ایلک اینن آیتلرین، فئطراتا یاعنی یاراتئلئش قانونونا دیققات چکمەسی دە چۇق اؤنملیدیر.
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ﴿۱﴾ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ﴿۲﴾ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ﴿۳﴾ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴿۴﴾ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴿۵﴾ (سورة العلق)
راببینین آدئیلا اۇقو! یاراتان اۇدور. اۇ اینسانئ عالاقتان یاراتمئشتئر. اۇقو! راببین سۇنسوز ایکرام صاحیبیدیر. قالملە اؤگرتمیستیر. اینسانا بیلمەدیگینی اؤگرتمیشتیر. (عالاق سورەسی؛ 1-5)
قورئانئن بۆیۆک بیر بؤلۆمۆ؛ دۇغاداکی آیتلرە دیققات چکر. قورئانئ، عارابچایئ وە اۆزریندە چالئشئلان قۇنوداکی فئطرات آیتلرینی بیلنلرین قاتئلدئغئ بیرچۇق چالئشما یاپتئق. گؤردۆک کی بو یؤنتم؛ مەوجود بیلیمە، ایلری هدفلر گؤسترمکتەدیر.
آللاە تعالا، آدمە (ع) اؤنجە فئطراتئ، وارلئقلارئن ایچیندە گیزلەدیگی بیلگییی اؤگرتمیشتی. چۆنکی؛ “وَعَلَّمَ آدَم الأسمَاءُ کُلُّهَا = آدمە اۇ ایسیملرین حپسینی اؤگرتتی.” ایفادەسیندە ایسیملری گؤسترن ضامیر؛ عاقئلسئز والئقلار ایچین اۇلان “هَا” ضامیریدیر. آدم، وارلئقلاردا اۇلان آما ملکلرین بیلمەدیگی بیلگیلری اؤگرنینجە “هَا” ضامیرینین یرینی؛ عاقئللئ وارلئقلار ایچین قوللانئلان “هُم” ضامیری آلدئ وە ایفادە؛ “ثم عرضهم علی الملائکة = سۇنرا اۇنلارئ (اۇ بیلگی قایناقلارئنئ) ملکلرە گؤستردی.” شکلینە دؤنۆشتۆ. چۆنکی عاقئل؛ اینسانئن یارارلاناجاغئ بیلگی آنلامئنا دا گلیر. (مۆفردات)
ملکلرین عاقئلسئز ظاننەتتیکلری وارلئقلاردا، اۇنلارئن بیلمەدیگی بیلگی واردئ. اۇ بیلگی، دئشارئدان باقئلئنجا گؤرۆلەمەیەگی ایچین آللاە تعالا اۇنا “غایب” دەدی وە ملکلرە شؤیلە سسلندی:
… قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ … ﴿۳۳﴾ (سورة البقرة)
… سیزە دەمەدیم می؛ بن گؤکلرین وە یرین غایبئنئ بیلیریم… (باقارا سورەسی؛ 33)
آللاە، آدمی بو بیلگی ایلە ملکلرە اۆستۆن قئلدئ، اۇنلار بوندان دۇلایئ آدمە سجدە أتتیلر. بو بیلگی، اینسانئ بیلیم وە مدنیەت قوران وارلئق یاپتئ. أن بیلگیلی اینسان آدمدیر (ع). اۇ بیلگی اۇنا یازئیلا اؤگرتیلمیشتی.
الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴿۴﴾ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴿۵﴾ (سورة العلق)
راببین قالملە اؤگرتتی. اۇ، اینسانا بیلمەدیگینی اؤگرتتی. (عالاق سورەسی؛ 5-4)
دۇغرو حۆکۆم ورمە یتەنگی
دۇغرو حۆکۆم ورمە یتەنگینە دە؛ “حیکمت” دەنیر.
بیر آیت شؤیلەدیر:
يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۲۶۹﴾ (سورة البقرة)
آللاە گرگی گیبی چالئشانا حیکمتی وریر. کیمە حیکمت وریلیرسە اۇنا چۇقچا حایئر وریلمیش اۇلور. بو ذیکری (بیلگییی) سادەجە ساغلام دوروشلو اۇلانلار ألدە أدرلر. (باقارا سورەسی؛ 269)
پەیغامبریمیزین شؤیلە دەدیگی ریوایت أدیلمیشتیر:
“ایکی کیشیدن باشقاسئ قئسقانئلماز؛ بیری آللاهئن وردیگی ثروتی یرلی یریندە تۆکتن کیشی، دیگری دە آللاهئن حیکمت وردیگی کیشی کی، قارارئنئ اۇنا گؤرە وریر وە اۇنو اؤگرتیر.” (بوحاری)
بو آیت وە حادیث، حیکمتین یاعنی دۇغرو حۆکۆم ورمە یتەنگینین اؤگرنیلەبیلن بیر شەی اۇلدوغونو گؤسترمکتەدیر. ایبراهیمین (ع)، کاعبەیی بینا أتتیکتن سۇنرا مککە حالقئ ایلە ایلگیلی اۇلاراق یاپتئغئ شو دوعا دا عاینئ آنلامئ وورغولاماقتادئر:
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۱۲۹﴾ (سورة البقرة)
راببیمیز! ایچلریندن اۇنلارا بیر ألچی گؤندر. سنین آیتلرینی اۇقوسون؛ کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتسین وە اۇنلارئ گلیشتیرسین. گۆچلۆ اۇلان سن، دۇغرو قارار ورن سنسین. (باقارا سورەسی؛ 129)
ایبراهیمین (ع) دوعاسئنئ قابول أدیلدیگینی گؤسترن آیت شودور:
لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴿۱۶۴﴾ (سورة آل عمران)
آللاە بو مۆمینلرە گرچک بیر اییلیکتە بولوندو. چۆنکی ایچلریندن بیر ألچی گؤندردی. اۇ، اۇنلارا آللاهئن آیتلرینی اۇقوماقتا، اۇنلارئ گلیشتیرمکتەدیر؛ اۇنلارا کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتمکتەدیر. اۇنلار، اؤنجەلری آچئق بیر شاشقئنلئق ایچیندە ایدیلر. (آلی عیمران سورەسی؛ 164)
قورئاندان حۆکۆم چئقارما قۇنوسوندا آللاە تعالا پەیغامبریمیزە شو أمری ورمیشتیر:
إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا ﴿۱۰۵﴾ (سورة النساء)
سانا بو کیتابئ، تۆمۆیلە گرچک اۇلاراق ایندیردیک کی، اینسانلار آراسئندا آللاهئن سانا گؤستردیگی شکیلدە حۆکمەدەسین. ساقئن حائینلرین ساوونوجوسو اۇلما. (نیسا سورەسی؛ 105)
گؤرەوی ایلە ایلگیلی یاپتئغئ هر قۇنوشما، هر اویغولاما وە وردیگی هر اۇنای، اۇنون قورئاندان چئقاردئغئ حیکمتتیر. پەیغامبریمیزین شؤیلە بویوردوغو ریوایت اۇلونموشتور:
باقئن! بانا کیتاب وە برابریندە اۇنون میثلی وریلدی. (أبو داوود)
سیزدن بیرینین، قۇلتوغونا یاسلانمئش، وردیگیم بیر أمیر وەیا قۇیدوغوم یاساقلا ایلگیلی شؤیلە دەدیگینی ساقئن گؤرمەیەییم: “بیلمەییز، بیز آللاهئن کیتابئندا بولدوغوموزا اویارئز.” (أبو داوود)
قورئانئن ایچیندەکی حیکمت؛ تۇپراغئن ایچیندەکی ماعدن گیبیدیر. تۇپراقتان ماعدن چئقارماق ایچین ناسئل بیلگی بیریکیمینە، آلت أدەواتا وە أکیپ چالئشماسئنا ایحتیاج وارسا، قورئانئن حیکمتلرینە اولاشماق ایچین دە بنزەر شەیلرە ایحتیاج واردئر. قورئاندا آچئقلانان بو یؤنتمین قئسا سۆرەدە اونوتولدوغو آنلاشئلماقتادئر. چۆنکی پرۇبلملر چؤزن، گیتتیکلری یرە عیلیم وە مدنیەت گؤتۆرن وە اینسانلارئن گؤنۆللرینی فتحەدن مۆسلۆمانلارئن یرینی داحا سۇنرا سئقئنتئ قایناغئ اۇلان وە چؤزۆمسۆزلۆکلر اۆرتن مۆسلۆمانلار آلمئشتئر.
پەیغامبریمیزین حیکمتی اؤگرتتیگی صاحابەنین، گیتتیگی هر یردە حاکیم عونصورون حالا مۆسلۆمانلار اۇلماسئ بونداندئر. آما صاحابەدن سۇنرا گیدیلن هر یردە آنجاق گچیجی حاکیمیەتلر قورولابیلمیشتیر. چۆنکی اۇنلارا حیکمت گؤتۆرۆلەمەمیشتیر.
