇغرو بیلگیلری یۇروملامئش وە کندی عیلاوە یۇروملارئنئ اۇرتایا قۇیمایا باشلامئشتئر. تۆم قوتسال کیتابلاردان ایلک اینسان آدمین، کندیسینە یاساقلانان بیر شەیە اوزاندئغئنئ وە آردئندان ترجیح اؤزگۆرلۆگۆنۆن سۇنوچلارئنا قاتلانماق زۇروندا قالدئغئنئ اؤگرنییۇروز. آدمین -کندیسینە آچئقچا یاساقلاندئغئ حالدە- اۇرتایا قۇیدوغو فیعیلینی کندیسیندن سۇنرا گلەجک نسیللرین اۇلوشتوراجاقلارئ فارقلئ یۇروملارئن /ترجیحلرین دە ایلک اؤرنگی اۇلاراق دگرلندیەبیلیریز.
اینسان اۇغلونون، کندیسینی دۆنیا ایلە اؤزدشلشتیرمەسییلە بیرلیکتە؛ هر آلاندا اۇلوشتوردوغو یاپئلارئ، فلسفەلری ایلە بیریکتیریپ قورومساللاشتئردئغئنئ وە آللاهئن ایستگینین دئشئندا پارالل اینانچ یاپئلارئنئ گلیشتیردیگینی گؤرۆیۇروز.
آرتئق پوتلار، طاغوتلار، ایلاەلار اۇلوشموش وە ایلچیلرە گرکسینیم حاد صافحایا اولاشمئشتئر…
مۆسلۆمان عاینئ زاماندا شاهیدتیر. شاهیدلیک ایسە مۆشاهدەیی گرکتیریر. ایی مۆسلۆمان عاینئ زاماندا قارشئ قارشئیا قالدئغئنئن دتایلارئنئن فارقئندا اۇلابیلندیر. کیشی اؤنجە وارلئغئنئ بیلیر. آنجاق اۇ زامان کندیسینی، یاراتئجئ وە یاراتئلمئشلار آراسئندا قۇنوملاندئرابیلیر. ایشتە بؤیلەسی بیر بیلینچ وە واحیین آیدئنلئغئ ایلە “وار أدنە” گؤتۆرن یۇل بولونابیلیر.
فئطرات هر نە قادار دۇغرو بیلگییی ایچرسە وە اینسانئ دۇغرویا یؤنلتن گؤسترگەلری بارئندئرسا دا، بونلارئ دامئتئپ اینسانلئغا آقتاران نبیلرە وە /وەیا رسوللرە ایحتیاج اۇلاجاغئ آشیکاردئر. نیتەکیم سایئسئز نبی وە /وەیا رسول یریۆزۆندە بو گؤرەوی یرینە گتتیرمیش. بؤیلەلیکلە هم آللاهئن یارادئش غایەسی هم دە یاراتمئش اۇلدوغو یریۆزۆندەکی (آرض) یاشامئن تمل قوراللارئ اینسانلئغا آنلاتئلمئشتئر.
اینسانلار بو بیلگیلری نە قادار آنلایابیلدیلر وە بو واحیانی اؤگرتییی نە قادار سۆرەیلە بۇزولمادان آیاقتا توتابیلدیلر؟ ایشتە بو سۇرونون جوابئ پک ایچ آچئجئ دگیلدیر…
واحیین آنلاشئلماسئ سۆرچلری نەدنسە حپ دین ایلە ایلگیلی اۆستۆنلۆک چاتئشمالارئنئن دا بیر گرکچەسی اۇلاگلمیشتیر.
نۇرمال قۇشوللاردا یانلئشلانامایان بیر دۇغرو بیلگی اۇرتایا چئقتئغئندا، أسکی وە چۆرۆمۆش اۇلانئن یۇق اۇلماسئ بکلنیر. آنجاق گرچک حایاتتا بو دوروم حپ ینی تارتئشما وە آیرئلئقلارئن گرکچەسی اۇلاراق قارشئمئزا چئقار. بو چاتئشمایئ بسلەین شەیین ایسە؛ بنیمسنمیش اینانچ وە منفاعاتلرین سۆردۆرۆلمەسی گۆدۆسۆ اۇلدوغو قادار، ینی بیلگییی کندینە عائید قئلما (مال أتمە) گۆدۆسۆ اۇلدوغو سؤلنەبیلیر…
باطئلئن یۇق اۇلماسئ ایچین دۇغرو بیلگینین وارلئق علمیندە آچئغا چئقماسئنئن گرکلی، آنجاق یترلی اۇلمادئغئ اۇرتادادئر. بو گرچکلیک “آیرئلئقتا راحمت واردئر” سؤزۆیلە ایفادەلندیریلەمز. باطئل اۇلانئن یۇق اۇلماسئ ایچین دۇغرو بیلگیلرین ایچسللشتیریلمەسی وە کیشینین ایچیندەکی فارقلئ آلغئ وە قاورایئشلارئن قالبینی ترک أتمەسی گرکیر. أگر بو گرچکلشمییۇر وە آیرئلئقلار دورویۇر، حاتتا کؤک سالمایا دوام أدییۇرسا بو دوروم موطلاقا سۇرغولانمالئدئر. سبب اۇلدوقلارئ یا دا اۇلاجاقلارئ گؤز آردئ أدیلەمز.
کیشیلیگی وە سؤزلرییلە أطرافئندا اؤبکلشیلن، اینسانلارئن قوتساللاشتئرئلدئغئ وە باغئملئلارئنئ اؤنجە کندیسینە چاغئران یاپئلارئن تامامئ سۇرونلودور.، حاستالئقلئدئر.
مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ ﴿۷۹﴾ (سورة آل عمران)
آللاە بیر کیمسەیە کیتاب، حیکمت وە نبیلیک ورسین، اۇ دا توتسون حالقا: “آللاەتان اؤنجە بانا قول اۇلون!” دەسین؛ کیمسەنین بونا حاققئ یۇقتور. اۇنون دیەجگی شودور: “کیتابئ اؤگرتتیگینیزە وە اۇقودوغونوزا گؤرە سادەجە راببە قول اۇلون!” (آلی عیمران سورەسی؛ 79)
وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴿۸۰﴾ (سورة آل عمران)
“اۇ کیشی، ملکلری وە نبیلری راب أدینمەنیزی دە ایستەیەمز. مۆسلۆمان اۇلمانئزدان سۇنرا، کافیر اۇلمانئزئ مئ ایستەیەجک؟” آلی عیمران سورەسی؛ 80)
اینسان چۇقلوقلا حۆکمەتتیگی شەیین أسیری اۇلور. اؤتە یاندان دۆشۆنن وە مزیەتلرینی اۇراتایا قۇیابیلن اینسان، کندیسینە حۆکمەدیلمەسیندن حۇشلانماز. آنجاق هیچبیر شەیە اینانمادان دا یاپاماز. اینسان اۇغلو ایناناجاغئ شەیی موطلاقا تاصاوور أتمک، سۇموتلاشتئرماق ایستەر. دیققات أدیلیرسە گۆنلۆک حایاتتا پشیندن قۇشولان حایاللر دائیما؛ هم بیر تاصاووردور هم دە بکلنتیلردیر. بونلارئن چۇغو اوموتسوز وە ایچی بۇش اۇلسا دا بو دوروم دگیشمز.
أن تهلیکەلی یالان ایچیندە بیر میقتار دۇغرونون بولوندوغو یالاندئر. بو یۆزدن دین وە آللاە ایلە یاپئلان آلداتمالار هر زامان بیر قارشئلئق بولوپ قۇلایلئقلا أطرافئندا اینسان بیریکتیرەبیلمیشتیر.
حالبوکی یۆزۆنۆ صامیمیەتلە واحیە دؤنمۆش اۇلان، هر شەیی وە هرکسی واحی ایلە سۇرغولایابیلن اینسان؛ یوقارئدا آنلاتئلان وە کؤشە باشلارئنئ توتوپ اینسانلارئ کندیسینە چاغئرانلارئن أن بۆیۆک دۆشمانئ اۇلور. زیرا واحی هیچ کیمسەنین تکلیندە دگیلدیر. اۇلمامئشتئر وە اۇلمایاجاقتئر.
بیرچۇق پەیغامبر، ایچیندە یاشادئقلارئ تۇپلومدا هیچ دە اومولمادئق وە بکلنمەدیک کیمسەلردیر. بو یۆزدن تپکی تۇپلامئشلار، سئقئنتئ چکمیشلر، آرقاسئندان گیدیلمەمەسی ایچین اۇلمادئق ایشلر چەوریلمیش، حاتتا اؤلدۆرۆلمۆشلردیر. موحاطابلار کندی تاصاوورلارئ قارشئسئندا بو ألچیلری تانئمامئشلاردئر.
واحیە تابیع اۇلماق أساسئندا أن اۆست سەویەدە گرچکلشەجک تام بیر اؤزگۆرلۆکتۆر. آنجاق بو تابیع اۇلما ایشی سانئلدئغئ قادار قۇلای بیر ترجیح دگیلدیر. دۆن ألییلە اۆرتتیگینی قارشئسئنا قۇیوپ آللاها یاقئنلاشتئرسئن دییە اۇنلاردان یاردئم دیلەینلرین بنزەر ایلاەلارئ، بوگۆن بامباشقا دۆشۆنسل بیچیملردە حالا وارلئقلارئنئ سۆردۆرەبیلمکتەدیر.
واحیە یؤنلیپ قول اۇلماق آنجاق وە آنجاق دۆنیادا یشرتیلمیش هیچبیر پارالل دینە، طاغوتا بۇیون أگمەین اینسانئن دوروشو اۇلابیلیر. بو یۆزدندیر کی، بۆتۆن پەیغامبرلر ایچیندە یاشادئقلارئ تۇپلوملاردا أن رادیکال موحالفتی گرچکلشتیرمیش شاحصیەتلردیر. سادەجە واحیی دۆستور أدینن بیر کیشی آصلا تاقییە گؤملگی گییمز. گییمەملیدیر؛ زیرا واحیدن یاپئلاجاق ایلک تاعویض یا دا أکسیلتمە، اینسانئن کندیسینە عائید اۇلمایان آنجاق أمانتینە وریلن بیر دگر ایلە قومار ماساسئنا اۇتورماسئ گیبیدیر. قایبەدیلەبیلەجک شەی سیزە عائید اۇلمایان وە یرینە قۇیامایاجاغئنئز بیر شەیدیر. یاپتئرئمئنئن دا تاعریفسیز میقتاردا آغئر اۇلماسئ موقاددردیر.
سۇنوچ
ایسلام اینانجئنئن یایئلماسئ واحیین سۇنا أرمەسینین آردئندان ایلک مۆسلۆمانلارئ جۇغرافی یایئلمایا وە سۇنراسئندا هگەمۇنیک اۇلوشوملارا (سالطانات) سۆرۆکلەمیشتیر. بوگۆندن گچمیشە اۇ سۆرچلردە یاشانانلار ایلە ایلگیلی اۇلاراق چشیتلی ألشتیریلر گؤندرسک دە؛ بو یاقلاشئملار گلەجگی یاپئلاندئرمایا یؤنەلیک بیر دگر ایچرمزسە حایاتا یؤنەلیک پراتیک سۇنوچلار دا اۇلوشمایاجاقتئر. حالبوکی مۆسلۆمانلارئن ألیندە موحاممدین (ص) اویدوغو وە اۇنونلا حۆکمەتتیگی قورئان (واحی) بیرەبیر مەوجودتور. بو قادار اؤنملی بیر دگری اینسانلارئن آنلامایا چالئشماماسئنئ، حلە دە عالیم صئفاتلئلارئن ایسە قالە آلماماسئنئ آنلاماق مۆمکۆن دگیلدیر. بو تام بیر عاقئل توتولماسئدئر.
چشیتلی ماحفیللردە؛ یاراتئجئسئنئن واحیینی کندی دیلییلە آنلامایا چالئشانلارئ، عارابچا بیلمەدیکلری ایچین قئنایئپ واحیدن اوزاقلاشتئرماق تام بیر یۇل کسیجیلیکتیر. بؤیلە دۆشۆننلرین یامان چلیشکیسی شودور. بونلار یا؛ “بو دین عارابلارا اینمیش لۇکال بیر دیندیر، عاراب اۇمایانلار سادەجە سمپاتی دویابیلیرلر” دیەرک ایسلامئ أورنسللیکتن اوزاقلاشتئرئپ بیر میللتین قالعەسینە حاپسەدییۇرلار. یا دا “ایسلام بیزیم آنلایئپ سیزە آقتاردئغئمئزدئر. سیز بیزە اویون، واحیدن دە اوزاق دورون.” دییۇرلار. سانکی “أهلی سۆننت” قاورامئ دا بونون ایچین گلیشتیریلمیش بیر سیحیرلی سؤز وە آرقاسئنا گیزلنیلن بیر سۆترە گیبی دورویۇر…
واحیین أطرافئنا دووار اؤرۆپ گچیشلری کۇنترۇل أدن هر یاپئ “پارالل دیندیر”. سؤیلەدیکلرینی واحی ایلە دلیللندیرمەین وە بونا غایرت داحی أتمەین، سادەجە آلئنتئ آقتاران کیشی عالیم دگیل سادەجە بیر کولۆب اۆیەسی اۇلابیلیر. مۆشاهدە أدن مۆسلۆمان آنجاق بو ایکی قۇنویا اؤزللیکلە دیققات أدیپ واحیە سارئلاراق ساپمایان یۇلو بولابیلیر.
حاسان موصطافا آرسلان
